Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

Fitostabilizasiya Bu metod adətən eroziya baş verən ərazilərdə eroziyanın yayılmasını və yeraltı sulara çirkləndiricilərin keçməsinin qarşısını almaq məqsədilə tətbiq olunur. Bu metodda bitkilər kökləri vasitəsilə çirkləndiriciləri fiziki və kimyəvi yolla immobilizə edir. Fitostabilizasiya texnologiyasının tətbiqi ağır metallarla çirklənmiş torpaqlarda böyüyə bilən və torpağın fiziki, kimyəvi, bioloji xüsusiyyətlərini daha az dəyişən bitkilərin istifadəsinə əsaslanır. Bu metod üçün istifadə olunacaq bitkilər güclü kök sisteminə malik olmalı, ağır metalların yüksək konsentrasiyası şəraitində yüksək miqdarda biokütlə hazırlaya bilməlidir.

Fitoremediasiya metodunun müxtəlif növlərinin tətbiqi üçün bir sıra bitki növləri mövcuddur ki, bu bitkilərin hər biri müxtəlif kimyəvi elementlərin udulmasına qarşı daha həssasdırlar.

Fitoremediasiya texnologiyası vasitəsilə hiperakkumlyator bitkilər tərəfindən mənimsənilən çirkləndiricilər təbiətinə görə bir neçə yerə bölünür: metallar (Ag, Cd, Co, Cr, Cu, Hg, Mn, Mo, Ni, Pb, Zn), metalloidlər (As, Se), radionukleidlər (90Sr, 137Cs, 239Pu, 238U, 234U) və digər üzvi çirkləndiricilər. Bitkilər tərəfindən təbii çirkləndiricilərin və ya ağır metalların mənimsənə bilməsi üçün ilkin olaraq, ekoloji şəraitin bitkilər üçün optimal səviyyədə olması lazımdır. Bununla yanaşı digər edafik və biotik faktorlar da uyğun olmalıdır. Torpaqdan ağır metalları mənimsəmə gücü yüksək olan bitkilərin lokal olaraq yayıladıqları və özlərinə xas yaşayış şəraitinin olduğu müəyyənləşmişdir. Lakin çox geniş ərazilərdə yayılan və fitoremediasiya metodunda istifadə edilən bitkilər də mövcuddur. [22]

Bitkinin kökləri vasitəsilə mənimsənilən ağır metalların bir qismi bitki orqanizmində fermentlərin köməyilə kimyəvi tərkibini dəyişir, digər bir qismi isə torpaqdan aldığı çirkləndiriciləri transpiasiya yolu ilə kənaslaşdırır. Mənimsənilən ağır metalların digər bir qismi isə heç bir kimyəvi dəyişikliyə uğramadan bitkinin yerüstü orqanlarında toplanır və yığım vaxtı torpaqdan kənarlaşdırılır.

Fitoremediasiya metodunun tətbiqində bir sıra müsbət və mənfi cəhətlər vardır.

Müsbət cəhətləri aşağıdakılardır:

• 
  Digər təmizləmə metodları ilə müqayisadə iqtisadi cəhətdən səmərəlidir.
  
• 
  Tullantıların kənarlaşdırılması üçün əlavə sahələrə ehtiyac yoxdur.
  
• 
  Digər metodlarla müqayisədə insanlar tərəfindən qəbul edilən estetik görüntüyə malikdir.
  
• 
  Yerindəcə təmizləmə xüsusiyyətinin olmasına görə çirklənmiş torpağın başqa bir yerə köçürülməsinə ehtiyac qalmır.
  
• 
  Bir növ çirkləndiriciylə yanaşı, bir neçə növ çirkləndiriciyə qarşı eyni zamanda mübarizə aparılır.
  

Mənfi cəhətləri aşağıdakılardır:

• 
  Metodun effektivliyi bitkilərin ərazinin edafik və biotik şəraitinə uyğunlaşması ilə yanaşı, çirkləndiriciyə qarşı müqavimətinə də bağlıdır.
  
• 
  Yarpaqda toplanan çirkləndiricilər xəzan vaxtı yenidən torpağa qarışa bilər.
  
• 
  Yanacaq odun olaraq istifadə edilən bitkilərin toxumalarında çirkləndirici toplanması ehtimalı var
  
• 
  Digər təmizləmə metodları ilə müqayisədə təmizləmə prosesi uzunmüddətlidir.
  
• 
  Çirkləndiricinin həll olaraq suyla qarışması nəticəsində torpağa qarışması ehtimalı arta bilər.
  

Fitoremediasiya metodu çirkləndiricilər içərisində ağır metallar və təbii çirkləndiricilərlə çirklənmiş torpaq və su ehtiyatlarının təmizlənməsi üçün nəzərdə tutulur. Hiperakkumlyator bitkilər çirklənmiş torpaqların bioloji təmizləyicisi kimi nəzərdə tutulduğundan son illər istifadə dairəsi daha da genişlənmişdir. Bu metodun üzləşdiyi neqativ hallar əsasən, hiperakkumlyator bitkilərin əksəriyyətinin aşağı biokütlə hazırlaya bilməsi, həm də ətraf mühitin mənfi təsirlərinə qarşı davamsız olması ilə əlaqədardır. Bununla əlaqədar, metodun tətbiqi zamanı metal ionlarının hərəkət mexanizmini ətraflı tədqiq etmək lazımdır.

Ağır metalların bitkilər tərəfindən absorbsiya edilməsi, nəql olunması və depolanması ilə əlaqədar aparılan tədqiqatlar transgenetik bitkilərin inkişafına təkan verir. Fitoremediasiya metodu üçün istifadə olunacaq bitkilərin gen və ya proteinlərinin quruluşunun araşdırılmasında əldə olunacaq nəticələr ağır metallar və təbii çirkləndiricilərlə çirklənmiş ərazilərin təmizlənməsi üçün alternativ bitkilərdən istifadəni sürətləndirəcəkdir.

Torpaq çirkləndiriciləri içində xüsusi yer tutan ağır metalların təmizlənməsində fiziki və kimyəvi təmizləmə metodlarının maliyyə cəhətdən bahalı proses olması, daha uzunmüddətli olması və prosesin sonunda çirkləndiricilərin qalması ehtimalından dolayı daha çox risklidir. Bu səbəbdən, ağır metalların və bir sıra təbii çirkləndiricilərin təmizlənməsində tətbiq edilən “yaşıl metod” fitoremediasiya həm iqtisadi cəhətdən səmərəli olması, həm də ekoloji təbii olması baxımından digər metodlarla müqayisədə üstünlüyə malikdir.

“Yaşıl metod”da istifadə olunacaq bitkilər növlərinin müəyyənləşdirilməsi, fitoremediasiya üsulunun istifadə imkanlarını daha da genişləndirir. Lakin, bu metoda çirkləndiricini ilkin mərhələdə zərərsizləşdirən üsul kimi yanaşmaq olmaz. Prosesin sonrakı mərhələsində ağır metallar toplanmış kök, gövdə, yarpaq torpaqdan kənarlaşdırılaraq yandırılır və ya müəyyən bir ərazidə depolanır. [23]