Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

İzolyasiya və immobilizasiya texnologiyası Bu metod torpaqdakı çirkləndiricilərin hərəkətlərinin, tullantının torpaq içərisindəki keçiriciliyinin azalması üçün tətbiq olunur. Polad, sement, bentonit və divarlarıdan hazırlanan fiziki maneələrlə çirklənmiş bölgənin üzərini örtmək və çirkləndiricinin torpaq profilində üfüqi və şaquli istiqamətdəki hərəkətini məhdudlaşdırmaq üçün geniş şəkildə istifadə edilir. Bu maneələrin əsasında çirkləndiricinin daşınması proseslərinə maneə törətmək üzrə aşağı hidravlik keçiriciliyinin təmin edilməsi əsasdır.

Solidifikasiya / stabilizasiya (S / S) texnologiyaları isə fiziki bariyerlər kimi çirklənmiş ərazinin deyil çirkləndiricinin tutulmasını təmin edir. S / S texnologiyasında kimyəvi maddə əlavəsinə əsaslanan tətbiqlər və termiki əsaslı texnologiyalar olmaq üzrə iki cür yanaşma mövcuddur.

Kimyəvi maddə əlavəsinə söykənən S / S texnologiyaları çirkləndiricilərin torpağda hərəkətini və keçiriciliyini azaldan kimyəvi reaksiyaları özündə cəmləşdirir. S / S texnologiyası, qazılan torpağın üzvi və ya qeyri-üzvi bağlayıcı maddələrlə müəyyən nisbətlərdə qarışdırılması və ya çirklənmiş ərazidə açılan quyulara suda həll olmuş halda yüksək təzyiqlə nasosla vurulması şəklində həyata keçirilir. Torpağın yerində təmizlənməsi həm iqtisadi cəhətdən əlverişli olması ilə həm torpağın məcburi vəsaitlərlə qarışdırılması zamanı qarşılaşılan problemlər torpağın qazılaraq təmizlənməsi üsulunu daha məşhur hala gətirmişdir. [24]

Termiki enerjiyə əsaslanan S / S texnologiyası olan vitrifikasiya, çirklənmiş torpaqların isidilib əridilməsi üçün elektrik enerjisinin istifadə edildiyi bir üsuldur. Böyük elektrodların torpağa yerləşdirilməsiylə yandırılıb əridilən torpaq, soyuduğunda sərt, homogen, kimyəvi olaraq inert və şüşə bənzəri bir materiala çevrilir. Bu üsulla üzvi çirkləndiricilər tamamilə yox edilir. Yüksək istiliyə əsaslanan proses boyunca qaz halına keçən çirkləndirici isə filtrdə tutularaq toplanır. İstifadəsi çox da geniş olmayan vitrifikasiya metodu ilə bağlı təcrübələr onu göstərir ki, bu üsulun tətbiqi 10%-dən artıq üzvi maddə olmayan torpaqlarda əlverişli deyil. Eyni zamanda torpaqdakı metal konsentrasiyası 25%-i (ağırlıq) keçdiyi halda, qeyri-üzvi çirkləndirici miqdarı 20%-i keçdiyi ərazilərdə də bu üsul təklif edilmir.

Aparılan laboratoriya təcrübəsində xromla süni olaraq çirklənmiş torpağı təmizləmək üçün mikrodalğalı enerji istifadə edilmiş və 60 dəqiqəlik bir mikro dalğa tətbiqiylə çirkli torpaqların 90% -dən çoxunun şüşəyəbənzər materiala çevrildiyi müəyyən edilmişdir. Tədqiqatlar nəticəsində böyük miqyaslı bir ərazidə tətbiqindən müvəffəqiyyət əldə edilərsə bu texnologiyanın təhlükəli tullantılar və çirklənmiş torpaqlar üçün əhəmiyyətli bir təmizlənmə üsulu olacağı qənaətinə gəlinmişdir.

Torpağın təmizlənməsi və immobilizasiyası metodları içərisində fiziki bariyerlərin istifadəsi (ərazidə qalması prinsipinə əsasən) iqtisadi cəhətdən əlverişlidir. Lakin bu üsulun tətbiqi zamanı çirkləndirici tam olaraq təmizlənmir. Çirkləndiricilərin immobilizasiyasını təmin edən stabilizasiya və vitrifikasiya prosesi maliyyə cəhətdən yüksək olmasına baxmayaraq əraziyə birbaşa tətbiq olunduqda nisbətən ucuz başa gəlir. Stabilizasiya üsulunun maliyyə dəyəri çirkləndiricinin dərinliyi və torpağın homogenliyi ilə bağlıdır. Bu üsul çirklənmənin çox dərin olmadığı ərazilər üçün istifadə olunan texnologiyadır. Vitrifikasiya isə, yüksək maliyyə dəyərli olmasına baxmayaraq digər metodların çox da təsir etmədiyi qarışıq tərkibli tullantılarda daha yaxşı nəticələr verir. [25]