Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti

Real ÜDM-un müəyyənləşdirilməsini daha yaxşı başa düşmək üçün aşağıdakı hesab misalını nəzərdən keçirək:

Hesab misalı

Yalnız iki növ əmtəə: hot-doq və hamburger istehsal edən xəyali iqtisadiyyatın fəaliyyətinin nəticələrini əks etdirən cədvəl 1.1-yə nəzər yetirək.

Cədvəl 1.1.

2001- 2003-cü illərdə əmtəə vahidinin satış qiymətləri və onların buraxılışının həcmi

Real və nominal ÜDM, illər		İstehsalın həcmi və qiymətlər
Hot-doqun qiyməti, $	Hot-doq istehsalının həcmi	Hamburqerlərin qiyməti, $	Hamburqer istehsalının həcmi

1	100		2	50
2	150		3	100
3	200		4	150
Nominal ÜDM-un hesablanması
2001		(biri 1$-dan x 100 hot-doq ) + (biri 2$-dan x 50 hamburqer) = 200$
2002		(biri 2$-dan x 150 hot-doq ) + (biri 3$-dan x 100 hamburqer) = 600$
2003		(biri 3$-dan x 200 hot-doq ) + (biri 4$-dan x 150 hamburqer) = 1200$
Real ÜDM-un hesablanması (Bazis ili 2001)
2001		(biri 1$-dan x 100 hot-doq ) + (biri 2$-dan x 50 hamburqer) = 200$
2002		(biri 1$-dan x 150 hot-doq ) + (biri 2$-dan x 100 hamburqer) = 350$
2003		(biri 1$-dan x 200 hot-doq ) + (biri 2$-dan x 150 hamburqer) = 500$
ÜDM-un deflyatorunun hesablanması
2001		($200 / $200 x 100) = 100
2002		($600 / $350 x 100) = 171
2003		($1200 / $500 x 100) = 240

Məhsulların əldə olunmasına çəkilən xərclərin ümumi məbləğini hesablamaq üçün hər növ məhsul miqdarının uyğun olaraq həmin məhsulun birinin qiymətinin göstəricisinə hasillərinin cəmini tapmaq lazımdır. Belə ki, əgər 2001-ci ildə uyğun olaraq biri 1 $ və 2 $-a satılan 100 hot-doq və 50 hamburger istehsal olunmuşdursa, bu zaman əhalinin onların əldə olunmasına çəkilən xərcləri 200$ -dan ibarət olmuşdur. Mövcud qiymətlərdə ifadə edilmiş istehsal olunmuş əmtəə və xidmətlərin dəyərinin belə göstəricisi nominal ÜDM adlanır.

Qiymətlərin səviyyəsindən asılı olmayaraq istehsal olunan məhsulun həcminin qiymətləndirilməsi üçün bazis adlanan müəyyən dövrün sabit qiymətlərilə hesablanan yaradılmış əmtəə və xidmətlərin dəyərini əks etdirən real ÜDM anlayışından istifadə edəcəyik. Beləliklə, bazis dövrünün qiymətlərindən istifadə müxtəlif illərin məhsul buraxılışı həcminin kəmiyyətcə müqayisəsinə imkan yaradacaq.

Real ÜDM –un göstəricisi qiymətlərin dəyişməsinin təsirinə məruz qalmadığı üçün onun istehsalın artımının ölçülməsi üçün istifadə etmək olar.

İqtisadiyyatın səmərəlilik səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsi üçün ÜDM-un müxtəlif hesablanma üsullarını nəzərdən keçirdik. Real ÜDM-a əmtəə və xidmətlərin istehsalının faktiki həcmi daxil olduğu üçün o, iqtisadiyyatın əhalinin təlabatını ödəmək imkanlarını nominal ÜDM-a nisbətən daha çox əks etdirir. Lakin söhbət istehsalın artımında dəyişikliklərdən gedirsə, adətən əvvəlki dövrlə müqayisədə real ÜDM-un dəyişməsinin faizlə ifadə olunmuş göstəricisi istifadə olunur.

Adambaşına düşən ÜDM ölkədə yaşayan insanların həyat səviyyəsinin əsas göstəricilərindən biri kimi qəbul edilsə də, yeganə göstərici kimi qəbul edilə bilməz[26]. Həyat səviyyəsinin ölçülməsində bu üsullar da kömək ola bilər:

• 
  Gini-Index – dövlətin gəlirlərinin vətəndaşları arasında ədalətli bölüşdürülməsini müəyyən etmək üçün bir üsul
  
• 
  İnsan İnkişafı İndeksi (İİİ) – vətəndaşların ümumi inkişafı (xalqın gəlirlərindən, vətəndaşların orta həyat müddətindən və təhsil səviyyəsindən ibarətdir) və s. [2].
  

ÜDM-in daimi qiymətlərlə qiymətləndirilməsi onun dinamikası haqqında məlumatın əldə edilməsinə imkan verir. Bunun üçün, hesablanmış rüblük fiziki həcm indeksi və ÜDM-in deflyatoru vasitəsilə müəyyən dövr ərzində iqtisadiyyatda orta qiymətlərin dəyişməsinə aid məlumatlardan istifadə edilir.

ÜDM-in fiziki həcm indeksi ÜDM-in baza dövrünün qiymətləri ilə qiymətləndirilmiş cari dövrdəki dəyərinin onun baza dövründəki dəyərınə bölünməsi yolu ilə hesablanır:



Burada, - ÜDM-in fiziki həcm indeksi;

- baza dövrünün qiymətlərində ÜDM-in cari dövrdə dəyəri;

- ÜDM-in baza dövründə dəyəri.

ÜDM-in deflvatoru ÜDM-in dəyərinin indeksinin (cari qiymətlərdə) fiziki həcm indeksinə bölməklə və yaxud, ÜDM-in cari dövrdəki dəyərinin onun baza dövrünün qiymətlərində qiymətləndirilmiş cari dövrdəki dəyərinə bölünməsi yolu ilə alınır:




- ÜDM-in deflyatoru;

- UDM-in qiymət indeksi;

- ÜDM-in cari dövrdə dəyəri.

ÜDM milli hesablar sisteminin və iqtisadiyyatın ən mühüm göstəricilərindən biri kimi istehsal fəaliyyətinin son nəticəsini ifadə edir və son istehlak üçün istehsal olunmuş əmtəə və xidmətlərin dəyəri ilə ölçülür. O, özündə iqtisadiyyatın bütün sahələri üzrə yaradılan ümumi əlavə dəyərlə xalis vergilərin cəmini əks etdirir. Bu yanaşmaya ÜDM-in istehsal və ya sahə üsulu ilə ölçülməsi deyilir. ÜDM gəlirlər üsulu ilə müəyyənləşdirilərkən isə istehsal olunmuş əmtəə və xidmətlərdən formalaşan ilkin gəlirlərin, yəni muzdlu işçilərin əmək haqqının, istehsala və idxala görə xalis vergilərin, ümumi mənfəətin və ümumi qarışıq gəlirlərin cəminə baxılır. Məlum olduğu kimi, ilkin gəlirlər institusional rezident- vahidlərin istehsalda iştirakı nəticəsində yaranan gəlirlərdən və mülkiyyətdən alınan gəlirlərdən ibarətdir. Nəhayət, ÜDM-in ölçülməsinin xərclər üsulu əmtəə və xidmətlərin son istehlakını, əsas kapitalın ümumi yığımını, maddi dövriyyə vəsaitləri ehtiyatlarının dəyişməsini, qiymətlilərin (sərvətlərin) əldə edilməsini və əmtəə və xidmətlərin ixrac və idxal saldosunu özündə birləşdirir. [16].

Son istehlak üçün istehsal olunmuş məhsul və xidmətlərin cari qiymətlərlə dəyəri nominal ÜDM-i ifadə edir. Əgər t ilində istehsal edilən i məhsulunun (və ya xidmətinin) miqdarını , qiymətini isə ilə ifadə etsək, nominal ÜDM () riyazi olaraq aşağıdakı formada göstərilə bilər:

=

Aydındır ki, fiziki istehsal həcminin dəyişmədiyi halda belə ümumi qiymətlər səviyyəsinin yüksəlməsi nominal ÜDM-in artmasını şərtləndirəcəkdir. Bu baxımdan iqtisadi artım ölçülərkən nominal ÜDM əvəzinə daha məqbul yanaşma kimi sabit qiymətlərlə hesablanmış real ÜDM göstəricilərinə istinad olunur. Bunun üçün isə ÜDM-in fiziki həcm indekslərindən istifadə edilir. [10].

Əvvəlki dövrlə müqayisədə hesabat dövründə ÜDM-in fiziki həcm indekslərini hesablamaq üçün hesabat dövründəki ÜDM-in əvvəlki dövrün qiymətləri ilə kəmiyyətini ÜDM-in əvvəlki dövrdəki miqdarına bölmək lazımdır. [3]. Müvafiq qaydada uzunmüddətli dövr üçün zəncirvari indekslər metodundan istifadə edilir. Nəticədə hər il üçün ölkə daxilində istehsal olunmuş son əmtəə və xidmətlərin qiymət dəyişməsini xarakterizə edən ÜDM-in deflyatoru (D_t) tapılır və aşağıdakı düstur vasitəsilə nominal ÜDM real ÜDM-ə (Y_t ) çevrilir:

Y_t = / D_t