Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

Dağ-qara torpaqları. Respublikamızda dağ-qara torpaqları çox münbit olub, kənd təsərrüfatının inkişafındakı torpaq fondunun əsas tiplərindən biri kimi böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu torpaqlar Kiçik Qafqazın Murovdağ və Qarabağmsilsiləsinin şimal yamaclarında, Gədəbəy rayonunda inkişaf etmişdir.

Respublikamızda dağ- qara torpaqlarının tədqiqi ilə bağlı M.E. Salayev, G.A. Salamov, H.Ə. Əliyev, Q.Ş. Məmmədov və başqaları məşğul olmuşlar.

Dağ-qara torpaqları meşənin aşağı sərhədlərində meşə torpaqlarının ətrafında ayrı-ayrı massivlər, ləkələr şəklində yayılır və yayılmasında müstəqil zona əmələ gətirmir. Bu torpaqlara bəzən ot örtüyü yaxşı inkişaf etmiş seyrəkləşmiş quru meşələrdə və meşəsizləşmiş dərindən bozqırlaşmış meşə-bozqır ərazilərində rast gəlmək mümkündür.

Respublikamızda qara torpaqların yayıldığı ərazilər dağlıq olduğu üçün iqlim göstəriciləri qara torpaqların mərkəzi fraksiyasından fərqlənir. Bu torpaqların yayıldığı dağ və çəmən bozqırlarının iqlimi mülayim isti və quru qış fəsli ilə səciyyələnir. Qış fəsli quru keçir və uzun müddətli olmur. Bu torpaqlarda vegetasiya uzun müddətli davam edir. Yağıntıların əksəriyyəti yaz və yayın əvvəllərində düşür.

Dağ-qara torpaqların ekoloji-coğrafi şəraiti bütövlükdə torpaq əmələgəlmənin xarakterinə, üzvi maddələrin toplanmasına, karbonatlı profilin əmələ gəlməsinə böyük təsir göstərir. Əsasən uzun müddətli davam edən əlverişli geotermik şəraitin mövcud olması ilə əlaqədar olaraq ot bitkiləri sıx inkişaf edir, hər il böyük miqdarda bitki töküntüləri, bozqır və çəmən bozqır senozlarının ot kütlələri toplanır. Bu torpaqlarda çürüntü maddələrinin çox olması da bununla əlaqədardır. Dağ-qara torpaqları üçün mövsümi yuyucu su rejimi səciyyəvidir. Su rejiminin bu cür tip şəklində quruma və rütubətlənmə dövrlərinin təsiri altında profil boyu yuxarı qalxan , yaxud aşağı düşən torpaq rütubəti axınları maddələrin profil boyu miqrasiyasına, qalın humus horizontunun və kif, yaxud yalançı göbələk telləri şəklində karbonatların yaranmasına səbəb olur.

Bu torpaqlar Kiçik Qafqazın orta və alçaq dağlıq ərazilərində mülayim bozqırların ağotlu-topallı müxtəlif otlu senozları altında formalaşmışdır. Dağ-qara torpaqların inkişafında ot bitkilərindən ağot, şırımlı-topal, daşdayan, ala tonqalotu, incə nazikbaldır və s. kimi bitkilər üstünlük təşkil etmişlər. Əsasən çim yaradan bitkilərdən biri topallı otlar olub bozqırlar əmələ gətirirlər. Daşdayan ən çox meşə altından çıxmış sahələrdə yayılaraq, bərk və kələ-kötür çim qatı yaradır, dənəvər və dənəvər-topavari struktur əmələ gətirir.

Çöl bitkiləri altında inkişaf edən dağ qaratorpaqlar humusun yüksək miqdarı ( 6-7 %) ilə seçilir. Humus qatının qalınlığı 60-120 sm-dir. Udulmuş əsasların tərkibində kalsium (60-90%), maqnezium (5-40%) və natrium üstünlük təşkil edir. Humusun yüksək miqdarı ilə əlaqədar torpaqda azotun miqdarı da yüksəkdir.

Hazırda dağ qaratorpaqları taxılçılıq, dəmyə üzümçülükdə və tərəvəzçilikdə geniş istifadə olunur.

Azərbaycanda dağ-qara torpaqlarının formalaşması, heç də bozqır landşaftla əlaqədar olmayaraq, ümumiyyətlə meşə landşaftının tədricən quraqlaşması nəticəsində dəyişilməsi ilə bağlıdır. Bu onunla əlaqədardır ki, respublikamızın iqlim şəraitində, dağ-qara torpaqlarının əmələ gəlməsi mümkün deyildir. Bu proses çoxəsrlik dövrün nəticəsində əmələ gəlmişdir.