Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

Torpaq yuyulması metodu Qazılmış torpağa tətbiq olunan və torpaqdakı bir çox çirkləndiricilərin üzvi, ağır metalların, radioaktiv çirkləndiricilərin kənarlaşdırılmasında fiziki-kimyəvi və ekstraksiya metodlarını özündə birləşdirə olduqca təsirli texnologiyadır. Suya əsaslanan bu metod torpaqdakı çirkləndiriciləri ayırmaq üçün mexaniki proseslər və ya çirkləndiricilərin həllolma xüsusiyyətinə əsaslanır. Prosesin sonunda çirkləndiricilər sərbəst hala gətirilərək torpağın 5-40%-ə qədəri həcmində konsentrə olunurlar və konsentrə olunmuş hissə digər təmizləmə metodları ilə təmizlənir.

Başqa bir sözlə ifadə etsək, proses çirkləndiriciləri yox edən bir proses deyil, onları konsantrə edərək, həcmini əhəmiyyətli dərəcədə azaldan və dolayı yolla digər metodların maliyyə dəyərini aşağı salan metoddur.

Torpağın yuyulması prosesi torpağın qazılması və nümünə torpağın hazırlanması ilə başlayır. Torpağın hazırlanma mərhələsi qaya, böyük hissəciklərin, daş qırıntılarının torpaqdan ayrılamsı üçün tətbiq olunan mexaniki süzmədən ibarətdir. Çirkləndirici hissəcikləri ayırmaq üçün duru ayırıcılar, mexaniki tutucular və süzgəclərdən istifadə olunur. Prosesdə ayrılan fraksiyaların tutulması üçün sistemlər mövcuddur. Qazma və hazırlıq mərhələsindən sonra nümunə torpaq çirkləndiricilərinin ayrılması üçün suyla və su əsaslı həllediciylə qarışdırılır. Daha sonra torpaq istifadə olunan həlledicidən ayrılır və nisbətən yüksək həcmli qaba qum və gil fraksiyası olaraq geri qazandırılır. Son mərhələdə geriyə qalan gil fraksiyası çökdürmə üsulu ilə təmizlənir.

Bəzi hallarda çirkləndiricini daha qısa zamanda təmizləmək üçün məhlula turşu və spirt kimi kimyəvi maddələr əlavə olunur. Bunların içərisində turş sularla yuyulmaya daha çox təsadüf edilir. Turş sular ağır metallarla qüvvətli kompleks birləşmə əmələ gətirməsinə və yeraltı sularda bioloji parçalanmaya daha az məruz qalmasıyla səciyyələnir.

Torpağın təmizlənməsi və immobilizasiyası metodları içərisində fiziki bariyerlərin istifadəsi (ərazidə qalması prinsipinə əsasən) iqtisadi cəhətdən əlverişlidir. Lakin bu üsulun tətbiqi zamanı çirkləndirici tam olaraq təmizlənmir. Çirkləndiricilərin immobilizasiyasını təmin edən stabilizasiya və vitrifikasiya prosesi maliyyə cəhətdən yüksək olmasına baxmayaraq əraziyə birbaşa tətbiq olunduqda nisbətən ucuz başa gəlir. Stabilizasiya üsulunun maliyyə dəyəri çirkləndiricinin dərinliyi və torpağın homogenliyi ilə bağlıdır. Bu üsul çirklənmənin çox dərin olmadığı ərazilər üçün istifadə olunan texnologiyadır. Vitrifikasiya isə, yüksək maliyyə dəyərli olmasına baxmayaraq digər metodların çox da təsir etmədiyi qarışıq tərkibli tullantılarda daha yaxşı nəticələr verir.

Təkmilləşdirmə mərhələsində olan elektrokinetik metod və ərazidə tətbiq olunan torpaq yuma metodu gələcək üçün olduqca perspektivli metodlardır. Elektrokinetik ayırma metodu xüsusilə orta dərinlikli gilli torpaqlar üçün səciyyəvidir. Torpağın ərazidə yuyulması metodu isə xüsusilə, homogen, keçirici və qumlu torpaqlar üçün xarakterikdir.Lakin, çirkləndiricinin istənməyən əraziyə doğru hərəkətinin qarşısını almaq üçün ərazinin hidrologiyasını düzgün tədqiq etmək lazımdır. Ərazidə və ərazidən kənar tətbiq olunan torpaq yuma metodunda toksiki olmayan qatqı maddələrinin təkmilləşdirilməsi üçün aparılan tədqiqatlarda bu metodun gələcəkdə istifadəsinin artacağı düşünülür. Bio- Səthi aktiv maddələrlə aparılan torpaq yuma işləri bu baxımdan olduqca perspektivlidir. Fitoremediasiya və bioloji üsulların tətbiqi uzun vaxt tələb etməsinə baxmayaraq, çirklənmənin aşağı səviyyədə olduğu ərazilər üçün məqsədəuyğun hesab edilir. [21]

Tədqiqat apardığımız ərazidə dağ-mədən sənayesinin, qara və əlvan metallurgiyanın inkişafının sürətli olmasını nəzərə alaraq torpaqların ağır metallardan təmizlənməsi və təmizlənmə işləri üçün düzgün üsul və texnologiyanın tətbiqi olduqca mühüm məsələdir. Şübhəsiz ki, ağır metallarla intensiv çirklənməyə məruz qalmış torpaqlarda çirklənmənin qarşısını almaq üçün ən yaxşı üsul əvvəlcədən düşünülmüş addımlar ataraq tullantılara nəzarət etmək və tullantıların təkrar istehsalını düzgün həyata keçirməkdir. Məhz bu yolla, torpağa ağır metalların daxil olmasına nəzarəti təmin etmək və gələcəkdə ağır metallarla bağlı torpaqda yarana biləcək neqativ proseslərinin qarşısını əvvəlcədən almaq olar.

Lakin təəssüf ki, tədqiq etdiyimiz ərazidə ağır metallarla çirklənməyə məruz qalmış torpaqlarda kifayət qədər tədbirlər görülmür və bu məsələ ilə bağlı lazımi addımlar qabaqcadan atılmır. Ərazinin ağır metalların yaratdığı çirklənmənin ilkin tədqiqində, çirkləndiricilik potensialına sahibi obyektlər sistemləşdirilməli və təmizlənməyə ehtiyac olan sahələr müəyyənləşdirilməlidir. Daha sonra ərazinin relyefi, çirkləndiricinin xüsusiyyətləri ,hidrogeoloji xassələri və iqtisadi səmərləlilik kimi bir sıra faktorlar nəzərə alınaraq lazımi labarator tədqiqatlar aparılmalı və nəticələrə uyğun metod bu parametrlər əsasında müəyyənləşdirilməlidir.

Tədqiqat apardığımız ərazidə dağ-mədən sənayesinin, qara və əlvan metallurgiyanın inkişafının sürətli olmasını nəzərə alaraq torpaqların ağır metallardan təmizlənməsi və təmizlənmə işləri üçün düzgün üsul və texnologiyanın tətbiqi olduqca mühüm məsələdir. Şübhəsiz ki, ağır metallarla intensiv çirklənməyə məruz qalmış torpaqlarda çirklənmənin qarşısını almaq üçün ən yaxşı üsul əvvəlcədən düşünülmüş addımlar ataraq tullantılara nəzarət etmək və tullantıların təkrar istehsalını düzgün həyata keçirməkdir. Məhz bu yolla, torpağa ağır metalların daxil olmasına nəzarəti təmin etmək və gələcəkdə ağır metallarla bağlı torpaqda yarana biləcək neqativ proseslərinin qarşısını əvvəlcədən almaq olar.