Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

1.2 İqlim şəraiti

Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacının iqlimi ümumi coğrafi şəraitdən asılı olaraq müxtəlifdir və şaquli qurşaqlarla əlaqədar olaraq dəyişir. Ərazinin iqlim şəraiti müxtəlif amillərin təsiri altında formalaşır.

Bu amillər sırasında ilkin olaraq ərazinin coğrafi mövqeyi mühüm yer tutur. Coğrafi mövqe eyni zamanda ərazinin atmosferin planetar və regional sirkulyasiyası sistemində yerini müəyyən edir. Tədqiq olunan ərazidə iqlimin əmələ gəlməsində iştirak edən digər amil relyefdir. Relyef öz-özlüyündə iqlim yaradıcı amil kimi passiv olsa da iqlimin bütün elementlərinin ərazi diferensiasiyası ilk növbədə oroqrafik quruluşdan asılıdır.

Ekoloji baxımdan vacib olan iqlim ehtiyatları adı altında, ərazinin malik olduğu və insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində istifadə edilən günəş enerjisi, havanın hərəkəti və nəmliyi nəzərdə tutulur. Ərazinin aqroiqlim ehtiyatları dedikdə isə, iqlimin o elementləri nəzərdə tutulur ki, bitki tərəfindən biokütlə hazırlanarkən bu göstəricilərdən istifadə olunsun. Bunlara bilavasitə təsir göstərən günəş enerjisi, nəmlik, onların nisbəti daxildir. [2]

Kiçik Qafqazın iqlim şəraitinə həsr olunmuş bir çox elm-tədqiqatlar Ə.Ə.Mədətzadə, E.M.Şıxlınski, Ə.D.Əyyubov və başqaları tərəfindən aparılmışdır.

Tədqiqat obyektimizin mürəkkəb geomorfoloji quruluşa malik olması ilə əlaqədar burada müxtəlif iqlim tipləri mövcuddur.

E.M.Şıxlınski Kiçik Qafqazın şimal və şimal-şərq hissəsində iqlimi rayonlaşdırarkən 4 iqlim tipi ayırmışdır ki, bunlar şaquli zonallıq qanununa uyğunluq təşkil edir.

1. 
   Yüksək dağlıq tundra iqlimi
   
2. 
   Soyuq və quru qış iqlimi
   
3. 
   Mülayim isti və quru qış iqlimi
   
4. 
   İsti yarımsəhra və quru çöllərin quru qış iqlimi
   

Mütləq yüksəkliklərdən, relyefin formalarından, ərazinin geomorfoloji quruluşundan, təbii qurşaqlardan asılı olaraq iqlim parametrləri dəyişir. Tədqiqat obyekti olan Kiçik Qafqazın şimal-şərq hissəsində orta illik yağıntıların paylanması ərazinin relyefindən və dəniz səviyyəsinin hündürlüyündən əsaslı surətdə asılıdır. E.M.Şıxlınski ərazidə 4 iqlim yarım rayonu ayırır;

1. 
   Yüksək dağlıq - İqlim çox rütubətli və soyuqdur; burada havanın orta illik temperaturu 20-3,70 arasında tərəddüd edir. Maksimum hərarət iyul və avqust aylarında müşahidə olunur (12,70), minimum temperatur (-6,40 - -10) yanvar ayında olur. Burada orta illik yağıntıların miqdarı 815 mm-dir.
   
2. 
   Orta dağlıq - Havanın orta illik temperaturu -5,7- 6,30, iyul ayında orta aylıq temperatur -16,3, yanvar ayında isə - 40 təşkil edir. Burada orta illik yağıntıların miqdarı 663 mm təşkil edir.
   
3. 
   Alçaq dağlıq - Qışı mülayim-isti və qurudur. Havanın orta illik temperaturu 8,9-10,50. Maksimum temperatur iyul ayında 19,3-21,6, minimum isə yanvar ayında [1,4-(0,7)] müşahidə edilir. Burada orta illik yağıntılar 400-500 mm təşkil edir.
   
4. 
   Dağətəyi - Dağ ətəyi zonada quru çöllər iqlim şəraiti hakimdir. Belə ki, havanın orta illik temperaturu +12,60, mütləq maksimum hərarət +24,40, mütləq minimum isə -0,40-dir. Atmosfer çöküntülərinin miqdarı 250-400 mm təşkil edir.
   

Ərazinin dağətəyi düzən hissəsində yağıntıların azlığı və orta temperaturun nisbətən yüksək olması səciyyəvidir. Ərazinin dağlıq və orta dağlıq zonaları qışı quraq keçən mülayim isti iqlimlə xarakterizə olunub, illik yağıntıların miqdarının tədricən artması və orta illik temperaturun yüksəkliyə qalxdıqca aşağı düşməsi nəzərə çarpır. Yüksək dağlıq qurşaqda yağıntıların miqdarı artır, temperaturun miqdarı isə xeyli azalır. Orta dağlıq və yüksək dağlıq ərazilərdəki qışı quraq keçən soyuq iqlim tipi günəş radiasiyasının çoxluğu, sərin yayı və soyuq qışı ilə fərqlənir. Ayrı-ayrı yüksək zirvələr və silsilələrdə dağ-tundra iqlimi hakimdir.

Tədqiq etdiyimiz Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacı Ə.D.Əyyubovun tədqiqatlarına əsasən aşağıdakı aqroiqlim rayonlarına bölünmüşdür ;

1. 
   Qazax-Göygöl,
   
2. 
   Hacıkənd-Çınqıldağ,
   
3. 
   Gədəbəy-Daşkəsən,
   
4. 
   Şahdağ-Kəpəz.
   

Qeyd olunanlara əsasən, 1-ci cədvəldə tədqiq olunan ərazidə aqroiqlim rayonlarının iqlim göstəricilərinin xarakteristikası verilmişdir.

Ərazidə havanın orta illik temperaturu 0˚-10˚C-dir. Yanvarın orta aylıq temperaturu -2˚-14˚C, iyulun orta aylıq temperaturu 5˚-20˚C arasında tərəddüd edir. Yay aylarında bəzən havanın minimum temperaturu 20˚-30˚C-dək aşağı düşür. İl ərzində havanın minimum temperaturu 8˚C, yanvar ayının orta temperaturu -5˚C, iyulun orta aylıq temperaturu isə 21˚C-dir.

5˚C-dən yuxarı olan temperaturun illik miqdarı 300˚-2800˚C, 10˚C-dən yuxarı temperaturun illik miqdarı isə 200˚-2200˚C arasında tərəddüd edir.

Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacının əsas iqlim göstəriciləri