Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

Borc kapitalının quruluşunda olan dəyişik 
8 saylı cədvəl. 
Kapitalın mənbələri 
Məbləği, man. 
Kapitalın quruluşu, %-lə 
İlin əvvəlinə 
ilin axırına 
ilin əvvəlinə 
ilin axırına 
Dəyişiklik 
+, - 
Qısamüddətli bank 
kreditləri 
15000 
- 
2,8 
- 
-2,8 
Kreditor borcları: 
Əmək ödənişləri üzrə 
73050 
68760 
13,9 
6,5 
-7,4 
Mal satanlara 
378575 
721870 
71,9 
68,1 
-3,8 
Sosial sığorta 
orqanlarına 
59928 
129376 
11,4 
12,2 
+0,8 
Büdcəyə 
- 
139566 
- 
13,2 
+13,2 
Cəmi 
526513 
1059572 
100 
100 
x 
Cədvəldən görünür ki, borc kapitalının quruluşunda bank kreditləri ilin əvvəlinə 
2,8 % olduğu halda, ilin axırına qısamüddətli bank kreditləri ödənilmişdir. 

---

71 
Kreditor borclarının tərkibində mallara, iş və xidmətlərə görə mal göndərənlərə
olan borcdur ki, o da ilin əvvəlinə nisbətən azalmış, xüsusi çəki etibarı ilə də azalmışdır, 
eyni zamanda sosial sığorta və təminat üzrə olan borc, büdcəyə olan borcun həcmi və 
xüsusi çəkisi il ərzində artmışdır. 
Qeyd etmək lazımdır ki, müəssisə borcu vaxtında qaytarmadıqda müəssisəyə 
cərimə hesablanır, bu da müəssisənin maliyyə vəziyyətinə təsir edir. Buna görə təhlil 
prosesində kreditor borcunun mövcudluğu, aşkar olunma tarixi, tərkibi, malsatanlara, 
əmək ödənişləri üzrə, sosial sığorta orqanlarına, büdcəyə vaxtı keçmiş borcların 
əmələgəlmə səbəblərini öyrənmək lazımdır, ödənişlərin vaxtının keçməsinə görə 
ödənilən cərimə məbləğini müəyyən etmək lazımdır. 
Kreditor borclarını təhlil edərək nəzərə almaq lazımdır ki, kreditor borcları eyni 
zamanda debitor borclarının örtülmə mənbələri sayılır. Buna görə təhlil prosesində 
debitor və kreditor borcları məbləğlərini müqayisə etmək lazımdır. Əgər birinci 
ikincidən artıq olarsa, onda bu debitor borclarında xüsusi kapitalın səfərbərliyə 
alınmasını göstərir.
Beləliklə müəssisə fəaliyyətinin maliyyələşdirmə mənbələrinin səmərəli təşkili və 
onun bazar sabitliyini qiymətləndirmək üçün xüsusi və borc vəsaitlərinin quruluşunu 
təhlil etmək lazımdır. Bu an çox mühümdür, birincisi, maliyyə risk dərəcəsini öyrənmək 
üçün informasiyalar xarici istehlakçılar (məsələn, banklar və digər malsatanlar) üçün 
mühümdür və ikincisi maliyyə strategiyasının işlənilməsi və maliyyə təşkilinin 
perspektivli variantını müəyyən etmək üçün müəssisənin özü üçün lazımdır. 
Balansın aktivində müəssisənin sərəncamında olan kapitalın yerləşməsi haqqında, 
yəni konkret əmlak və material qiymətlilərə kapital qoyuluşu haqqında, məhsul istehsalı 
və satışına müəssisə xərcləri haqqında, sərbəst pul vəsaitlərinin qalıqları haqqında 
məlumatlar olur. Hər bir növ kapitalın yerləşməsi balansın ayrı-ayrı maddələrinə 
uyğundur. 
Balansda göstərilən məlumatlar üzrə müəssisənin aktivində hansı dəyişikliklər 
olmasını, müəssisənin hansı hissəsinin hərəkətdə olmamasını, hansı hissənin dövriyyə 
vəsaiti olmasını, o cümlədən istehsal və tədavül sferasında olanları görmək olar. 

---

72 
Balansın aktiv maddələrinin əsas qruplaşma əlaməti onların likvidlik dərəcəsi 
(nağd pula çevrilmə sürəti) hesab olunur. Bu əlamət üzrə balansın bütün aktivləri əsas 
kapitala, yaxud uzunmüddətli kapitala (I bölmə) və cari (dövriyyə) aktivlərinə (II və III 
bölmələr) bölünür. 
Müəssisə vəsaitləri onun daxili dövriyyəsində və ondan kənarda (debitor borcları, 
qiymətli kağızların, aksiyaların satın alınması) istifadə oluna bilər. 
Dövriyyə kapitalı istehsal sferasında (ehtiyatlar, bitməmiş istehsal, gələcək dövrün 
xərcləri) və tədavül sferasında (anbarda olan hazır məhsullar, qısa müddətli maliyyə 
qoyuluşları, kassa və bankda olan hesablarda nağd pul vəsaiti, mallar və s.) ola bilər. 
Kapitala pul və material formasında depozitlər, qısamüddətli maliyyə qoyuluşları, 
hesablaşmalarda olan vəsaitlər daxildir. Material formasında aktivlərə - əsas vəsaitlər, 
bitməmiş əsaslı tikinti, ehtiyatlar, bitməmiş istehsal, hazır məhullar daxildir. İnflyasiya 
dövründə pul formasında olan aktivlərdə yerləşən vəsaitlər onların alıcılıq qabiliyyətinin 
azalmasına gətirib çıxarır. 
Maliyyə vəziyyəti və onun səmərəliliyinin yüksəldilməsində müəssisə vəsaitinin 
yerləşməsinin çox böyük əhəmiyyəti vardır. Buradan da müəssisənin maliyyə vəziyyəti 
istehsal və maliyyə fəaliyyətinin nəticələrindən asılıdır, yəni əsas və dövriyyə 
vəsaitlərinə hansı ayırmalar olmuşdur, onların nə qədəri istehsal və nə qədəri tədavül 
sferasındadır, onların optimal nisbəti nə dərəcədədir. Əgər müəssisənin yaradılmış 
istehsal gücü tam istifadə edilmirsə, xammal, material yoxdursa, bu vəziyyət 
müəssisənin maliyyə nəticəsinə və onun maliyyə vəziyyətinə pis təsir etdiyini göstərir. 
Əgər yaradılan artıq istehsal ehtiyatları mövcud istehsalat sahəsində tez emal edilmirsə, 
bunlar da müəssisənin maliyyə vəziyyətinə pis təsir edir. Nəticədə kapital dondurulur, 
onun dövriyyəsi gecikdirilir və nəticə kimi maliyyə vəziyyəti pisləşir. Yaxşı maliyyə 
nəticəsi və yüksək rentabellik səviyyəsi olan müəssisə əgər o, öz maliyyə resurslarını 
səmərəli istifadə etmirsə, normativdən artıq istehsal ehtiyatlarına vəsait qoyursa yaxud 
çoxlu miqdarda debitor borclarına yol verilirsə müəssisə maliyyə çətinliyinə məruz qala 
bilər. 
Buna görə müəssisə aktivinin təhlili prosesində onların tərkibi və quruluşunda olan 
dəyişikliyi öyrənmək və onlara qiymət vermək lazımdır. 

---

73