AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ
TƏHSİL PROBLEMLƏRİ İNSTİTUTU
MÜDAFİƏ MAHMUDOV
DÜNYADA
TƏHSİL SİSTEMLƏRİ
Bakı – Mütərcim – 2014
MÜDAFİƏ MAHMUDOV
2
ARTPİ-nin Elmi şurasının 31 may 2013-cü il tarixli iclasının
(protokol №5) qərarı ilə çap olunur.
Elmi redaktor:
Abdulla Mehrabov,
Rusiya Dövlət Təhsil Akademiyasının xarici üzvü,
texnika üzrə elmlər doktoru, professor
Rəyçilər:
Fərahim Sadıqov,
pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor
Akif Abbasov,
pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor
Oruc Həsənli,
pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor
Şahin Tağıyev,
pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor
Ramiz Əliyev,
psixologiya üzrə elmlər doktoru, professor
Mцдафия Cяmил оьлу Mащmудов. Дцнйада tящсил сисtеmляри.
Monoqrafiya
.
– Бакы: Mütərcim, 2014. – 480 səh.
Kitabda inkişaf etmiş dünya ölkələrinin təhsil sistemi ilə bağlı müxtəlif istiqamət-
lərdə aparılmış araşdırmalar əksini tapmışdır.
Bu araşdırmalar qabaqcıl və qonşu ölkələrin təhsilinin tarixi, onun məzmunu, struk-
turu, idarə olunması, qəbul qaydaları, qiymətləndirmə modelləri və s. haqqında zəngin
materialları əks etdirir. Kitab sırf təhsil sahəsində çalışan mütəxəssislər və əməkdaşlar
üçün deyil, həm də geniş ictimaiyyət üçün yazılmışdır.
Kitab 2003-cü ildən başlayaraq dünya ölkələrinin təhsil sferasındakı bütün məlu-
matlar toplanıldıqdan, araşdırıldıqdan və tam təhlil edildikdən sonra hazırlanmışdır.
ISBN: 978-9952-28-166-8
©M.Mahmudov, 2014
DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ
3
MЦНДЯРИCАT
Ön söz ( Qulu Novruzov) ..................................................................................... 4
Аmериkа Бирляшmиш Шtаtларында tящсил .................................................................. 7
Бюйцк Бриtанийада tящсил .................................................................................... 74
İtaliyada təhsil………........................................... ............................................. 114
Алmанийада tящсил .............................................................................................. 124
Франсада tящсил .................................................................................................. 150
Нидерландdа təщсил ............................................................................................. 171
Belчikaда tящсил .................................................................................................. 185
Исвечдя tящсил ...................................................................................................... 195
Исвечрядя tящсил ................................................................................................... 215
Йапонийада tящсил .............................................................................................. 229
Cянуби Kорейада али tящсил……............................ ............................................. 259
Чин, Tayvan və Sinqapurda təhsil ...................................................................... 276
Avstraliyada tящсил ............................................................................................. 301
Йeni Зellandiyaда tящсил .................................................................................... 331
Danimarkada tяhsil ........................................................................................... 340
Щиндисtанда tящсил .............................................................................................. 354
Иранда tящсил ....................................................................................................... 366
Tцркийядя tящсил ................................................................................................. 376
Украйна вя Русийада tящсил ............................................................................... 393
Азярбайcанда tящсил ........................................................................................... 434
İstifadə olunmuş ədəbiyyat və mənbələr.............. ............................................... 476
MÜDAFİƏ MAHMUDOV
4
ÖN SÖZ
Dünyanın bütün ölkələrində gənc nəslin təhsil və tərbiyəsi indiki dövrdə
böyük aktuallıq kəsb edir. ABŞ, Qərbi Avropa, Yaponiya, Rusiya və s. tanınmış
nüfuzlu ölkələrdə böyüyən nəslin təhsil və tərbiyəsi ilə bağlı əldə olunmuş nailiy-
yətlər, töhfələr bütün dünya ölkələrinə öz təsirini göstərmişdir. Eyni zamanda
Azərbaycanda da dünya ölkələrinin təhsil sistemi geniş müzkirə mövzularından
biri olmuşdur. Bu baxımdan bir çox ölkələr Ümumavropa təhsil məkanına inteqra-
siya olunmaqla, hər bir ölkənin təhsilinin öz spesifikasına uyğun müəyyənləşməsi
əsas çıxış yolu olmuşdur.
Dünya hazırda vahid deyil, məhz buna görə də təhsilin hər hansı bir vahid
modeli də mövcud ola bilməz. Buna baxmayaraq biz ölkələri az və çox inkişaf
etmiş ölkələrə bölürük, bunlar içərisində elələrini seçirik ki, özümüzü onlara
oxşatmaq böyük əhəmiyyət kəsb etsin və nəticə etibarı ilə müasir inkişaf etmiş
cəmiyyətin insanının hər hansı bir modeli təsvir oluna bilsin.
Kitab hazırlanarkən mövcud dünya təhsil sisteminə aid bir çox məlumatlara
istinad edilmiş, onların faydalı cəhətləri nəzərə alınmışdır. Kitabda dünyada
tanınmış nüfuzlu ölkələrin təhsil sisteminin yaranma tarixi, inkişafı və bu günə
kimi əldə olunan nailiyyətləri nəzərdən keçirilir. Dünyada təhsil sistemlərinin
mahiyyəti sxematik şəkildə belədir: ilk dəfə olaraq məktəbin yaranması, inkişafı
tarixi, indiki dövrdə müasir elm və təhsilin əldə etdiyi nailiyyətlər və töhfələr,
ölkə təhsil və elminin zirvəsinə qalxmış şəxslərin nailiyyətləri və onların
qiymətləndirilməsi, hər bir ölkə ictimaiyyətinin bu prosesin inkişafında göstərdiyi
səciyyəvi cəhətlər özünü əks etmişdir. Kitabda real həyatda ölkələrin təhsil
sistemlərinin bir-birinə inteqrasiyası geniş və açıq şəkildə şərh olunmuşdur.
Qabaqcıl юлkялярин tящсил сисtеmинин tарихини юyrяnmяklя bu irяlilяyişin, bu
tяrяqqinin mahiyyяtini anlamaq mümkündür. Индиkи дюврдя елm вя texnikanın
сцряtля инkишафы дцнйанын бцtцн юлkяляринin tящсил mяkанында уйьун исла-
щаtларын апарылmасыna, “yenilik”, “йениляшmя”, “modernləşdirilmə” tерmинляри
adı altında нязяриййя вя праktиkаnın zənginləşməsinə münbit zяmin yaratdı.
Tящсил сисtеmинин kечmишини araşdırmaq бу эцнц вя эяляcяйи дяриндян
дярk еtmяйя imkan verir. Məlumdur ki, dцнйада илk универсиtеtляр Х–ХЫ яср-
лярдя Гярби Авропада йаранmыш вя бу эцня гядяр юz əhəmiyyətini itirməyən
böyük inkişaf yolu kечmишдир. Mövcud tящсил сисtеmlərинин юйрянилmяси
инсанлар, xalqlar арасында yaranmış негаtив halların aradan qaldırılmasında,
проблеmлярин щяллиндя перспеktив mейиллярин юйрянилmясинин арашдырылmасында,
islahatların prioritetlərinin müəyyən olunmasında mцщцm йер tуtур.
DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ
5
Kиtабын йазылmасынын ясас mягсядляриndən бири tанынmыш юлkялярин tящсил
sisteminin инkишаф tенденсийаларынын юйрянилmясидир. Bу ися эянc няслин tялиm вя
tярбийясиндя сийаси вя tярбийяви ящяmиййяt kясб едир. Kitабда щяm дя дцнйа
юлkяляринин tящсил сисtеmинин kюkляри, tящсил сферасында индиkи няслин tярбийясинин
mилли xцсусиййяtляри, mилли яняняляри, онларын игtисади, сосиал-сийаси проблеmляри
нязярдян kечирилmишдир. Kиtабда АБШ, Гярби Авропа, Йапонийа, Tцрkийя вя с.
öлkялярдя эянc няслин təlim-tярбийясинin təkmilləşməsinə təkan verən щяря-
kяtвериcи гцввялярин ролуna xüsusi diqqət yetirilmişdir. Bu юлkялярин mцхtялиф
tящсил сисtеmляри вардыр. Oнларын юйрянилmяси Азярбайcанда mилли вя реэионал
хцсусиййяtляри юзцндя яkс еtдирян mцсtягил tящсил kонсепсийасынын щазырланmасы
üçün бюйцk ящяmиййяt kəsb etmişdir.
Kitab hazırlanarkən ölkələrin təhsil sisteminə aid yazılmış kitablardan,
internet məlumatlarından, jurnallardan, qəzetlərdən, müxtəlif ensiklopediya-
lardan, radio və televiziya verlişlərindən və s. istifadə olunmuşdur, həm də
təhsil sferasında çalışan müəllimlərin və müxtəlif şəxslərin fikirləri nəzərə
alınmışdır.
Toplanan bütün materiallar ümumləşdirilmiş, bir-birinindən fərqlənən
müddəalar müqayisə edilmiş, oxuculara kifayət qədər məlumatlar verilməsinə
çalışıbmış və qismən də olsa Azərbaycan təhsili ilə dünya ölkələri təhsilində
fərqli mübahisəli müddəalar araşdırılmışdır. Kitabda ulu öndərimiz Heydər
Əliyevin ölkəmizdə təhsilin inkişafındakı ideyalarına sadiq qalan möhtərəm
Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin bu istiqamətlərdəki fəaliyyətindən məlu-
matlar şərh olunmuşdur.
Kitabda dünyanın nüfuzlu tanınmış ölkələrinin təhsil sisteminin forma-
laşdırılması, tarixi, öz xalqının tarixinə, mənəviyyatına, ənənələrinə uyğun
quruluşu, inkişafı, nailiyyətləri və s. göstərilmiş və ölkələri bir-birinin təhsil
sisteminə inteqrasiya yolunda mühüm addım atdıqları faktlarla yanaşı
araşdırılaraq açıqlanmışdır. Dünyada elm və texnikanın sürətlə inkişafının
bütün yeniliklərini bilmək, onları qavramaq, qabaqcıl ali məktəblərlə əlaqə
yaratmaq təhsil prosesinin inkişafında mühüm rol oynayır.
Dünya ali məktəblərinin ən mühüm inkişaf meyillərindən biri təhsilin
qloballaşması məsələsidir. Bir çox ölkələrin təhsil sistemləri vahid təhsil mə-
kanı və təhsil standartlarının yaradılması istiqamətində fəaliyyət göstərir.
Üçüncü minilliyin birinci onilliyində Azərbaycan təhsilində böyük dəyişiklik
və yeniliklər olmuş, siyasi, iqtisadi və s. sahələrdə müəyyən nailiyyətlər əldə
olunmuşdur.
Azərbaycanda təhsilin dünya təhsil sisteminə, xüsusən ali təhsil müəssi-
sələrinin Avropa təhsil məkanına inteqrasiya prosesi, Bolonya Bəyannaməsini
tələblərinin yerinə yetirilməsi sahəsində işləri sürətləndirmək üçün, Azərbay-
can Respublikasının ali təhsil müəssisələrinin Avropa ali təhsil məkanına in-
teqrasiyası ilə bağlı bəzi tədbirlər haqqında Azərbaycan Respublikasının Pre-
MÜDAFİƏ MAHMUDOV
6
zidenti İlham Əliyev tərəfindən imzalanmış 31 yanvar 2008-ci il tarixli sərən-
cam bu sahədə zəruri tədbirlərin həyata keçirilməsini istiqamətləndirən mü-
hüm sənəddir.
Amerika və Qərbi Avropa ölkələrinə yaxınlaşmaq istəyiriksə, onda necə
yanaşmanın yolları haqqında fikirləşməliyik və ya bu ölkələrdə təhsilin qurulu-
şunu və inkişafını dərindən öyrənmək lazımdır.
Dünyada ali məktəblərin ən mühüm inkişaf meyillərindən biri təhsilin
qloballaşması məsələsidir. Bir çox ölkələrin təhsil sistemləri vahid təhsil məkanı
və təhsil standartlarının yaradılması istiqamətində fəaliyyət göstərir. Bu prosesin
başlıca faktoru Azərbaycanın da 2005-ci ildə qoşulduğu Bolonya prosesidir. Son
zamanlar Azərbaycan təhsilində böyük dəyişiklik və yeniliklər olmuş, siyasi,
sosial, iqtisadi və s. sahələrdə müəyyən nailiyyətlər əldə olunmuşdur.
Ölkəmizdə kurikulum islahatı həyata keçirilir və cəmiyyətimizin bütün
sahələrində olduğu kimi həm də təhsil sahəsində yeni təlim standartları tətbiq
olunub. Buna görədə kitabdan dünya ölkələrinin ümumitəhsil və müxtəlif ali mək-
təblərində kurikulumla bağlı geniş sayda məlumatlar almaq olar, digər tərəfdən
kitabda müasir təhsil texnologiyalarından biri olan qiymətləndirmə sahəsində yeni
yanaşmalar öz əksini tapır.
Kitab müasir dünya ali məktəbləri haqqında qiymətli və əvəzolunmaz bilik-
lər verir. Kitab şagirdlərə, tələbələrə, magistrlərə, müəllimlərə, pedaqogika tarix-
çilərinə, təhsil sferasının bütün sahələrindəki işçilərə, təhsillə maraqlanan insan-
lara və s. ünvanlanmışdır.
Qulu Novruzov,
Azərbaycan Respublikasının Təhsil
Problemləri İnstitunun direktoru,
hüquq üzrə fəlsəfə doktoru
DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ
7
AMERİKA BİRLƏŞMİŞ ŞTATLARINDA TƏHSİL
Amerika Birləşmiş Ştatları dünyanın çoxsaylı demokratik ölkələrindən biri-
dir. ABŞ-da 220 milyondan çox əhali vardır və bu ölkədə ilk məktəblərin açılışı
koloniyaların yaranmasının başlanğıc dövrünə (XVI–XVII əsr) təsadüf edir.
XVII–XVIII əsrlərdə Şimali Amerikada məktəb təhsili Avropa təhsil sisteminin
təsiri altında inkişaf edirdi. Şimali Amerikada ilk ibtidai təhsil müəssisələri XVII
əsrdə puritan icmalarında yaranmağa başladı. Belə məktəblərin fəaliyyətini
tənzimləmək üçün 1647-ci ildə Massaçusets ştatında ibtidai məktəb sisteminin
əsasını qoyan ilk qanun qəbul edilmişdir. İlk şəhər məktəbi 1635-ci ildə Bostonda
açılmışdı. XVIII əsrin 70-ci illərində Şimali Amerikanın koloniyalarında yeni tipli
ümumtəhsil məktəbləri yaradıldı və bunlar akademiya adlanırdı.
Milli maarif sistemi istiqlaliyyət uğrundakı müharibədən sonra təşəkkül
tapmışdır. 1852-ci ildə Massaçusets ştatında ibtidai məktəb sisteminin əsasını
qoyan ilk qanun qəbul edilmişdir. Ştatların çoxunda təhsil 6 yaşından 16 yaşın-
adək icbaridir. 1974-cü ildə ümumtəhsil məktəblərin nəzdində birillik hazırlıq
şöbələri yaranmışdır. 1974-cü ildə ümumtəhsil məktəblərində 50 milyon, peşə
məktəblərində isə 12 milyondan çox şagird oxuyurdu. 1970-ci illərin əvvəlində
159 universitet və 2506 kollec fəaliyyət göstərirdi. Ali məktəb və kolleclərin
çoxu, 1469-u xösusi (özəl) olsa da, onlarda yalnız 2 milyon tələbə təhsil alırdı.
Xüsusi məktəblərdə təhsil haqqı dövlət ali məktəblərindəkindən xeyli yüksəkdir.
Milli maarif sistemi istiqlaliyyət uğrundakı müharibədən (1775–1783) sonra
təşəkkül tapmışdır. 1779-cu ildə T.Cefferson tərəfindən hazırlanan və məktəbə
pulsuz, ümumicbari status verən təhsil layihəsi dərc olundu. Onun təşəbbüsü ilə
üçpilləli ümumtəhsil məktəb modeli hazırlandı. Bu model o dövrdə Amerika
məktəblərində kök salmış Avropa təhsil sistemindən uzaqlaşmaq istiqamətində ilk
cəhd idi. 1789-cu ildə ABŞ Konstitusiyasında və 1791-ci ildən isə hər bir Ştatda
Təhsil komitələrinin yaradılması qəbul olunmuşdur. XIX əsrdə ABŞ-da milli
təhsil sisteminin formalaşması prosesi həyata keçirildi. 1852-ci ildə Massaçusets
ştatında, 1918-ci ilə qədər isə bütün ştatlarda ümumi icbari ibtidai təhsil haqqında
qanun qəbul olunmuşdur.
Virciniya ştatında dövlət məktəbləri 1870-ci ildən fəaliyyət göstərirdi və 5–
17 yaşlarında təhsil məcburi idi. Bu ştatda 6,5 milyon nəfər əhalidən 1,3 milyonu
(5 nəfərdən biri) təhsil alırdı və 77 min müəllim (hər 5–6 şagirdə bir müəllim
düşürdü) fəaliyyət göstərirdi. Məktəb 5 günlük idi və təhsil müddəti ildə 180 gün
idi. Hər gün tədris saatına 5 saatdan çox vaxt ayrılırdı. Aydındır ki, tədris prosesi
MÜDAFİƏ MAHMUDOV
8
nəyə, kimə, necə, nə vaxt suallarından doğan dinamik fəaliyyətdə yaranırdı. Onun
nəticələri isə bilik, bacarıq və vərdişlərin davamlılığı ilə ölçülürdü. Şagirdlərin
səviyyəsini müəyyənləşdirmək üçün yoxlamalar aparılırdı. Bu zaman şagirdlərin
topladığı ballara yox, onların bilik, bacarıq və vərdişlərinin səviyyəsinə diqqət
yetirilirdi. Nəticə ictimaiyyətə açıqlanır və ilk növbədə valideynlərə çatdırılırdı.
Təhsil möəssisələrinə dövlətin mühüm sahəsi kimi baxılırdı. Amerika təhsil sis-
temi tədricən ibtidai və ümumtəhsil modeli istiqamətində təkamül etmişdir.
XIX əsrdə təhsil sistemində çoxvariantlılıq yaranmışdı. ABŞ-da məktəb sis-
temi qeyri-mərkəzləşmiş prinsip əsasında qurulmuşdu. XIX əsrin ortalarında
ABŞ-da formalaşan xalq təhsili özündə üçpilləli sistemi birləşdirmişdi: 1) ibtidai
məktəb (6–14 yaşlılar); 2) orta məktəb (14–18 yaşlılar); 3) ali məktəb.
XX əsrin əvvələrində ABŞ-da 16 yaşa qədər (bəzi ştatlarda 18 yaşa qədər)
pulsuz təhsil sistemi mövcud idi. Ümumtəhsil məktəblərin strukturunda müstəqil-
lik var idi. Bəzi ümumtəhsil məktəbləri 8+4 (8 illik ibtidai və 4 illik orta məktəb),
bəziləri isə 6+3+3 (6 illik ibtidai, 3 illik natamam orta və 3 illik tam orta məktəb)
quruluşuna malik idi. ABŞ-da dövlət ümumtəhsil məktəbləri ilə yanaşı, xüsusi
(özəl) və elitar (akademiya) məktəblər də fəaliyyət göstərirdi. XX əsrin birinci
yarısında ABŞ-da təhsil praqmatizmi (yunanca, praqma-«iş», «hərəkət») üstünlük
təşkil edirdi. İbtidai və natamam orta təhsildən sonra şagirdlər üç əsas təhsil
qrupuna ayrıldı, yəni:
ümumtəhsil məktəblər (burada şagirdlərə nəzəri bilik verilir və univer-
sitetlərə istiqamətləndirilirdi);
orta məktəb (burada şagirdlər texniki universitetlərdə təhsil almağa hazır-
lanırdı);
ixtisaslaşdırılmış tədris müəssisələri.
Xüsusi məktəblər spesifik xüsusiyyətə malik idi. Bu məktəblər əsasən
ödənişli idi, bəziləri isə olduqca baha və imtiyazlı idi.
ABŞ-da XX əsrin sonunda olduqca mürəkkəb və çoxpilləli, bir neçə hissə-
dən ibarət yüksək səviyyədə inkişaf etmiş təhsil sistemi formalaşmışdı. XX əsrin
ikinci yarısında ABŞ-da pulsuz icbari təhsilin müddəti artırıldı, ibtidai və orta
məktəblər arasında aralıq mərhələ yarandı.
Müxtəlif ixtisas dərəcələrinə uyğun kadr hazırlığı ali və orta məktəblərdə,
dövlət peşə təhsili müssisələrində, xüsusi şirkətlərin təhsil müəssisələrinin kursla-
rında və bilavasitə iş yerlərində hazırlanırdı. Digər tərəfdən işçi qüvvəsi hazırlan-
maqla yanaşı, təhsil sistemi getdikcə daha yüksək dərəcədə mühüm sosial funksi-
yanı (vəzifəni) yerinə yetirirdi. Bir çox hallarda isə vətəndaşları gələcək və ya ha-
zırkı peşə fəaliyyətinə hazırlamaq və inkişaf etdirmək məqsədi qarşıya qoyulmuş-
du.
ABŞ-da yaradılmış çoxpilləli təhsil sistemi yeni ali təhsilin quruluşuna görə
dünyada etalon olaraq ən yaxşı, mökəmməl sistem kimi qəbul olunmuşdu.
Halbuki bu sistemi ilk dəfə Qərbi Avropa ölkələri və Yaponiya qəbul etmişdi.
DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ
9
1987-ci ildə Amerika məktəblərinin müəllim heyətinin təhlili aparılmışdır.
Onların üçdə bir hissəsi riyaziyyat və təbiət fənləri üzrə səriştəsiz müəllimlər idi-
lər. Hər il milyon nəfərə yaxın şagird təhsilini bitirir, lakin bunlar içərisində nar-
komaniyaya qurşanma və cinayət törətmə halları gündən-günə artırdı. Amerikada
təhsil sisteminə külli miqdarda kapital qoyulur: özəl informasiya bazası, kom-
pyuterlərlə əla təminat və s. Amerika yeganə ölkədir ki, orada kadrla bağlı heç bir
çətinlik yoxdur. Bu isə müasir dünyanın ən ciddi problemlərindən biridir. Hazırda
ən başlıca problem dünyada təhsilin Qərb ölkələrinin standartlarına yaxınlaşması
məsələsidir. 1997-ci ildə bütün işçi qüvvəsinin təxminən 29%-i ali təhsilli, 28%-i
isə natamam ali təhsilli idi. Orta təhsilli şəxslər 33%, orta təhsili olmayanlar isə
11% təşkil edirdi. XX əsrin sonunda Amerikanın işçi qüvvəsinin təxminən 60%-
nin ali və natamam ali təhsili var idi. Bu isə dünyada ən yüksək göstəricilərdən
biridir.
ABŞ-da peşə təhsilinin ən mühüm mənbələrindən biri işçi qüvvəsinin iş
yerlərində hazırlanmasıdır. Amerika işçi qüvvəsinin 30%-ə yaxını təhsil almışdır.
Peşə hazırlığının əsas mənbəyi özəl şirkətlər və iri korporasiyaların təhsil
mərkəzləridir. Hesablamalara görə, ABŞ-da işçi qüvvəsinin 10%-dən çoxu bu cür
təhsil mərkəzlərində hazırlanır. Peşəkar fəhlələr, texniklər, idarəetmə kadrları
arasında həmin göstərici 12-17% təşkil edir.
İşçilərin təxminən 2%-i silahlı qüvvələrdə qulluq edən zaman peşəyə yiyə-
lənirlər. Ayrı-ayrı peşələr üzrə orduda hazırlanmış mütəxəssislərin faizi olduqca
yüksəkdir. Amerika Aviasiya texniklərinin 45%-i informasiya avadanlığının
təmiri müəssisələrində, texniklərin 20%-i isə peşə hazırlığını orduda alırlar.
Təhsilə (dövlət və özəl məktəblərə) ayrılan xərclər («yaşlıların təhsilinə» – əsasən
istehsalatdan ayrılmadan peşə hazırlığına olan xərclərdən başqa) 1980-90-cı
illərdə 66%-dən çox artmış və 1997-ci ildə 564 milyard dollar təşkil etmişdir. Bu
isə ABŞ-ın hərbi məqsədlərə sərf olunan illik xərclərindən (270 milyard dollar)
xeyli yüksəkdir. Bundan başqa, müxtəlif məlumatlara görə, yaşlıların təhsilinə
ayrılan xərclər 150 milyard dollara qədərdir və bu çərçivədə, məsələn, 1994-1995-
ci tədris ilində müxtəlif tədris müəssisələrində 76,3 milyon nəfər və ya ölkənin
yaşlı əhalisinin 40%-i (80 -ci illərin ortalarında yalnız 13,3%-i) iştirak etmişdir.
Bütün dövlət və özəl müəssisələr nəzərə alınmaqla ABŞ-da təhsil sisteminə qoyu-
lan ümumi xərc ildə 800 milyard dollara çatır.
1997-ci ildə məktəbəqədər təhsil müəssisəsindən ali təhsil müəssisəsinə
qədər ayrılan xərclər 456 milyard dollar və ya bütün büdcənin təxminən 80%-ni
təşkil edirdi. Təhsil sistemi çoxsaylı və yüksək səviyyədə hazırlanmış pedaqoji
kadrlara malikdir. 1996-cı ildə ABŞ-da 3 milyon özəl məktəb müəllimi, dövlət
məktəblərində isə 2,6 milyondan çox müəllim var idi. Həmin ildə ali məktəblərdə
təxminən 900 minə yaxın müəllim var idi ki, bunlardan 630 mini dövlət ali
məktəblərində, 260 min nəfəri isə özəl ali məktəblərdə çalışırdı. Hesablamalara
görə, bir milyondan artıq işçi qüvvəsinin təhsil müəssisələrində, sənaye şir-
MÜDAFİƏ MAHMUDOV
10
kətlərində, hərbi sahədə, muzeylərdə, kitabxanalarda və s. təhsillə əlaqəli işi
vardır. Təhsil sistemində işləyən inzibati heyətin sayı da olduqca çoxdur, yəni 1,2
milyon nəfərdən artıqdır.
Amerika təhsil sisteminin əsas pilləsi orta məktəb təhsil sistemidir. O həm
xüsusi peşə biliklərinin əsas sahəsini təşkil edir, həm də uşaqların və yeniyetmə-
lərin ümumi inkişafına istiqamətləndirilmiş humanitar xarakterli ümumi bilikləri
vermək üçündür. 1997-ci ildə ABŞ-da 108 minə yaxın orta və ibtidai məktəb var
idi və bu məktəblərdə 51 milyondan artıq məktəbli təhsil alırdı. Orta təhsilin əsa-
sını 87 mindən artıq dövlət məktəbləri təşkil edirdi. ABŞ-da ibtidai və orta təhsilə
ayrılmış vəsaitin ümumi həcmi 1997-ci ildə təxminən 340 milyard dollar idi.
Qeyd edək ki, özəl məktəblər dövlət məktəblərindən daha keyfiyyətli təhsil ve-
rirlər.
Amerika orta məktəbini səciyyələndirərkən nəzərə almaq lazımdır ki, bir
sıra parametrlər üzrə əksər xarici, o cümlədən keçmiş SSRİ-i dövlətlərinin orta
təhsil sistemindən xeyli fərqlənir. Yəni ABŞ-da ölkənin müxtəlif regionlarında və
məktəblərində, tədris proqramlarında, tələbələrdə və təlim metodlarında fərqlər
olduqca nəzərə çarpandır. Burada vahid tədris proqramları, dövlət təhsil standart-
ları və vahid maliyyələşdirmə mənbələri yoxdur. Konstitusiyaya əsasən ölkədə
formal olaraq orta təhsilin əsas səlahiyyətləri və məsuliyyəti ştatlara həvalə edil-
mişdir. Ənənəvi olaraq yerli səviyyədə müəllim və valideynlərin ictimai təşkilat-
ları şagirdlərə nəyi öyrətmək və necə öyrətmək barədə əsas qərarları qəbul edirlər.
ABŞ-da məktəblərin fəaliyyəti üzərində yerli hakimiyyətin və ictimaiyyətin
yüksək dərəcədə nəzarəti dövlət məktəb təhsil sisteminin səciyyəvi xüsusiyyətidir.
Məktəb işinin təşkilinin əsasında da həmin prinsip qoyulmuşdur. Ştat səviyyə-
sində təhsil məsələləri ilə ştatın təhsil şöbəsi məşğul olur, onun üzvlərini quber-
nator təyin edir və ya əhali seçir. Ştatın təhsil komitə rəhbəri isə təhsil şöbəsi,
qubernator və ya əhali tərəfindən seçilir.
XX əsrin 90-cı illərinin ikinci yarısında ABŞ-da 3681 ali təhsil müəssisəsi
var idi ki, onlardan 1594-ü dövlət, 2087-si isə özəl idi. Bu onu göstərir ki, ABŞ
böyük və geniş ali təhsil sisteminə malikdir. Amerika ali məktəbləri yalnız 1995-
ci ildə müxtəlif ixtisaslarda (istiqamətlərdə) təxminən 1,2 milyon bakalavr (ölkə-
nin tələbə yaşlı əhalisinin 5%-i), 400 minə yaxın magistr (1,7%) və 44 mindən
çox elmlər doktoru (0,2%) hazırlamışdır. Amerika təhsil sisteminin mühüm tərkib
hissələrindən biri özəl şirkətlərdə kadrların hazırlanmasıdır. Bəzi hesablamalara
əsasən, həmin məqsədlərə çəkilən xərclər hər il 100 milyard dollardan çox olur.
Amerika təhsilinin yüksək səviyyədə inkişafı heç də hər hansı problemin
olmaması demək deyil. 1983-cü ildə ABŞ-da bir qrup ekspertin adından səslənən
«Millət təhlükədədir» məruzəsi çap edilmişdi. Amerika təhsil sisteminin ciddi
problemlərinə həsr edilmiş və onun inkişafının geridə qalmasını etiraf edən həmin
məruzə həm ictimaiyyətin, həm də hökumətin diqqətini cəlb etdi. Məruzəçilər bu
sahədə vəziyyətin yaxşılaşması üçün cəmiyyətin və dövlətin daha geniş fəaliyyət
göstərməsinin katalizatoru oldu. Orta təhsilə və onun keyfiyyətinə xüsusi diqqət
DÜNYADA TƏHSİL SİSTEMLƏRİ
11
yetirildi. Məsələn, ekspertlərin qiymətləndirməsinə əsasən Yaponiya məktəbləri-
nin məzunları biliklərinə görə amerikalı həmyaşıdları ilə müqayisə edildikdə çox-
çox üstündürlər. Bir çox məzunlar olduqca zəif hazırlıq səviyyəsinə malikdir, belə
ki, sorğu keçirilən şagirdlərin 28%-i oxu mətninin məzmununu söyləyə bilmir və
10%-i yüksək səviyyəli yazı yazmaq qabiliyyətinə qadir deyil. Təbiət elmləri və
riyaziyyatdan şagirdlərin bilik səviyyəsi xüsusilə aşağıdır.
XX əsrin 80-ci illər ilə möqayisədə 90-cı illər ABŞ-ın təhsil sistemi
tərəqqiyə nail oldu. Bu onunla bağlı idi ki, orta məktəbdə riyaziyyat və təbiət
fənlərinin tədrisinə olduqca böyük diqqət verildi. 1994/95-ci illərdə keçirilmiş
Üçüncü Beynəlxalq Olimpiadanın nəticələrinə görə amerikalı səkkizinci sinif
şagirdləri təbiət elmləri üzrə 17-ci, riyaziyyat üzrə isə 34-cü yeri, rusiyalılar isə
13-cü yeri tutdular. Hər iki ixtisas üzrə Sinqapur, Cənubi Koreya və Yaponiyanın
nümayəndələri olimpiadanın lideri olmuşdur.
1990-cı ilin oktyabr ayında ABŞ prezidenti C.Buş təhsillə bağlı memoran-
dum imzalamışdır. Birləşmiş Ştatlar həmişə federal və ştat hökumətləri ilə təhsilin
vahid dövlət formasında inkişafı ilə bağlı danışıqlar aparmışdır. 1990-cı illərdə
təhsil sistemində islahatın əsas istiqaməti təhsilin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılma-
sından ibarət idi. Əsas problemlərdən biri müasir informasiya texnologiyalarına və
başlıca olaraq kompyuterlər əsasında məktəblərin texniki təchizatının yüksəldil-
məsinə yer verilməsi idi. 1997-ci ildə ölkənin bütün dövlət məktəblərinin 78%-i
internetə çıxışla təmin olunmuşdur.
ABŞ-da 1983-cü ildə “Millət təhlükədədir” məruzəsi çap edildikdən sonra
məktəb təhsili sistemində köklü dəyişikliklər baş verdi. 1994-cü ildə qəbul edilmiş
“2000-ci ilin məqsədləri Amerika təhsilidir” qanunu bu inkişafa başlıca səbəb
oldu. 1995-ci ildə bu məqsədlər üçün 345 milyon dollar sərf edilmişdir.
Yüzilliyin sərhədində təhsilin yaxşılaşdırılmasına dövlət xeyli səy göstər-
mişdir. Gündəlikdə duran əsas vəzifələrdən biri də təhsilin keyfiyyətinin yüksəl-
dilməsinin müəyyən edilməsi idi. 2000-ci ildə ilk dəfə 48 ştatın məzunlarına ye-
kun testləşmə tətbiq edilmişdir. 36 ştatın məktəblərində şagirdlərin müvəffəqiy-
yətləri barədə xüsusi hesabatlar nəşr edilmişdi.
Məktəblərin kompyuterlərlə təchiz edilməsi proqramı 2000-ci ildə büdcəsi
425 milyon dollar olan xüsusi yaradılmış fond vasitəsilə həyata keçirildi. Artıq
1998/99-cu tədris ilində hər 10 məktəbliyə bir kompyuter düşürdü. Telekommuni-
kasiyalar haqqında 1996-cı ildəki qanuna uyğun olaraq məktəblərin internet siste-
minə qoşulmasına ciddi səylər göstərilirdi və yalnız 1998/99-cu illərdən sonra hə-
min məqsədlərə 3,6 milyard dollar xərclənmişdir. 1994-cü ildə tədris siniflərinin
yalnız 3%-nin internetə çıxışı var idi və bu rəqəm 1998-ci ildə 51%-ə qədər artdı.
Müəllimlərin yeni texnologiyalardan istifadə etməyə hazırlanması dövlətin
daha bir mühüm vəzifəsi idi. 1999-cu ildə müəllimlərin kompyuter hazırlığına 75
milyon dollar, 2000-ci ildə isə müəllimlərin ixtisas artırılmasına 98 milyon dollar
ayrılmışdır. İspandilli əhalinin təhsilinin təkmilləşdirilməsi çərçivəsində 2000-ci
MÜDAFİƏ MAHMUDOV
12
ilin büdcəsində məktəblilərin iki dildə öyrədilməsi üçün müəllimlərin hazırlan-
masına 100 milyon dollar nəzərdə tutulmuşdu. Bu isə həmin məqsədlərə 2000-ci
ildə xərclənəndən 28,5 milyon dollar artıqdır. 2000-ci ildə məktəblilərin yay tədris
proqramlarına buraxılan vəsaitin məbləği iki dəfədən çox artaraq 453 milyon
dollara çatdı və bu, 675 min məktəbliyə əlavə xidmət göstərməyə imkan yaratdı.
Bu zaman 2001-ci ildə həmin məqsədlərə bir milyard dollar xərclənməsi nəzərdə
tutulmuşdu.
ABŞ-ın ali məktəblərində bir sıra texniki fənlər üzrə müəllimlərin çatışma-
ması problem olaraq qalırdı. Bu isə universiletlərə xaricdən yüksək ixtisaslı kadr-
lar cəlb edilməsinə gətirib çıxardı. Son məlumatlara görə, 1993-cü ildə mühəndis-
texnik ixtisaslları üzrə xarici kadrların sayı müəllimlər arasında 37%, riyaziyyat,
kompyuter ixtisası üzrə 27% təşkil edirdi. Onlar Asiya və Avropa ölkələrindən,
xüsusən də Hindistan, Çin, Böyük Britaniya, Tayvan, Kanada, Cənubi Koreyadan
olan alimlər idi.
Federal büdcə 2000-ci maliyyə büdcəsindən ildə Pella qrantına (tələbələrin
ali təhsil almasına verilirdi və onlar işə düzəldikdən sonra 10-15 il müddətində
qaytarırlar) 7,6 milyard dollar ayırmışdı və bu qrantlar birbaşa maliyyə yardımı
şəklində verilirdi. Həmin qrantların miqdarı 1993-cü ildən 2000-ci ilə kimi 2,3
min dollardan 3,3 min dollara qədər artmışdı. Daha bir mühüm təşəbbüs 1997-ci
ildə qəbul edilmiş təhsil məqsədləri üçün kreditə görə vergi güzəştləri haqqında
qanun idi. O, həm ixtisasın artırılması niyyəti ilə yaşlılara, həm də tələbələrə aid
edilirdi. Həmin qanuna görə, 2002-ci ilə qədər hər bir ailənin təhsilinə 5 min
dollar, sonrakı dövrdə isə 10 min dollar verilirdi və 20%-lik vergi güzəştləri
edilirdi. On il müddətində təhsil sisteminə 29,8 milyard dollar miqdarında vergi
güzəştləri nəzərdə tutulmuşdu. 2001-ci ilin büdcəsində təhsilin əsas məqsədlərinə
28%-lik vergi güzəştləri şəklində ali təhsilə əlavə investisiyalar nəzərdə tutul-
muşdu. Bu cür vergi kreditini hər il 10 min dollara qədər götürmək olar.
Dostları ilə paylaş: |