AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan respublikasinin təHSİl problemləRİ İnstitutu

 

 

ÇİN, TAYVAN VƏ SİNQAPURDA TƏHSİL 

 

 

 

Чиндя  tящсилин  гядиm tарихи  вар.  Илk mяktябляр  б.е.я.  ЫЫЫ  ясрдя  щюkцmяt 

tяряфиндян  mалиййяляшян  mяktяблярдян  вя  хцсуси  mяktяблярдян  ибаряt  иди. 

Иkинжи ясрдя ися ибtидаи, орtа вя али mяktябляри нязярдя tуtан чохпилляли (цчпил-

ляли) tящсил сисtеmи йаранmышдыр. Х ясрядяk олан дюврдя ися универсиtеt tипли илk 

tядрис  ожаглары,  орtа  ясрлярдя  ися  Пеkиндя  вя  Нанkиндя  ихtисаслашдырылmыш  али 

tящсил mцяссисяляри mейдана чыхmышдыр. Ибtидаи mяktябдя tящсил mцддяtи 5-6 ил 

иди  вя  шаэирдляр  нювбяtи  пиллядя  tящсиллярини  даваm  еtдирирди.  Бу  mяktяблярдя 

фянлярин tядрисиня cидди фиkир верилmир вя tядрис програmы олmадыьы цчцн 1905-cи 

илядяk шаэирдлярин йцkсяk сявиййядя билиk ялдя еtmядиkляри юзцнц яkс еtдирирди. 

Шяrqi Asiyada yerlяшяn Чin Xalq Respublikasыnda mюvcud olan чoxшa-

xяli tяhsil sistemi hюkumяtin nяzarяti altыndadыr. 1949-cu ildяn etibarяn  Чin 

Kommunist Partiyasы  tяhsilin idarя olunmasыnda mцhцm rol oynayыr.  Чin 

Kommunist Partiyasыnыn mцяyyяn etdiyi geniш  tяhsil strategiyasыnda tяhsilin 

keyfiyyяtinin yцksяldilmяsi, mцasirlяшdirmя ilя  яlaqяlяndirilib. Partiya tяhsil 

strategiyasыnыn icrasыna nяzarяt edir, tяhsil mцяssisяlяrindя iшin tяшkilini istiqa-

mяtlяndirir. 

Чindя uшaqlar 3 yaшdan 6 yaшa qяdяr mяktяbяqяdяr tяhsilя cяlb olunur. 

6-illik ibtidai tяhsilя bюlgяlяrdяn asыlы olaraq 6 vя ya 7 yaшlı uшaqlar qяbul edi-

lir. Orta tяhsil isя 12 yaшdan 18 yaшa qяdяrki dюvrц яhatя etmяklя 6 il davam 

edir. Orta tяhsil pillяsinin ilk цч ili aralыq mяktяblяrdя, nюvbяti цч ili isя orta 

mяktяblяrdя hяyata keчirilir. Bяzi яyalяtlяrdя ibtidai tяhsil 5 il davam edir. Bu 

halda aralыq mяktяblяrdя tяhsilin mцddяti 4 il tяшkil edir. 

Юlkя  цzrя ibtidai vя orta tяhsil pillяsindя oxuyan шagirdlяrin sayы 200 

milyon nяfяri  юtцr.  Иbtidai vя orta tяhsilin keyfiyyяtinin yцksяldilmяsi  цчцn 

hюkumяtin ayыrdыьы  xцsusi maliyyя  vяsaiti yeni mяktяblяrin tikilmяsi, tяmiri, 

bяrpasы vя lцzumsuz mяktяblяrin ixtisarы цчцn nяzяrdя tutulur. Иbtidai vя orta 

tяhsil pillяsindя adambaшыna maliyyяlяшmя modelinin tяtbiqi geniшlяndirilir, 

tяdris vя  tяdqiqat avadanlыqlarы, kitablar, dяrsliklяr,  яyani vяsaitlяr hяr il 

yenilяnir. 

2006-cы ildяn Чin 9 illik pulsuz icbari tяhsil sistemini qяbul edib. Иcbari 

tяhsil ibtidai tяhsil vя  яsas tяhsil pillяsindяn ibarяtdir. Uшaqlar 6 yaшdan 15 

yaшa qяdяr icbari tяhsil almalыdыr. 

Иcbari tяhsil haqqыnda qanunda Чinin яrazisi 3 kateqoriyaya bюlцnmцш-

dцr:  Шяhяrlяr vя iqtisadi cяhяtdяn inkiшaf etmiш  яyalяtlяr; rayonlar vя orta 

sяviyyяdя inkiшaf etmiш kяndlяr; iqtisadi cяhяtdяn kasыb яrazilяr. 

  MÜDAFİƏ MAHMUDOV 

 

278 

Statistik gюstяricilяrя  gюrя, 2007-ci ildя  Чin Xalq Respublikasыnda 

396567 ibtidai mяktяb, 94116 orta mяktяb vя 2236 ali mяktяb fяaliyyяt gюs-

tяrib. 2007-ci ilin statistik mяlumatlarыna  яsasяn  юlkяdя yaшы 15-dяn yuxarы 

olan яhalinin 93,3 faizi savadlыdыr. 

2009-cu ildя Beynяlxalq  Шagird Qiymяtlяndirmя Proqramы  чяrчivяsindя 

15 yaшlы  mяktяb  шagirdlяri arasыnda keчirilmiш  tяdqiqatlarda  Чin riyaziyyat, 

tяbiяt elmlяri vя яdяbiyyat цzrя яn yaxшы nяticяyя nail olub. Mцяyyяn edilib ki, 

Чinin  яn ucqar яyalяtlяrindяki  шagirdlяrin mцvafiq gюstяricilяri orta hяddя 

yaxыndыr. 

Юlkя  цzrя sentyabrыn 1-dяn baшlayan tяdris ili 2 semestrdяn ibarяtdir. 

Hяr bir semestr 19 hяftя davam edir. Bundan яlavя, 1 hяftя  яlveriшsiz hava 

шяraiti ehtimalыna gюrя ehtiyatda saxlanыlыr. Иyul vя avqust aylarы yay, yanvar 

vя fevral aylarы isя qыш tяtili hesab olunur. Иbtidai vя orta tяhsil pillяsindя tяdris 

hяftяsi 5 gцnlцkdцr. 

Иstedadlы  vя  tяlim  чяtinliklяri olan uшaqlarыn tяhsilinin xцsusi qaydalar 

яsasыnda tяшkil edilmяsinin vacibliyi ilя яlaqяdar 1985-ci ildя mцvafiq proqram 

tяsdiq olunmuşdur. Proqramda istedadlы  шagirdlяr vя  tяlim  чяtinliklяri olan 

uшaqlarla baьlы  mцddяalar  яksini tapmışdыr. Ciddi яqli vя fiziki qцsuru olan 

uшaqlarыn tяhsili ilя baьlы dюvlяt mцяyyяn addыmlar atsa da, onlarыn tяhsilinя 

valideynlяr cavabdehlik daшыyыrdı. 

Hazыrda  Чindя 1540 xцsusi tяhsil mяktяbi fяaliyyяt gюstяrir. Hяmin 

mяktяblяrdя tяhsil alanlarыn sayы 375000 nяfяr tяшkil edir. Bundan яlavя, Чin-

dя fiziki vя  яqli qцsuru olan uшaqlar  цчцn 100 peшя  tяlimi mцяssisяsi, 3000 

standart peшя  mяktяbi, eшitmя  чяtinliklяri olan uшaqlarыn reabilitasiyasы  цчцn 

1700 tяlim tяшkilatы vardыr. Hяr il minlяrlя fiziki qцsuru olan шagird ali tяhsil 

mцяssisяlяrinя daxil olur. 

Чindя yaшlыlarыn tяhsili mцxtяlif formalarda hяyata keчirilir. Yaшlыlarыn 

tяhsili vasitяsilя  юlkя  vяtяndaшlarыnыn siyasяt, iqtisadiyyat, mяdяniyyяt, elm, 

texnologiya vя digяr sahяlяr  цzrя hazыrlыьы  tяmin edilir. Yaшlыlarыn tяhsili ilя 

mяшьul olan 528 mцяssisяnin 65 faizindя magistratura, 30 faizindя isя ba-

kalavr tяhsili verilir. Belя tяhsil mцяssisяlяrinя fяhlя, media, qiyabi vя axшam 

universitetlяri, idarяetmя  vя  tяhsil kolleclяri daxildir. Yaшlыlarыn orta tяhsili 

mцяssisяlяri isя peшя  vя media mяktяblяri, bacarыq tяlimi mцяssisяlяrindяn 

ibarяtdir. Fяhlя ibtidai mяktяblяri yaшlыlarыn ibtidai tяhsil mцяssisяlяri hesab 

olunur. Onu da qeyd edяk ki, yaшlыlarыn tяhsili  яyani, qiyabi, юzцnцtяhsil vя 

distant tяhsil formasыnda tяшkil olunur. 

Юlkяdя  mцtяшяkkil mцяllim hazыrlыьы sistemi mюvcuddur.  Чindя  mцяl-

limlik peшяsi яn mюtяbяr peшяlяrdяn biri kimi qяbul olunur. Gяnc mцяllimlяr 

hяr zaman tяcrцbяli pedaqoqlarыn dяrslяrini mцшahidя edir, юzlяrini daha yax-

шы tяrяfdяn gюstяrmяk цчцn var qцvvяlяri ilя чalышыrlar. Mцяllimlяr mцtяmadi 

olaraq fasilяsiz peшя hazыrlыьыna cяlb olunurlar. 

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 

 

279

Onu da qeyd edяk ki, mцяllimlяrin tяhsili iki istiqamяtdя aparыlыr: ilkin 

mцяllim hazыrlыьы vя ixtisasartыrma tяhsili. Иlkin mцяllim hazыrlыьы 4-illik mцяl-

lim hazыrlыьы institutlarы, o cцmlяdяn adi universitetlяr vя kolleclяr, 3-illik 

mцяllim hazыrlыьы kolleclяri vя orta mяktяb mцяllimlяrinin hazыrlыьы mцяssisя-

lяrindя tяшkil olunur. Mцяllimlяrin ixtisasartыrma tяhsili isя mцvafiq institutlar 

vя mцяllimlяrin ixtisasartыrma tяhsili mяktяblяrindя hяyata keчirilir. 

1985-ci ildяn hюkumяt vergi яsasыnda maliyyяlяшяn ali tяhsil sistemini 

lяьv edib. Bununla da abituriyentlяrin akademik qabiliyyяt яsasыnda tяqaцd-

lяr uьrunda rяqabяt aparmasыna шяrait yaranыb. 1980-ci illяrin яvvяllяrindя ilk 

юzяl ali tяhsil mцяssisяlяrinin яsasыnыn qoyulmasыna icazя verilib. 

Чindя ali tяhsilin sяviyyяsi yцksяk və яhatя dairяsi чox geniшdir. Son 10 

ildя bakalavr təhsil  pillяsindя  tяhsil alanlarыn vя doktorluq dяrяcяsinя malik 

olanlarыn sayы dяfяlяrlя artыb. Юlkяdя 100-dяn чox nцfuzlu ali tяhsil mцяssisяsi 

fяaliyyяt gюstяrir. Onlardan яn tanыnmышы Pekin vя Sinxua universitetlяridir. 

Чindя  tяhsil xяrclяri ilbяil artaraq hazыrda 100 milyard dollarы  юtцb. 

1980-ci illяrin  яvvяllяrindяn baшlayaraq elm vя texnologiyanыn inkiшafы  tяhsil 

strategiyasыnыn prioritetinя чevrilib. 

Ali tяhsil pillяsindя  цmumi xяrclяrin mцяyyяn faizi hяcmindя  tяhsil 

haqqы tяlяb olunur. Aztяminatlы ailяlяrdяn olan tяlяbяlяrin ali tяhsil almasыnы 

asanlaшdыrmaq  цчцn hюkumяt sяmяrяli yardыm metodlarыndan istifadя edir. 

Belя yardыm paketinя  tяqaцdlяr, "oxu vя  iшlя" proqramlarы, aztяminatlы ailя-

lяrdяn olan tяlяbяlяrя яlavя yardыmlarыn olunmasы, tяhsil haqqыnыn azaldыlmasы 

vя ya tam aradan qaldыrыlmasы, dюvlяt tяqaцdlяrinin verilmяsi daxildir. 

Qeyd etdiyimiz kimi, Чindя uшaqlar 3 yaшdan 6 yaшa qяdяr mяktяbяqяdяr 

tяhsil mцяssisяlяrinя cялb olunur. Чin mяktяbяqяdяr tяhsilя olduqca ciddi diq-

qяt yetirяn azsaylы юlkяlяrdяn biridir. Mяktяbяqяdяr tяhsil pillяsi bцtцn cяmiy-

yяtin resurslarыnыn sяfяrbяrliyi sayяsindя inkiшaf etdirilir. 

Baьчalar yerli hюkumяtlяr tяrяfindяn idarя olunsa da, mцxtяlif qurum-

lar, ictimai tяшkilatlar vя fяrdlяr dя mяktяbяqяdяr tяhsil mцяssisяlяri tяsis edя 

bilяr. Шяhяrlяrdя vя regionlarda baьчalar tяhsil шюbяlяri, hюkumяt qurumlarы, 

mцяssisяlяr, яyalяt idarяlяri vя fяrdlяr tяrяfindяn idarя olunur. Ucqar яyalяt-

lяrdя  mяktяbяqяdяr tяhsilя ictimaiyyяt maddi yardыm edir. Иqtisadi cяhяtdяn 

kasыb яrazilяrdя, etnik azlыqlarыn yaшadыqlarы yerlяrdя mяktяbяqяdяr tяhsil for-

masы kimi uшaq fяaliyyяt mяrkяzlяri, oyun qruplarы,  чevik yardыm mяrkяzlяri 

fяaliyyяt gюstяrir. Belя  яrazilяrdя 1 vя ya 2-illik baьчalar mюvsцmdяn asыlы 

olaraq iшlяyir. 

Son illяrdя ucqar, iqtisadi cяhяtdяn kasыb vя etnik azlыqlarыn yaшadыq-

larы яrazilяrdя  mяktяbяqяdяr tяhsilin sяviyyяsi sцrяtlя inkiшaf etmяkdяdir. 

Mяktяbяqяdяr tяhsil mцяssisяlяrindя uшaqlara qayьы tяdrislя inteqrasiya edilir. 

Bu da uшaqlarыn mяktяb tяhsilinя hazыrlanmasы  цчцn fiziki, mяnяvi,  яqli vя 

estetik tяrbiyяsinin harmonik шяkildя tяmin olunmasыna imkan verir. Mяktя-

  MÜDAFİƏ MAHMUDOV 

 

280 

bяqяdяr tяhsil mцяssisяlяrindя tяtbiq olunan tяhsil proqramlarы sistemli, mяq-

sяdli vя чoxtяrяflidir. 

Mяktяbяqяdяr tяhsilin idarя olunmasы  iшinin sяmяrяliliyini artыrmaq 

цчцn dюvlяt tяrяfindяn silsilя qanunlar qяbul edilir. Dюvlяt hяmчinin mяktяbя-

qяdяr tяhsil mцяssisяlяrindя  чalışan mцяllimlяrin vя  tяrbiyячilяrin ixtisaslaш-

masыna dair yeni qayda vя qanunlarыn hяyata keчirilmяsinя baшlayыb. Hazыrda 

Чindя  mяktяbяqяdяr tяhsil mцяssisяlяri  цчцn ixtisaslы  mцяllim hazыrlayan 67 

mяktяb fяaliyyяt gюstяrir. 

Чindя ibtidai tяhsil pillяsi o qяdяr geniшdir ki, чox bюyцk чяtinliklяr he-

sabыna bu sahяdя mцяyyяn nailiyyяtlяr яldя edilib. 1986-cы ildя qяbul edilmiш 

icbari tяhsil haqqыnda qanunda ibtidai tяhsilin milli sяviyyяdя geniшlяndiril-

mяsi nяzяrdя tutulur. Qeyd etdiyimiz kimi, юlkяdя uшaqlar 6 yaшыndan baшla-

yaraq ibtidai tяhsilя cяlb olunur. 

Яksяr  яyalяtlяrdя ibtidai tяhsil pillяsi 5 il davam edir. Lakin Pekin, 

Шanxay vя digяr bюyцk шяhяrlяrdя ibtidai tяhsil pillяsi 6-illikdir. 

Иbtidai tяhsil kurikulumuna чin dili, riyaziyyat, fiziki tяhsil, musiqi, 

tяsviri sяnяt, hяyat bilgisi, tarix vя coьrafiya fяnlяri daxildir. Bundan яlavя, si-

yasi biliklяr vя etik davranышlarыn tяdrisi dя kurikulumun bir hissяsini tяшkil 

edir. Иngilis dili III sinifdяn baшlayaraq tяdris olunur. IV sinifdяn hяr semestr-

dя iki hяftя texnologiya tяdris olunur. Bunun nяticяsindя  шagirdlяr yaradыcы 

яmяk vasitяsilя  mцяyyяn vяrdiшlяr qazanыr, nяzяri biliklяri istehsalatla яla-

qяlяndirirlяr. 

Tяdris qrup halыnda tяшkil olunur ki, bu da шagirdlяrin birgя яmяkdaшlыq 

bacarыqlarыna yiyяlяnmяlяrinя imkan verir. Шagirdlяrin cavabdehliyini artыr-

maq  цчцn mяktяblяrя xadimяlяr tяyin edilmir. Mяktяbin tяmizliyi mяhz 

шagirdlяr tяrяfindяn hяyata keчirilir. 

Чindя orta tяhsil aшaьы vя yuxarы pillяdяn ibarяtdir. Orta tяhsilin aшaьы vя 

yuxarы pillяsinin hяr biri 3 il davam edir. Иcbari tяhsilin son 3 ili orta tяhsilin 

aшaьы pillяsi hesab olunur. 

6-illik ibtidai tяhsil pillяsini baшa vurduqdan sonra шagirdlяr юz tяhsillяri-

ni orta tяhsilin aшaьы pillяsindя davam etdirmяlidir. Orta tяhsilin aшaьы pillяsini 

tamamladыqdan sonra isя шagirdlяr mцvafiq qяbul imtahanы verяrяk nюvbяti 3 

ili akademik tяmayцllц orta mяktяblяrdя oxuya bilər vя ya peшя mяktяblяrinя 

daxil ola bilяrlяr. 

Orta tяhsilin yuxarы pillяsinя qяbul imtahanы ildя bir dяfя чin dili, riya-

ziyyat, ingilis dili, fizika, kimya, ictimayyət vя fiziki tяhsil fяnlяrindяn tяшkil 

olunur. Qяbul balы mцxtяlif regionlardan asыlы olaraq dяyiшя bilяr. 

Orta tяhsilin yuxarы pillяsi X-XII siniflяri  яhatя edir. Tяhsilin bu pillя-

sindя tяdris ili 2 semestrdяn, 40 hяftяdяn ibarяtdir. 

Yuxarы pillяdя cari tяdris olunan fяnlяr icbari vя seчmя olmaqla iki qru-

pa bюlцnцr. Akademik kurikuluma чin dili, riyaziyyat, ingilis dili, fizika, kim-

ya, biologiya, coьrafiya, tarix, siyasяt, musiqi, tяsviri sяnяt, fiziki tяhsil, tex-

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 

 

281

nologiya, kompyuter kimi fяnlяr daxildir. Bяzi mяktяblяrdя peшяyюnцmlц 

fяnlяr dя tяdris edilir. 

Son illяr orta tяhsilin yuxarы pillяsindя oxuyan шagirdlяrin sayы davamlı 

olaraq artmaqdadыr. Mяzunlar Ali Tяhsilя  Qяbul  цzrя Milli Иmtahanlarda 

яsasяn чin dili, riyaziyyat vя ingilis dili fяnlяrindяn imtahan verirlяr. 

Orta tяhsilin yuxarы pillяsini bitirяnlяrin чoxunun universitetlяrя vя peшя 

mяktяblяrinя daxil olmalarыna baxmayaraq, Чindя yuxarı pillяni bitirяn hяr 

kяs artыq tяhsilli шяxs hesab edilir. Universitetlяrin mяhdud sayda elan etdiyi 

yerlяrя  qяbul olmaq цчцn rяqabяtin gяrginliyini nяzяrя alan valideynlяr vя 

шagirdlяr orta mяktяblяri dяqiqliklя seчirlяr. 

Чindя peшя tяhsili sistemi 130 illik inkiшaf tarixinя malikdir. Hяyata keчi-

rilmiш kюklц peшя tяhsili islahatlarы nяticяsindя bu sahяdя ciddi inkiшaf meyillяri 

mцшahidя olunur. Tяtbiq olunmuш yeniliklяr sayяsindя peшя tяhsili mцяssisяlяri 

tяkmillяшib vя inkiшaf edib. Onu da qeyd edяk ki, Чindя peшя tяhsili orta tяhsilin 

aшaьы vя yuxarы pillяlяrindя, elяcя dя ali tяhsil pillяsindя hяyata keчirilir. 

Orta tяhsilin aшaьы pillяsindя tяшkil olunan peшя tяhsilinin mяqsяdi mцva-

fiq peшя biliklяrinя  vя bacarыqlarыna yiyяlяnmiш  iшчilяr, fяhlяlяr hazыrlamaqdыr. 

Bu pillяdя  hяyata keчirilяn peшя tяhsili 9-illik icbari tяhsilin bir hissяsini tяшkil 

edir. 

Orta tяhsilin yuxarы pillяsindя  tяшkil olunan peшя  tяhsilinin mяqsяdi isя 

яmяli bacarыqlara yiyяlяnmiш ikinci dяrяcяli iшчi qцvvяsi hazыrlamaqdыr. Orta 

tяhsilin yuxarы pillяsindя  tяшkil olunan peшя  tяhsili 2 ildяn 4 ilя  qяdяr davam 

edяn proqramlara яsaslanыr. Bu nюv peшя tяhsili ixtisaslaшmыш orta mяktяblяr-

dя, bacarыqlы  iшчi mяktяblяrindя  vя peшя  tяmayцllц orta mяktяblяrdя  hяyata 

keчirilir. 

Иxtisaslaшmыш orta mяktяblяrdя 3 vя ya 4-illik proqramlar, bacarыqlы iшчi 

mяktяblяrindя isя 3-illik proqramlar яsasыnda ikinci dяrяcяli iшчilяr hazыrlanыr. 

3-illik peшя  tяmayцllц orta mяktяblяrdя istehsalat, xidmяt, texnologiya vя 

idarяetmя sahяsi цzrя ikinci dяrяcяli mцtяxяssislяr yetiшdirilir. 

Peшя tяmayцllц vя ixtisaslaшmыш orta mяktяblяri baшa vuranlar юz tяhsillя-

rini ali peшя mяktяblяrindя davam etdirя bilяrlяr. Ali peшя mяktяblяrinin mяq-

sяdi texniki vя idarяetmя sahяsindя yцksяk ixtisaslы kadrlar hazыrlamaqdыr. 

Ali peшя  mяktяblяri 4 yerя  bюlцnцr: ali peшя  vя texnologiya kolleclяri; 

ixtisaslaшmыш orta mяktяblяrdя  tяшkil olunan 5-illik ali peшя  mяktяblяri; ali 

tяhsil vя yaшlыlarыn ali tяhsili mцяssisяlяrindя  tяшkil olunan ali peшя  tяhsili; 

tяcrцbяyюnцmlц kadrlarыn, yцksяk sяviyyяli peшяkar vя texniki mцtяxяssislяrin 

hazыrlanmasы ilя mяшьul olan 2 və 3-illik ali tяhsil mцяssisяlяri. 

Чinin ali tяhsil sistemi Amerika Birlяшmiш Шtatlarыnыn (ABШ) vя Birlяшmiш 

Krallыьыn ali tяhsil sistemlяrinin vяhdяtindяn ibarяt olsa da, daha чox ABШ 

tяhsil sisteminя bяnzяyir. Юlkяdя ali tяhsil pillяsi яsasяn юdяniшlidir. Ali tяhsil 

цч  mяrhяlяli bakalavr, magistratura vя doktorantura pillяlяrindяn ibarяtdir. 

Bundan яlavя, dяrяcя vermяyяn proqramlar цzrя tяdris aparыlan universitetlяr 

  MÜDAFİƏ MAHMUDOV 

 

282 

dя var. Magistratura vя doktorantura dяrяcяsi mцvafiq Dюvlяt Шurasы tяrяfin-

dяn akkreditasiyadan keчmiш universitetlяr vя tяdqiqat mцяssisяlяrindя verilir. 

Юlkяnin ali tяhsil sistemindя  hяm 3-illik, hяm dя 4-illik proqramlar 

tяdris olunur. 3-illik proqramlarыn tяdrisi istяnilяn ali tяhsil mцяssisяsindя 

aparыlыr. 4-illik proqramlar isя 4-illik kolleclяrdя  vя ya universitetlяrdя  tяdris 

olunur. 4-illik proqramlardan fяrqli olaraq, 3-illik proqramlarыn sonunda 

bakalavr dяrяcяsi verilmir. Tяlяbя 3-illik proqramыn davamы kimi яlavя olaraq 

2-il tяhsil aldыqda bakalavr dяrяcяsinя sahib ola bilяr. 

Чindя 1650 adi ali tяhsil mцяssisяsi, 528 yaшlыlarыn ali tяhsili mцяssisяsi 

vя 214 юzяl ali tяhsil mцяssisяsi fяaliyyяt gюstяrir. 2005-ci ilin statistikasыna gю-

rя, Чinin ali tяhsil mцяssisяlяrindя 23 milyon tяlяbя tяhsil alыb. Bu isя яvvяlki 

illя mцqayisяdя 10 faiz чoxdur (2004-cц ildя tяxminяn 21 milyon nяfяr olub). 

Юlkяnin ali tяhsil mцяssisяlяri adi universitetlяr, texniki universitetlяr, 

kяnd tяsяrrцfatы, xarici dillяr vя tibb sahяlяri  цzrя ixtisaslaшmыш ali tяhsil 

mцяssisяlяri, peшя kolleclяri, mцяllim hazыrlыьы  mцяssisяlяri vя ixtisaslaшmыш 

kolleclяr kimi qruplara bюlцnцr. 

Ali tяhsil mцяssisяlяrinin bяzilяri  яyalяt hюkumяtlяri (Шanxay Univer-

siteti), bяzilяri mцxtяlif nazirliklяr vя  dюvlяt idarяlяri (Pekin Aeronavtika 

Universiteti) tяrяfindяn idarя olunur. Bundan başqa, Tяhsil Nazirliyi 

tяrяfindяn idarя olunan ali tяhsil mцяssisяlяri (Pekin Universiteti) dя vardыr. 

Bu tip universitetlяr mяrkяzi vя yerli hюkumяt tяrяfindяn idarя olunur. 

Statistik mяlumatlara gюrя, Чindя magistratura tяhsili verяn 770 ali tяh-

sil mцяssisяsi fяaliyyяt gюstяrir ki, onlardan da 73-ц vя ya 10 faizi Tяhsil Na-

zirliyinя, 296-sы isя  mяrkяzi  idarəetmə  hюkumяtя tabedir. Bundan яlavя, 315 

tяdqiqat mцяssisяsinin 272-si mяrkяzi idarəetmə hюkumяtinin nяzarяti altыnda-

dыr. Magistratura tяhsili verяn ali tяhsil mцяssisяlяrinin 48 faizi mяrkяzi idarə-

etmə hюkumяtinin tabeliyindяdir. Gюrцndцyц kimi, mяrkяzi hюkumяti magis-

tratura tяhsili verяn ali tяhsil mцяssisяlяrinя daha чox nяzarяt edir. 1731 ali 

tяhsil mцяssisяsi isя bakalavr pillяsi цzrя tяhsil verir. 

Son zamanlar hяyata keчirilяn islahatlar nяticяsindя ali tяhsil sisteminin 

tяkmillяшmяsinя bюyцk diqqяt verilir. Bir чox sяnaye universitetlяri vя ixtisas-

laшmыш kolleclяr tяsis olunub. Yeni ixtisaslar, o cцmlяdяn avtomatika, nцvя 

enerjisi, enerji resurslarы, okeanoqrafiya, nцvя fizikasы, kompyuter elmlяri, 

polimerlяr kimyasы, polimelяr fizikasы, radiokimya, fiziki kimya ixtisasы  цzrя 

mцtяxяssis hazыrlыьы aparыlыr. 

Чin bir чox texnologiyalarыn ixtira olunduьu, mцasir sivilizasiyanыn 

tяmяlinin qoyulduьu юlkяlяrdяn biri kimi tanыnыr. Иlk kaьыz istehsalы, aьac nяq-

qaшlыьы, чevik makina чapы, maqnit, iynяli kompas, barыt, seysmoloji detektor, 

kibrit, iki funksiyalы porшenli nasos, domna peчi,  чuqun istehsalы, asma 

kюrpцlяr, tяbii qazыn yanacaq kimi istifadяsi, hidravlik чяkic, mexaniki zяncir 

юtцrцcцsц, mexaniki kяmяr юtцrцcцsц, pяr, qundaqlы ox-yay, artilleriya topu, 

raket vя digяr чoxsaylы ixtiralar bunu tяsdiq edir. 

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ 

 

283

Юlkя astronomlarы  sяma cismlяrinin ilkin vя  dяqiq mцшahidяlяrini apa-

ranlar sыrasыndadыr.  Чin riyaziyyatчыlarы yunan riyaziyyatчыlarыndan bяhrя-

lяnяrяk riyaziyyat elminin inkiшafыna layiqli tюhfяlяr veriblяr. 

Bцtцn bunlara baxmayaraq, XVII яsrя  qяdяr  Чindя elm vя texnologi-

yanыn tяtbiqi Avropadan geri qalыrdы. Lakin indiki dövrdə  hяyata keчirilmiш 

islahatlara görə Чin qlobal iqtisadiyyata inteqrasiya olundu, hюkumяt elm vя 

texnologiyanыn inkiшafыna bюyцk diqqяt gюstяrmяyя baшladы. 

1960-1970-ci illяrdя Чin - Sovet qarшыdurmasыndan sonra Чin nцvя silahы 

istehsal etmяyя baшladы vя 1964-cц ildя ilk uьurlu sыnaq hяyata keчirildi. 1970-

ci ildя  Чin ilk sцni peykini buraxdы. Bununla da Чin mцstяqil peykя malik 

olan beшinci юlkя oldu. 

Hazыrda  Чin elmi-tяdqiqat vя texnoloji inkiшafa ayыrdыьы  bцdcяnin hяc-

minя gюrя dцnyada ikinci yerdя qяrarlaшыr. 2006-cы ildя Чin hюkumяti elm vя 

texnologiya sahяsinя 136 milyard ABШ dollarы investisiya ayыrыb ki, bu da 

2005-ci illя mцqayisяdя 20 faiz чoxdur. 

Qяrbdя hяlя dя mцbahisяli mяsяlя kimi nяzяrdяn keчirilяn tюrяmя hцcey-

rяlяrin tяdqiqatы vя gen terapевtiyasы Чindя яn yцksяk sяviyyяdя inkiшaf edib. 

Юlkя  цzrя 926000 tяdqiqatчы  fяaliyyяt gюstяrir. Bu gюstяriciyя  gюrя  Чin 

dцnyada ikinci yeri tutur. 

Kosmosun fяthi istiqamяtindя bir чox uьurlara imza atan юlkя kifayяt 

qяdяr mцrяkkяb layihяlяrя maliyyя  vяsaiti ayыrыr. Ayыn Tяdqiqi Proqramыnыn 

bir hissяsi kimi 2007-ci ildя Чin Чanqe kosmik gяmisini uьurla orbitя чыxarыb. 

2011-ci ilin sentyabr ayыnda  Чinin ilk kosmik stansiya modulu olan Tian-

qonq-1 uьurla fяaliyyяtя baшlayыb. 

Юlkяdя yarыmkeчiricilяr, o cцmlяdяn bяrpa edilяn enerji, hidroelektrik 

enerji, kцlяk vя  gцnяш enerjisi sahяsindя funksional kompyuter proqramlarы 

hazыrlanыr. Yanacaq enerji stansiyalarыnda чirklяnmяnin qarшыsыnы almaq цчцn 

Чin girdя yanacaqlы  nцvя reaktorlarыndan istifadя edяn ilk юlkяdir. Bu tip 

reaktorun istifadя edilmяsi daha яlveriшli vя tяhlцkяsizdir. 

2010-cu ildя  Чinin Milli Super Kompyuter Mяrkяzi hazыrda dцnyanыn 

яn sцrяtli super kompyuterini hazыrlamaьa nail olub. 2010-cu ildяn  юlkяdя 

dцnyanыn  яn yaxшы 10 super kompyuterlяrindяn biri olan Nebula super 

kompyuterlяri dя istehsal edilmяkdяdir. 

Tяhsildя beynяlxalq  яmяkdaшlыьa xцsusi diqqяt yetirяn  Чin digяr  юlkя-

lяrlя mцqayisяdя xaricdя tяhsil almaьa daha чox tяlяbя gюndяrir. 1978-ci ildя 

aparыlan islahatlardan sonra 700000-я yaxыn  чinli 103 юlkяdя tяhsil alыb. On-

lardan yalnыz 185000-i tяhsillяrini baшa vurduqdan sonra юlkяlяrinя qayыdыb. 

Чindя  tяhsil alan яcnяbi tяlяbяlяrin sayы ildя 20 faiz artыr. Rяsmi 

statistikaya gюrя, 2007-ci ildя bu юlkяdя  tяhsil alan яcnяbi tяlяbяlяrin sayы 

195503 nяfяr tяшkil edib. Dцnyanыn 188 юlkяsini tяmsil edяn  яcnяbi tяlяbяlяr 

яn чox Cяnubi Koreyadan (57504), Yaponiyadan (18363), ABШ-dan (11784), 

Vyetnamdan (7310) vя Иndoneziyadan (5652) gяlir. 

  MÜDAFİƏ MAHMUDOV 

 

284 

Чindя  tяhsilin inkiшafыna bir чox beynяlxalq tяшkilatlar, o cцmlяdяn 

YUNESKO, YUNИSEF, BMT-nin Əhali Fondu, BMT-nin Иnkiшaf Proqramы, 

Dцnya  Əmяk Tяшkilatы, Asiya-Sakit Okean Иqtisadi  Яmяkdaшlыq Tяшkilatы, 

Dцnya Bankы юz tюhfяlяrini vermяkdяdir. Yalnыz Dцnya Bankы Чin tяhsilinin 

inkiшafыna 1,5 milyard ABШ dollarы hяcmindя kredit ayыrыb. 

Bюyцk nцfuza malik Pekin vя Sinxua universitetlяri mцkяmmяl tяdris vя 

tяdqiqat imkanlarыna gюrя beynяlxalq miqyasda да tanыnыr.  Чin diplomlarыn 

qarшыlыqlы tanыnmasы sahяsindя 40 юlkя ilə, o cцmlяdяn Fransa, Bюyцk Bri-

taniya, ABШ, Rusiya vя digяr юlkяlяrlя mцqavilяlяr imzalayыb. 

Цmуmиййяtля, Чиндя илk tящсил ожаглары şуйуанлар (аkадеmийалар) 1300 ил 

юнжя йаранmышдыр. Илk али mяktябляр ися ХХ ясрин яввялляриндя mейдана чыхmыш-

дыр. 1905-cи илдя Фудан Универсиtеtи вя Чин Универсиtеtи, 1919-cу илдя ися Сйа-

mын  Универсиtеtи  вя  Нанkей  Универсиtеtи  йаранmышдыр. 1949-cу  илдя  юлkядя 

cяmи 205 дювляt  али  mяktяби  фяалиййяt  эюсtярирди  вя  ясрин  сонларында  онларын 

сайы 1942 олду.  Иmkанлы  чинлиляр  хариcи  юлkялярдя  tящсил  алырды  вя  АБШ  али 

mяktябляриндя 40 mин, Русийа али mяktябяляриндя ися 8 mин tялябя tящсил алырды. 

Бу  иллярдя 223 универсиtеtдян 93-ц  юзял  иди  вя  бу  юзял  али  mяktяблярин  щаmысы 

баьланmыш,  бир  чоху  ися  дювляt  али  mяktябляри  иля  бирляшдирилmишдир.  ЧХР-дя 

1966-1968-cи  иллярдя 12-иллиk  цmуmtящсил  məktəbi  9-иллиk  иля  явяз  олунmушдур. 

Али  mяktяблярдя  tящсил  mцддяtи 2-3 иля (tибб  инсtиtуtларында 3-4 иля)  енди-

рилmишдиr. 1978-cи  илдян 10 иллиk  цmуmи  tящсил 5+5 щяйаtа  kечирилmишдиr.  Али 

mяktяблярин  бир  чохунда  tящсил  mцддяtи 4 ил, tибб  инсtиtуtларында  ися 5 иля 

галдырылmышдыр.  Бу  дюврлярдя  Чин  tящсилинin  сявиййяси  ашаьы  олан  юлkя  kиmи 

галырды  вя  ящалинин 23,5% савадсыз  иди.  Юлkя  ящалисинин  жяmи 3%-ни  зийалылар 

tяшkил едирди вя 1983-cц илдя щяр 10 mин няфяриня 11,6 няфяр али mяktяб tялябяси 

дцшцрдц. 1984-cц  илдя  юлkядя 4,6 mилйон  али  tящсилли  ишчи  олmуш  вя 1983/84-cц 

tядрис илиндя kечmиш ССРИ вя ЧХР арасында tялябя вя mцtяхяссис групларынын 

mцбадиляси  олmушдур. 1985-cи  илдя  юлkянин 830 mин  ибtидаи  вя 93 mин  орtа 

mяktябиндя 200 mилйон  ушаг  охуmуш  вя 114 йени  али  mяktяб  ачылmышдыр. 

Юлkядя  mиндян  чох  али  mяktяб (2 mилйона  йахын  tялябя), 2500 tехниkуm (2 

mилйондан чох шаэирд) вар иди. 1985/86-cы иллярдя tехнkи пешя mяktябляриндя 2 

mилйондан арtыг эянж tящсил алырды. Бу дюврлярдя Чиндя ХХЫ ясрин яввялляриня-

дяk орtа вя али tящсилли mцtяхяссисялярин сайынын 15-20 mилйон няфяря чаtдырыла-

cаьы гаршыйа гойулmушдур. 1986-cы илдя пуллу али tящсил mцяссисяляринин йарадыл-

mасына  башланmышдыр.  ЧХР-нын  бюйцk  универсиtеtляри bunlardır:  Пеkин, 

Tйансзиндя  Нанkай,  Шанхайда  “Фудан”  вя “Tунси”,  Нанkин, Kанtонда 

Чжуншан, Чаншада Ухан универсиtеtляри вя с. 

1972-cи илдян шаэирд вя tялябя kонtинэенtинин сосиал tярkибиндя дяйишиkлиk 

едиляряk еkспериmенtляр апарылmаьа башланды. 1976-cы илдян indikи дювря гядяр 

Чинин сосиалисt mодернляшдирилmяси дюврцндя tящсилин инkишафы öчön чохлу сайда 

tядбирляр  щяйаtа  kечирилди. 1985-cи  илин  mай  айында  Чиндя  “Халг  tящсили  сисtе-

mиндя  ислащаtларын  апарылmасы  щаггында”  гярар  верилmишдир. 1992-cи  илин 

DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ