Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

1.5 Torpaq ehtiyatları

Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacı torpaqlarının müxtəlifliyi, təbii şəraitinə görə bir-birindən fərqlənməsi ərazinin ekoloji səciyyələndirilməsi zamanı daha da aydın müşahidə olunur. Kiçik Qafqazın torpaq örtüyü çox zəngin olub, şaquli zonallıq qanunauyğunluğunda inkişaf etmişdir.

Torpaqşünaslıq elminin banisi V.V.Dokuçayev 1899-cu ildə Qafqaza səfər çərçivəsində regionun torpaqları haqqında ümumi fikir söyləmişdir. V.V.Dokuçayevdən sonra Qafqaz torpaqlarının yayılma xüsusiyyətləri və dağlıq zonada torpaqların şaquli zonallıq qanunu əsasında formalaşması haqqında S.A.Zaxarov məlumat vermişdir. S.A.Zaxarov hər bir torpaq zonasında, torpaqların morfoloji quruluşu və torpaqəmələgəlmə şəraitini nəzərə almaqla, torpaq müxtəliflikəri ayırmışdır.

Kiçik qafqazın şimal-şərq hissəsində (əsasən Murovdağ və Şahdağ zonasında) 1939-cu ildən başlayaraq M.E.Salayev, Ə.K.Zeynalov, Ş.Q.Həsənov, M.E.Salayev, B.Q.Şəkuri əsaslı tədqiqat işləri aparmışdır. 1970-1980-cı illərdə B.Q.Şəkurinin rəhbərliyi altında Kiçik Qafqazın şimal və şimal-şərq hissəsində beynəlxalq proqram əsasında torpaqların bioloji məhsuldarlığı tədqiq edilmiş, nəticələrin əsasında bir neçə monoqrafiya dərc edilmişdir.

Kiçik Qafqazın torpaq örtüyü, torpaqların təsnifatı, morfogenetik xüsusiyyətləri köklü şəkildə M.E.Salayev, B.Q.Şəkuri tərəfindən araşdırılmışdır. Kiçik Qafqazın torpaq örtüyünün son və dəqiqləşdirilmiş təsnifatını isə M.E.Salayev vermişdir. Müəllif qeyd edir ki, Kiçik Qafqaz vilayətinin torpaq örtüyünün tərkibinə respublikamızda daha çox yayılmış torpaq tipləri daxildir.

Aparılan çoxsaylı və miqyaslı tədqiqatlara əsasən göstərmək mümkündür ki, ərazidə torpaq örtüyünün əmələgəlmə prosesinin özünəməxsusluğu müxtəlif bioiqlim və geomorfoloji şəraitdə formalaşmasıdır.

Torpaq ehtiyatları təbii landşaftın mühüm komponentlərindən biridir. Tədqiq etdiyimiz ərazinin torpaqlarının diferensiasiyasında yüksəklik zonallığı qanunauyğunluğu xüsusi yer tutur. Dağlıq sahələrdə nəinki torpaq örtüyü, eləcə də landşaftın bütün komponentləri (substratdan başqa) və bütövlüklə təbii komplekslərin yayılması bu qanunauyğunluğun təsirindən kənarda qala bilmir.

M.E.Salayev Kiçik Qafqazda apardığı geniş miqyaslı tədqiqatın nəticəsi kimi aşağıdakı landşaft tipləri və torpaq zonaları ayırmışdır.

1. 
   Alp və subalp çəmənlərin və çəmən bozqırların qurşağı (torpaqları)
   
2. 
   Mezofil meşə qurşağı (torpaqları)
   
3. 
   Kserofil meşə, kolluqlar və bozqırlar qurşağı (torpaqları)
   
4. 
   Quru subtropik bozqır və yarımsəhra qurşağı (torpaqları)
   

M.E.Salayev tərəfindən 1991-ci ildə Azərbaycanın torpaqlarının yeni təsnifat sxemi təklif edilmişdir. O, Kiçik Qafqaz torpaqlarının təsnifat sxemində aşağıdakı taksonomik vahidləri tətbiq etmişdir :tip, yarımtip, cins, növ.

Torpaq tipi anlayışı elmə ilk dəfə V.V.Dokuçayev tərəfindən daxil edilsə də, sonralar bir sıra tədqiqatçılar tərəfindən dəqiqləşdirilmişdir. Həmin təsnifatı tərtib edərkən torpaq xassələri və torpaqəmələgəlmə amilləri də nəzərə alınmaqla başlıca amil kimi götürülmüşdür (torpaq xassələri - torpaq əmələgəlmə prosesi - torpaq əmələgətirən amillər). Müəllifin fikrincə, bu cür ekoloji-genetik yanaşma torpaqların istehsal xüsusiyyətlərini daha ətraflı müəyyənləşdirməyə və həmin təsnifatdan praktikada iri miqyaslı torpaq tədqiqatlarında istifadə etməyə imkan verir.

Kiçik Qafqazın torpaq örtüyü bir sıra təbii və antropogen amillərin (relyef, iqlim, torpaq əmələgətirən süxur, bitki örtüyü və insanın təsərrüfat fəaliyyəti) uzun müddət qarşılıqlı təsiri altında formalaşmışdır.

Tədqiq etdiyimiz Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacı ərazisinin dağlıq olması torpaq əmələgəlmə şəraitinin və torpaq örtüyünün müxtəlifliyini şərtləndirən əsas amil hesab olunur.

Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacının torpaq örtüyünün elmi tədqiqi aşağıdakı I -dağ-çəmən, II - qonur dağ-meşə, III - dağ-qara, IV - qəhvəyi dağ-meşə, V - dağ-boz-qəhvəyi torpaq tiplərində aparılmalıdır.

Aşağıdakı şəkildə tədqiq edilən ərazidə yayılmış torpaq ehtiyatlarının faizlə göstəriciləri verilmişdir.

Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacı torpaqlarının faizlə göstəriciləri

1- dağ-çəmən ; 2- qonur dağ-meşə ; 3- dağ-qara ; 4- qəhvəyi dağ-meşə ; 5- bozqırlaşmış dağ-qəhvəyi ; 6- dağ-boz qəhvəyi ; 7- digər torpaqlar