Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda
III Fəsil. Sənaye müəssisələrində audit tədqiqatlarının
Yüklə 0,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
63 III Fəsil. Sənaye müəssisələrində audit tədqiqatlarının təkmilləşdirilməsi istiqamətləri 3.1 Təşkilatın maliyyə vəziyətinin daxili təhlili metodikası Müəssisənin maliyyə vəziyyəti (M.M.V) – bu subyektin maliyyə münasibətlərini, bazarın və müəyyən tarixə vəziyyət üzrə onun öz fəaliyyətini maliyyələşdirmə qabiliyyətini əks etdirən iqtisadi kateqoriyadır. Təchizat istehsalat, satış və maliyyə fəaliyyəti prosesində nəticə kimi – müəssisənin maliyyə vəziyyəti maliyyə resurslarına tələbat, onun əmələ gəlmə mənbələri və vəsaitlərin strukturasının dəyişməsi, kapitalın dövriyyə prosesinin arasıkəsilmədən dəyişməsi baş verir. Maliyyə vəziyyəti sabit, qeyri sabit (böhran qabağı) və böhran vəziyyətində ola bilər. Müəssisənin öz vaxtında ödəmə qabiliyyəti, geniş şəkildə öz fəaliyyətini maliyyələşdirmək, əlverişli olmayan şəraitdə özünün ödəmə qabiliyyətini saxlamaq, müəssisənin yaxşı maliyyə vəziyyətinin olmasını göstərir. Müəssisənin maliyyə vəziyyəti onun istehsal, kommersiya və maliyyə fəaliyyətinin nəticələrindən asılıdır. Əgər istehsal və maliyyə planları müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilirsə, onda bu vəziyyət müəssisənin maliyyə vəziyyətinə müsbət təsir edir. Və əksinə, istehsal və məhsulların satışı üzrə planın yerinə yetirilməməsi nəticəsində məhsulların maya dəyərinin yüksəlməsi, satışdan gəlirin və mənfəət məbləğinin azalması bir nəticə kimi müəssisənin maliyyə vəziyyətinin və onun ödəmə qabiliyyətinin pisləşməsini göstərir. Sabit maliyyə vəziyyəti öz növbəsində istehsal planının yerinə yetirilməsinə və istehsalın lazımi resurslara olan ehtiyacının təmin edilməsinə müsbət təsir edir. Buna görə təsərrüfat fəaliyyətinin tərkib hissəsi kimi maliyyə fəaliyyəti pul resurslarının planauyğun daxil olması və xərclənməsinin təmin edilməsinə, hesablaşma intizamının yerinə yetirilməsinə, xüsusi və borc kapitalının səmərəli nisbətdə əldə olunmasına və onun istifadəsinin daha səmərəli olmasına yönəldilir. Maliyyə fəaliyyətinin əsas məqsədi – istehsalın səmərəli inkişafı üçün maliyyə resurslarının harada, nə vaxt və necə istifadə olunmasını və maksimum mənfəət alınmasını həll etməkdir. 64 Bazar iqtisadiyyatı şəraitində fəaliyyət göstərən və müəssisənin müflisləşməsinə yol verməmək üçün maliyyə ilə necə idarə olunmasını, tərkibi və əmələ gəlmə mənbələrinə görə kapitalın strukturasının necə olmasını, xüsusi vəsaitlərin və borc vəsaitlərinin hansı nisbətdə olmasını yaxşı bilmək lazımdır. Eyni zamanda işgüzar aktivlik kimi – bazar iqtisadiyyatı anlayışının, müəssisənin likvidliyini, rentabellik sərhəddini, maliyyə sabitliyi ehtiyatını (təhlükəsiz zonanı), riskin dərəcəsini, maliyyə vasitəsinin səmərəsini və s.-ni , eləcə də onların təhlilinin metodikasını bilmək lazımdır. Təhlilin əsas vəzifələri: 1. Müəssisənin maliyyə vəziyyətinin və onun ödəmə qabiliyyətinin yaxşılaşırılması ehtiyatlarının axtarılması və maliyyə fəaliyyətində çatışmazlığın öz vaxtında aşkar edilməsi və aradan qaldırılması. 2. Respublikamızın istifadəsinin müxtəlif variantlarında maliyyə vəziyyətinin modelinin hazırlanması və mümkün maliyyə nəticələrinin proqnozlaşdırılması. 3. Müəssisənin maliyyə vəziyyətinin möhkəmləndirilməsi və maliyyə resurslarından daha səmərəli istifadə olunmasına yönəldilmiş konkret tədbirlərin hazırlanması. Müəssisənin maliyyə vəziyyəti sabitliyinin qiymətləndirilməsi üçün dəyişiklikləri xarakterizə edən bir çox göstəricilər sistemindən istifadə olunur: a) müəssisənin kapitalının quruluşu, onun yerləşməsi və əmələgəlmə mənbələri; b) ondan istifadənin səmərəliliyi və intensivliyi; v) müəssisənin ödəmə və krediti ödəmə qabiliyyəti; q) onun maliyyə sabitliyi ehtiyatı. Maliyyə vəziyyətinin təhlili əsasən nisbi göstəricilərlə əsaslandırılır, belə ki, inflyasiya şəraitində balansın nisbi göstəricilərini praktiki olaraq müqayisə şəklinə gətirmək mümkün olmur. Təhlil olunan müəssisənin nisbi göstəricilərini aşağıdakılarla müqayisə etmək olar: - müflislik imkanlarını proqnozlaşdırmaq və risk dərəcəsini qiymətləndirmək üçün ümumi qəbul olunmuş “normalar”la; 65 - digər müəssisənin eyni məlumatları ilə müqayisə aparılmalıdır ki, bu da müəssisənin güclü və zəif cəhətlərinin və onun imkanlarının aşkar edilməsinə imkan verir. - maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşdırılması yaxud pisləşməsi təmayülünü öyrənmək üçün əvvəlki illərin oxşar məlumatları ilə müqayisə aparılmalıdır. Müəssisənin maliyyə vəziyyətinin təhlilində nəinki müəssisənin rəhbərləri və müvafiq xidmət işçiləri məşğul olur, eyni zamanda resurslardan istifadənin səmərəliliyini öyrənmək məqsədi ilə müəssisənin sahibkarları, investorlar, kreditləşmə şəraitini öyrənmək və risk dərəcəsini müəyyən etmək üçün banklar, büdcəyə vəsaitin daxil olması planının yerinə yetirilməsi üçün vergi müfəttişliyi, ödənişlərin öz vaxtında alınması üçün malgöndərənlər və s. məşğul olur. Bunlarla əlaqədar təhlil daxili və xarici təhlilə bölünür. Daxili təhlil müəssisə işçiləri tərəfindən aparılır və onun nəticəsi maliyyə vəziyyətini planlaşdırmaq, nəzarət etmək və proqnozlaşdırmaq üçün istifadə edilir. Onun məqsədi – pul vəsaitlərinin planauyğun daxil olmasını təmin etmək və borc vəsaitlərini elə yerləşdirmək lazımdır ki, müəssisənin normal fəaliyyəti üçün şərait yaradılması, maksimum mənfəət alınması və müflislik riskinin aradan qaldırılması mümkün olsun. Xarici təhlil - investorlar, malgöndərənlər və dərc olunan hesabat əsasında isə nəzarətedici orqanlar tərəfindən aparılır. Onun məqsədi – qoyulmuş vəsaitin gəlirli olması imkanını müəyyən etməkdir ki, maksimum mənfəət təmin edilsin və risk itkisinin aradan qaldırılması mümkün olsun. Maliyyə vəziyyətinin təhlili üçün əsasən aşağıdakı informasiya mənbələrindən istifadə olunur: - mühasibat balansı ( 1 №-li forma); - mənfəət və zərərlər haqqında hesabat ( 2 №-li forma); - kapitalın hərəkəti ( 3 №-li forma); - digər hesabat formaları; - ilkin və mühasibat uçotunun analitik məlumatları. 66 Mühasibat balansında müəssisənin sərəncamında olan vəsaitlər və vəsaitlərin əmələ gəlmə mənbələri haqqında informasiya olur. Müəssisənin maliyyə vəziyyətini qiymətləndirmək və proqnozlaşdırmaq üçün balansı yaxşı oxumağı bacarmaq və onun təhlili metodikasını yaxşı bilmək lazımdır. Müəssisəsinin balansın aktivində müəssisə vəsaitləri üç bölmə üzrə qruplaşdırılır: 1. Uzunmüddətli aktivlər (qalıq dəyəri ilə vəsaitlər, uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları, bitməmiş əsaslı tikintilər, müəssisə təsisçiləri ilə hesablaşmalar, icarəyə götürənlərlə hesablaşmalar və s.). 2. Qeyri-maddi aktivlər (satın alınmış patentlər, lisenziyalar, torpaq sahələrindən, təbii ehtiyatlardan (sərvətlərdən) istifadə hüquqları, broker yerləri, “nou-hau” proqram məhsulları, inhisar və imtiyaz (üstünlük) hüquqları, təşkilatı xərclər, ticarət markaları, əmtəə nişanları və s.). 3. Cari aktivlər (istehsal ehtiyatları, bitməmiş istehsal üzrə məsrəflər, hazır məhsullar, mallar, debitorlarla hesablaşmalar, pul vəsaitləri və sair aktivlər). Müəssisə vəsaitlərinin mənbələri balansın passivində əks etdirilir və iki qrupa bölünür: 1. Xüsusi vəsaitlərin mənbələri (nizamnamə kapitalı, fondlar və ehtiyatlar, bölüşdürülməmiş mənfəət və s.). 2. Hesablaşmalar və sair passivlər (uzunmüddətli və qısa müddətli maliyyə öhdəlikləri üzrə borclar, yəni uzunmüddətli bank kreditləri, bir ildən artıq müddətə olan borclar, qısamüddətli bank kreditləri, qısamüddətli borclar, əmək ödənişləri üzrə, sosial sığorta ə təminat üzrə borclar, digər kreditorlara olan borclar və s.) Balans müəssisənin maliyyə vəziyyətinin xarici təhlili üçün lazımi informasiyalar alınmasına imkan verir. Daxili təhlilin aparılması isə balansın bir çox göstəricilərinin izah edilməsini, şərh edilməsini tələb edir. Balansın passivində göstərilən məlumatlar xüsusi və borc kapitalda nə kimi dəyişikliklər olmasını, müəssisənin dövriyyəsinə nə qədər uzun və qısamüddətli borc vəsaitlərinin daxil edilməsini müəyyən etməyə imkan verir ki, vəsaitlər haradan alınıb, onlara görə müəssisə kimə borcludur . |