AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

VI mühazirə 
 
 
206
əhəmiyyətinə görə XIX əsrin ortalarında baş vermiş  və  ən iri 
xalq hərəkatları-Hindistandakı sipahilər üsyanı, Çindəki 
taypinlər hərəkatı ilə eyni sırada durur. Babilər üsyanı  İran, o 
cümlədən Cənubi Azərbaycan  əhalisinin yaxşı ictimai 
qaydaların yaradılması uğrunda qəti mübarizəyə hazır olduğunu 
əyani olaraq göstərdi. İlk antifeodal çıxış olan babilər hərəkatı 
hökuməti məcbur etdi ki, özünün daxili siyasətinə yenidən 
nəzər salsın, iqtisadiyyatı, ordunu və dövlət idarəçiliyini 
modernləşdirsin. Üsyan həmçinin  İran maarifpərvərlərinə, o 
cümlədən ortadoksal ruhanilərə də öz müsbət təsirini göstərdi, 
gələcəyin bir çox inqilabçılarını yetişdirdi.  
 
 
3. 1905-1911-ci illər  
İran inqilabının başlanması 
 
XIX  əsrin sonu – XX əsrin  əvvəllərində ilk xalq 
çıxışları.  Xarici kapitalın ağalığı, sosial zülm, dövlət 
məmurlarının yerlərdəki özbaşınalığı geniş xalq kütlələri 
içərisində narazılığa səbəb olurdu. Ölkədə vaxtaşırı baş verən 
təbii fəlakətlər(quraqlıq, çəyirtkə basqını, epidemiyalar və s.), 
möhtəkirlər tərəfindən süni surətdə yaradılan ərzaq qıtlığı istər 
şəhər, istərsə  də  kənd yoxsulları içərisində  həyəcanları son 
dərəcə artırırdı. XX əsrin  əvvəllərinə doğru bütün ölkədə 
sosial ziddiyyətlər olduqca kəskinləşmiş,  əyalət, vilayət və 
mahallara başçılıq edən məmurlara qarşı çıxışlar baş vermişdi. 
1870-1871, 1880-ci quraqlıq illərində bütün İranda aclıq baş 
verdiyi zaman Cənubi Azərbaycan 
əhalisi taxıl 
möhtəkirliyinin artmasına etiraz olaraq ayağa qalxdı, 1881-ci 
ildə isə valini əyalətdən qovdu. Bu hadisədən sonra Təbriz və 
başqa  şəhərlərdə baş verən  ən böyük çıxış «Tənbəki üsyanı» 
adı ilə  məhşur hərəkatdır ki, bu da İran xalqlarının, xüsusilə 
də Azərbaycan xalqının, imperializmə qarşı ilk çıxışı olmaqla 
onun siyasi mübarizəyə qoşulmasında mühüm rol oynamışdır. 

Cənubi Azərbaycan  
1828-1914-cü illərdə 
 
207
1891-ci il martın 9-da Nəsrəddin  şah bütün İranda tütün 
almaq, satmaq və emal etmək üçün ingilislərə konsessiya 
verilməsi barədə müqavilə imzalayır və bunun müqabilində 
şirkət  əldə edəcəyi qazancdan ildə  İran hökumətinə cüzi bir 
məbləği – 15 min funt-sterlinqi ödəməyi öhdəsinə götürürdü. 
İranın bir çox mühüm şəhərlərində  şirkətə  məxsus idarələr 
təşkil edən ingilislər Hindistandan və digər müstəmləkə 
ölkələrindən işçi, qulluqçu adı ilə  dəstə-dəstə öz təbəələrini 
gətirməyə başladılar ki, bu da həmin sahədə çalışan sahibkar, 
tacir, kəndli, sənətkar və fəhlələr arasında həyəcanın artmasına 
səbəb oldu, heç kəs öz tütün və tənbəkisini ingilislərə satmağa 
razı olmadı. Buna cavab olaraq 1891-ci ilin ortalarında ingilis 
şirkəti İran hökumətinin razılığı ilə tütün alverinin və emalının 
yalnız bu şirkətə məxsus olduğunu bildirdi. Buna cavab olaraq, 
1891-ci il avqustun 19-da Təbriz  əhalisinin böyük 
əksəriyyətinin imzası ilə  şaha göndərilən petisiyada tütün və 
tənbəki inhisarının ləğv edilməsi tələb olundu. Təbriz bazarı 
bağlandı, 20 min adam silahlanaraq hərəkata qarşı baş verə 
biləcək hər hansı hadisəyə müqavimət göstərmək üçün hazır 
vəziyyətdə dayandı. 
Təbrizin ardınca Şiraz, İsfahan və Məşhəddə şirkətə qarşı 
kəskin çıxışlar baş verdi. Tehranın özündə inhisarın ləğv 
edilməsi tələbi ilə  əhali 1892-ci il yanvarın 4-də  şah sarayına 
hücum etdi. Bütün bunlar şahı  məcbur etdi ki, 1892-ci il 
yanvarın 5-də Talbotla bağlanmış müqavilənin ləğv olun-
duğunu rəsmən elan etsin. İrana gəlmiş ingilis məmurları ölkəni 
tərk etməyə məcbur oldular. İranda ilk antiimperialist çıxış olan 
bu hərəkatda Cənubi Azərbaycanın ticarət burjuaziyası, 
sənətkarlar, ruhanilər, digər təbəqələrin nümayəndələri də 
iştirak edirdilər. Xarici kapitalın və yerli irtica qüvvələrinin 
ağalığına qarşı çevrilmiş «Tənbəki üsyanı»  İranda və  Cənubi 
Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatının ilk və çox təsirli 
mərhələsini təşkil etmiş  və xalqın siyasi, milli şüurunun 
VI mühazirə 
 
 
208
oyanmasına və formalaşmasına güclü təkan vermişdi. 
Hələ XIX əsrin sonlarında Tehranda və başqa şəhərlərdə 
vətənpərvər ziyalılar tərəfindən yaradılmağa başlayan siyasi 
təşkilatların sayı az və daxili vəziyyətlə bağlı  fəaliyyət dairəsi 
məhdud olsa da, maarifçi təşkilatlar daha geniş iş aparır, xalqı 
mütləqiyyət, istibdad əleyhinə monarxın hakimiyyətinin 
məhdudlaşdırılması, qanunverici orqanın yaradılması  və s. 
uğrunda mübarizəyə çağırırdı. 1901-ci ildə Tehranda təşkil 
edilmiş gizli cəmiyyət və ya İnqilabi komitə, 1905-ci ildə isə 
Tehranda yaradılan «Əncüməne-məxfi», (Gizli əncümən)
*
 
bütün xalqları, o cümlədən azərbaycanlıları xaricilərin 
zorakılığı  və yerli hakim dairələrinin özbaşınalığı  əleyhinə 
mübarizəyə çağırır, həmçinin burjua ruhunda islahatlar 
keçirmək tələbini irəli sürürdülər. 
XX əsrin əvvəllərində bir neçə il qıtlıq olması və bundan 
istifadə edən mülkədar və alverçilərin taxıl möhtəkirliyinə 
başlaması nəticəsində İranın, o cümlədən Azərbaycanın bir sıra 
şəhərlərində aclıq və bahalığa qarşı həyəcanlar baş verdi. 1903-
                                                 
*
  Ингилаби  комитя 1904-ъц  илдя  Тещранда  ири  торпаг  сащибляриндян, 
тиъарят-сялямчи  даиряляриндян,  рущанилярдян  тутмуш  хырда  сяняткарлара 
гядяр  мцхтялиф  тябягялярдян  чыхан 60-а  йахын  ингилабчы  зийалы  нцмайян-
дяляринин  йыьынъаьында  йарадылды.  Эизли  комитянин 18 маддядян  ибарят 
програм-  лайищяси  «Иранын  мцтярягги  вя  демократик  гцввяляриня  мцтля-
гиййятин мящви вя онун йериндя «азадлыг бинасы» гурулмасы цчцн иътимаи 
вя  сийаси  зиддиййятлярдян  истифадя  етмяк  йоллары»ны  юйрядирди. 1905-ъи 
илин  февралында  диэяр  сийаси  тяшкилат  «Янъцмяне-мяхфи»  тяшкил  олунду. 
Бу тяшкилат Тещранын бюйцк мцътящидляриндян Сейид  Мящяммяд Тябатя-
баи  башда  олмагла  рущаниляр  групу  тяряфиндян  йарадылмышды.  Ингилаб 
яряфясиндя  йаранан  бу  тяшкилат  сцрятля  эенишлянирди.  Онун  цзвляринин 
щяр  бири  тягрибян 30 няфярдян  ибарят  юзяк-дярняклярдя  бирляширди.  Бу 
тяшкилатын  цзвляри  ичярисиндя  рущанилярдян  башга  мцлкядар  вя  буржуа 
нцмайяндяляри  дя  вар  иди. «Янъцмяне-мяхфи»нин  мярам  вя  мягсяди  кющня 
сийаси  гурулушун  деврилмяси  конститусийалы  щакимиййят  йарадылмасы  вя 
буржуа  азадлыгларынын  тямин  олунмасындан  ибарят  иди.  Юз  сийаси-
тяблиьаты  фяалиййятиндя  тяшкилат  Иранын  мцстягил  игтисади  инкишафы 
мясяляляриня  хцсуси  йер  верирди.  Щяр  ики  тяшкилат  ингилаби  щярякатын 
идейа ъящятдян щазырланмасында мцщцм рол ойнамышды.  

Cənubi Azərbaycan  
1828-1914-cü illərdə 
 
209
cü ildə Belçikalılarla bağlanmış yeni gömrük sazişinə qarşı 
çıxışllar başlandı. Göstərilən dövrdə  Cənubi Azərbaycanda 
demokratik fikrin yayılması, milli və siyasi şüurun oyanması, 
xarici imperializmə  və yerli feodal zülmünə qarşı xalq 
mübarizəsinin güclənməsində bir sıra başqa amillər də böyük 
rol oynamışdır. Bu amillər içərisində Bakının fəhlə hərəkatının 
mərkəzinə çevrilməsi, 1905-1907-ci illər I rus inqilabının 
başlanması, 17 oktyabr manifestinin xalqa verdiyi azadlıqlar, 
ölkədə siyasi partiyaların, o cümlədən  Şimali Azərbaycanda 
«Müsəlman konstitusiya (məşrutə)» partiyasının yaranması  və 
s. Cənubi Azərbaycan xalqının demokratik azadlıq və hüquqlar 
uğrunda mübarizəsinin genişlənməsinə  gətirib çıxardı  və bu 
hərəkat öz davamını həmin ilin dekabrında İranda, o cümlədən 
Cənubi Azərbaycanda «Məşrutə inqilabı» nda tapdı. 
Cənubi Azərbaycan 1905-1911-ci illər Məşrutə 
inqilabında.  İnqilab 1905-ci ilin dekabrın 12-də Tehranda 
Kerman  əhalisinə edilən zülmə qarşı  çıxan  demokratik 
qüvvələrə qoşulmuş tacirlərin döyülməsinə cavab olaraq 
ruhanilərin evlərində hökumətə qarşı etiraz yığıncaqları  təşkil 
olunması ilə başladı. Ertəsi gün Seyid Abdulla Behbəhani və 
Seyid Məhəmməd Təbatəbainin başçılığı altında  şah 
məscidində  yığıncaq keçirilməsinə mürtəce ruhanilər mane 
oldular. Dekabrın 14-də Tehranın mütərəqqi ruhanilərindən bir 
qrup başda olmaqla yüzlərlə dini məktəb tələbəsi, minlərlə 
bazar  əhli etiraz əlaməti olaraq Şah  Əbdüləzimdə  bəstə
*
 
oturmaq məqsədilə Tehranı  tərk etdilər.  İnqilab Komitəsi (İK) 
və  «Əncüməni-məxfinin» bir çox görkəmli üzvləri də onlara 
qoşuldu. Tehranda bütün bazarlar, dükanlar və  sənətkar ema-
latxanaları bağlandı. Bəstə oturanlar baş nazirin istefasını tələb 
edirdilər. Onların sayı günü-gündən artdığından hökumət silahı 
işə salmaqdan çəkindi, bəstçilərə güzəştə getməyə, onların bir 
                                                 
*
 Мясчидлярдя, сяфирликлярдя вя щюкумятин эцъ тятбиг едя билмядийи 
диэяр йерлярдя щяйата кечирилян отураг нцмайиш, ирансайаьы протест. 
VI mühazirə 
 
 
210
sıra tələblərini qəbul etməyə məcbur oldu. Hərəkat başçılarının 
hökumətə verdikləri 8 maddəlik tələbnamə 1906-cı il yanvarın 
10-da saray tərəfindən qəbul olundu. Şahın verdiyi fərmanda 
bütün vətəndaşların qanun qarşısında bərabər olacağı, 
«Ədalətxana» təsis ediləcəyi, Tehran və Kerman valilərinin 
vəzifədən kənarlaşdırılacağı, qiymətləri sabitləşdirmək 
məqsədilə Tehran əhalisi tərəfindən seçilmiş bir şura 
yaradılacağı  vəd edilirdi. Yanvarın 12-də  bəstçilər təntənə ilə 
şəhərə qayıtdılar. 
 Sonrakı hadisələr göstərdi ki, şah və baş nazir Ey-
nüddövlənin verdiyi vədlər kütlələri sakitləşdirməkdən başqa 
bir məqsəd daşımırdı. Çox keçmədən  İK-nin başçılarından 
Seyid Cəmaləddin Tehrandan sürgün edildi. Aprel-may 
aylarında  İK-nin digər görkəmli üzvləri də  həbs edildi. Bu 
hadisələrdən sonra İK-nin digər üzvlərinin iştirakı ilə «İslami» 
adlı  mərkəz yaradıldı.  Əncümən,  İnqilabi Komitə  və digər 
qruplar tərəfindən mütləqiyyətin ifşası  əhali içərisində davam 
edən inqilabi əhval-ruhiyyəni artırır, onları gərgin toqquşmalara 
hazırlaşdırırdı. 1906-cı ilin iyulunda hökumətin növbəti həbs 
tədbirləri kütləvi nümayişlərə  səbəb oldu. İyulun 9-dan 
başlayan izdihamlı nümayişlər genişlənib inqilabi hərəkata 
çevrildi.  İyulun 16-da tanınmış müctəhidlər Tehranı  tərk edib 
Quma yola düşdülər. İyulun 17-də konstitusiyaçı 9 tacir İngilis 
səfirliyinin bağında bəstə oturdu. Tezliklə yüzlərlə  tələbə, 
müəllim, tacir, alverçi və sənətkar bəstçilərə qoşuldu. Avqustun 
2-də onların sayı 14 minə çatdı. Bəstçilər aşağıdakı  tələbləri 
şaha təqdim etdilər: Konstitusiya (Məşrutə) elan etmək, Məclis 
çağırmaq, Eynüddövləni vəzifədən kənar etmək, ruhaniləri 
Qumdan geri çağırmaq, sürgün edilmiş inqilabçıları azad etmək 
və s.  
1906-cı ilin yayında Müzəffərəddin  şah inqilabçıların 
tələblərini qəbul etməyə  məcbur oldu. Avqustın 5-də Kons-
titusiya verilməsi haqqında  şah fərmanı imzalandı. Avqustun 

Cənubi Azərbaycan  
1828-1914-cü illərdə 
 
211
19-da hərəkat başçıları, dövlət nazirləri,  əhalinin müxtəlif 
təbəqələrindən 3 min nəfər toplanaraq təntənəli surətdə Məclis 
(Məclese-şoraye-milli) yaradılmasını elan etdilər. Həmin 
yığıncaqda məclisə nümayəndələr seçilməsi üçün nizamnamə 
tərtib edilməsi işi orada təşkil olunmuş müvəqqəti məclisə 
tapşırıldı. Sentyabrın 9-da seçki nizamnaməsi  şah tərəfindən 
imzalandıqdan sonra Tehranda Məclisə seçkilər başlandı. Seçki 
qanunu yüksək  əmlak senzi qoyaraq əhalinin böyük bir 
qismini(fəhlə, kəndli, sənətkarvə tacirlər) seçki hüququndan 
məhrum edir və  gələcək  İran parlamentində feodal 
aristokratiyasının, mülkədar və varlı tacirlərinseçiləcəyinə 
təminat verirdi. Hakim dairələr isə tezliklə konstitusiya 
fərmanını  ləğv etməyə hazırlaşırdı. Bu hal Tehranın ardınca 
əyalətlərdə, xüsusilə də sosial-iqtisadi ziddiyyətlərin əks olduğu 
Cənubi Azərbaycanda geniş xalq hərəkatının başlanmasına 
səbəb oldu. 
 
 
4.Təbriz üsyanı. Səttarxan 
 
1906-cı ilin avqust ayında Tehranda inqilabi hərəkatın 
qələbəsi, konstitusiyanın elan edilməsi, sonra isə mütləqiyyətin 
konstitusiyanı pozmaq cəhdi və şahın məclisə seçkilər haqqında 
nizamnaməyə qol çəkməkdən imtina etməsi xəbəri Təbrizə 
çatdıqda  şəhərin mübariz qüvvələri, onun siyasi cəmiyyətləri 
Tehranda olduğu kimi Təbrizdə  də ümumi tətil təşkil etdilər. 
1906-cı ilin sentyabrında «İsmailiyyə  Əncüməninin» tanınmış 
üzvləri Təbrizdə ingilis konsulxanasında, minlərlə insan 
«Samsam xan» məscidində  bəstə  əyləşdi. Bəstçilər 
Konstitusiyanın elan olunması tələbi ilə şaha müraciət etdilər. 
Təbrizdəki ümumi tətil, kütləvi bəst, geniş yığıncaqlar və 
nümayişlər gizli siyasi cəmiyyətlər tərəfindən təşkil və idarə 
olunmuşdu ki, onlara Bakının sosial-demokrat təşkilatlarının 
VI mühazirə 
 
 
212
güclü təsiri var idi. 1905-ci ildə «Hümmət»in yardımı ilə 
Bakıda çalışan iranlıların tam gizli şəraitdə öz təşkilatı - 
«İctimaiyune amiyyun» (mücahid sosial-demokrat partiyası) 
yaradıldı. Partiyanın yaradılmasında N.Nərimanov, 
M.Axundov, M.Əzizbəyov, B.Qasımovun xüsusi rolu 
olmuşdur. N.Nərimanov tərəfindən RSDFP-nin Azərbaycan 
dilinə  tərcümə edilməsi və çap olunmuş proqram mətni 
partiyanın proqramı kimi əsas götürüldü. Bu proqram sənədi 
yerli siyasi, sosial-iqtisadi şəraitə uyğun  şəkildə  işlənib 
hazırlandı. «Mərkəzi-qeybi» (Gizli mərkəz) adlandırılan Təbriz 
sosial-demokrat təşkilatının başında Əli Müsyö dururdu.  
Nəhayət, 1906-cı il sentyabrın 9-da Məclisə seçkilər ke-
çirilməsi haqqında  əsasnamə imzalandı. 1906-cı il sentyabrın 
20-də  Təbriz üsyançıları öz tələblərinə sarayda müsbət cavab 
aldıqdan sonra ingilis konsulxanasından və «Samsam xan» 
məscidindən çıxaraq bazar və dükanları açdılar. Mübarizənin 
davamı  məqsədilə kütlələri vahid mərkəz  ətrafında 
birləşdirməyi ümdə  vəzifə hesab edən 20 nəfər siyasi lider-
«Əncüməne-əyalətiye-Azərbaycan» adlanan ilk siyasi əncü-
manın əsasını qoydu. Göstərdiyi fəaliyyətin mahiyyəti etibarilə 
bəzən siyasi mübarizənin rəhbərlik mərkəzi, bəzən isə inqilabi 
hökumət vəzifəsi daşıyan bu əncüman yalnız  İran Məclisinin 
ikinci çağırışı dövründə (1909-1911) konstitusiyaya uyğun 
olaraq əyalət əncüməni kimi fəaliyyət göstərmişdir.  
Azərbaycan  əyalət  əncümanı yarandıqdan sonra Təbriz 
nümayəndələrinin məclisə göndərilməsi üçün 1906-cı il 
oktyabrın 20-də seçki əncümanı  təşkil edildi. Nümayəndələrin 
seçilməsi noyabrın 5-də başa çatdırıldı. 1906-cı il no-yabr-
dekabr aylarında  əyalət  əncümanının rəhbəri ilə Azərbaycanın 
digər şəhərlərində (Urmiya, Salmas, Marağa, Ərdəbil, Zəncan, 
Xalxal, Xoy, Maku, Binab, Astara və b.) vilayət  əncümanları 
yaradıldı və beləliklə əncümanın nüfuzu Cənubi Azərbaycanın 
bütün rayon və  şəhərlərinə yayıldı. Seçkilər başa çatdıqdan 

Cənubi Azərbaycan  
1828-1914-cü illərdə 
 
213
sonra da vəliəhd Məməmmədəli Mirzənin tələbinə baxmayaraq 
əncüman öz fəaliyyətini davam etdirirdi. Azərbaycan  əyalət 
əncümanı  təkcə  vəliəhdə qarşı mübarizədə deyil, xalq 
kütlələrinin xeyrinə başladığı islahatlarla, o cümlədən  ərzaq 
mallarının qiymətinin qaydaya salınması, möhtəkirliyin 
məhdudlaşdırılması, məhkəmə  işlərinə  nəzarət, maarif və 
məktəblərin inkişafı  və s. kimi sahələrdə müəyyən 
müvəffəqiyyətlər  əldə edərək kütlələrin dərin hörmət və 
inamını qazanmışdı və güclü hakimiyyət orqanına çevrilmişdi.  
1907-ci il fevralın 8-də Azərbaycan nümayəndələri Teh-
rana gəldi. Onlar paytaxt əhalisi tərəfindən təntənə ilə 
qarşılandılar və Azərbaycan əyalət əncümanının saraya verdiyi 
tələblərin müzakirəsi zamanı möhkəm dəlillərlə  məclisin 
razılığını əldə etdilər. Məclis özü də Məhəmmədəli şah olduğu 
gündən (19 yanvar 1907-ci il) məclisə qarşı  bəslədiyi etinasız 
münasibətdən, nazirlərin məclis qarşısında məsuliyyət 
daşımalarına maneçilik törətməsindən narazı idi. Məclis 
Azərbaycan  əyalət  əncümanının 7 maddədən ibarət tələblərini 
yazılı şəkildə saraya göndərdi və bunların həyata keçirilməsini 
tələb etdi. Lakin şah ölkədə konstitusiya üsuli-idarəsinin 
bərqərar edilməsi, əyalət və vilayət əncümanlarının yaradılması 
və s. haqqında bu tələbləri qəbul etmədi.  
Mütləq monarxiyanı  bərpa etmək fikrindən çəkinməyən 
şah  İranın keçmiş baş naziri Əminüssultan Atabəyi ölkəyə 
çağırmaq, onun vasitəsi ilə inqilabi hərəkatı boğmaq planını 
hazırlayırdı. Mayın 2-də şah tərəfindən baş nazir vəzifəsinə təyin 
edilən Atabəy hakimiyyətə keçdikdən sonra ölkənin hər tərəfində 
feodalların qaragurühçu dəstələri tərəfindən əhaliyə, demokratik 
qüvvələrə qarşı basqınlar təşkl etməyə başladı. Azərbaycanda 
genişlənməkdə olan hərəkata qarşı  şah və Atabəyin istifadə 
etdiyi vasitələrdən biri də Maku feodalı  İqbalüssəltənənin 
qaragührurçu dəstələri idi. Bu dəstələr Maku və Xoy 
vilayətlərinin mühüm hissələrini ələ keçirib inqilab tərəfdarlarına 
VI mühazirə 
 
 
214
divan tuturdular. Xoy şəhərinin müdafiəsində yüzlərlə döyüşçü 
şəhid oldu. Bu hadisələrlə  əlaqədar 3 gün milli matəm elan 
olundu. Bütün bazar və dükanlar bağlandı, 40 min nəfərin 
iştirakı ilə etiraz mitinqi keçirildi. Sosial-demokrat təşkilatları 
Məclis tərəfindən xalq üçün əhəmiyyətli maddələrin olduğu 
konstitusiyaya əlavələrin qəbul edilməsini ciddi tələb edir, irtica 
qüvvələri qarşısında inqilabın  əsas məqsədlərini, qəbul edilmiş 
konstitusiyanın həyata keçirilməsini təmin etməyin yolunu 
kütlələrin gücündə, onların silahlanmasında görür, hətta terror 
aktlarını həyata keçirməkdən çəkinmirdilər. Avqust ayının 31-də 
Atabəy məclisdən çıxarkən Tehran sosial-demokrat təşkilatının 
üzvü Təbrizli Ağaabbas tərəfindən öldürüldü və bu xəbər 
Təbrizdə böyük sevinclə qarşılandı. Terroru həyata keçirdikdən 
sonra intihar edən Abbas ağa üçün matəm mərasimləri keçirildi.  
1907-ci ilin oktyabrında  şah tərəfindən məhdud burjua 
azadlıqlarını  nəzərdə tutan Konstitusiyaya «Əlavələr» qəbul 
edildi və  sənədin təsdiqi inqilab cəbhəsində qüvvələrin 
təbəqələşməsini sürətləndirdi.  İrtica qüvvələri xalq və inqilab 
cəbhəsinə qarşı hücuma hazırlaşmağa başladı və bu yolda bütün 
vasitələrdən-Türkiyə,  İngiltərə  və çar Rusiyası dövlətlərinin 
hakim dairələrinin köməyindən istifadə etməkdən də 
çəkinmədi. 
1907-ci ilin noyabrında şah başda olmaqla irtica qüvvələri 
əksinqilaba qarşı  tədbirlər görməyə başladılar. Demokratik 
hərəkata qarşı hücum hazırlamaq məqsədilə Tehranda 
«Fetovvat» və «Səadət», eyni zamanda Təbrizdə  «İslamiyyə» 
adlı irticaçı  əncümanlar təşkil edildi. İrticaçılar 1908-ci ilin 
əvvəllərində Azərbaycanda və  İranın başqa yerlərində öz 
fitnəkarlıqlarını qüvvətləndirdilər.  Şah və onun ətrafında 
toplaşan mürtəce qüvvələr tərəfindən hələ 1908-ci ilin aprel və 
may aylarında hazırlanmaqda olan hökumət çevrilişi həmin il 
iyun ayının 23-də  həyata keçirildi. Bir gün əvvəl  şah kazak 
briqadasının komandiri polkovnik Lyaxovu polis və digər 

Cənubi Azərbaycan  
1828-1914-cü illərdə 
 
215
inzibati orqanlar da daxil olmaqla Tehrandakı bütün silahlı 
qüvvələrin başçısı  təyin etdi. Şahdan məclis binasında, 
Sepəhsamar məscidində  və başqa yerlərdə  cəmləşmiş 
inqilabçıları  tərksilah  əmrini alan Lyaxov iyunun 23-də  səhər 
tezdən hücum əmrini verdi. Məclisin müdafiəçilərinin bir saat, 
«Azərbaycan», «Müzəffəri»  əncümanları  və digər yerlərdə 
toplanan döyüşçülərin isə 7 saat davam edən müqavimətinə 
baxmayaraq top atəşi altında onların binaları dağıdılaraq qarət 
edildi. Tehranın hər tərəfində  əncümanlar, qəzet redaksiyaları 
və s. dağıdıldı, 300 nəfərdən çox konstitusiyaçı  həlak oldu. 
Məclis nümayəndələrindən və konstitusiya tərəfdarlarından 
çoxu həbs və sürgün edildilər. Əksinqilab bütün İranda hücuma 
keçdi. Lakin Təbrizdə inqilabi hərəkat daha ciddi şəkil aldı, 
burada Azərbaycan  əyalət  ən-cümanı, Təbriz sosial-demokrat 
təşkilatı və məhəllə əncümanları yeni inqilabi mübarizəyə, qəti 
döyüşlərə hazırlaşmağa başladılar.  İnqilabi mübarizənin 
mərkəzi Tehrandan Təbrizə keçdi. 
Mirhaşımın rəhbərlik etdiyi əksinqilabi «İslamiyyə»  ən-
cümanı ətrafında toplaşmış irticaçılar inqilabi qüvvələr «Babi», 
«dinsiz» adlandıraraq, dindar kütlələri inqilabı  hərəkatdan 
uzaqlaşdırmağa çalışırdı. 1908-ci ilin yanvıarın 30-da hər iki 
tərəf arasında ilk toqquşma baş verdi. 20 nəfər həlak oldu. 
İrticaçılar  Əmirəqız məhəlləsi istisna olmaqla, Təbrizin  şimal-
şərq hissəsini tutdular
*
  Əmirxız məhəlləsini Təbriz üsyanının 
görkəmli rəhbəri Səttar xanın
†
 dəstəsi, Xiyaban məhəlləsini isə 
                                                 
*
 Бу дюврдя Тябриздя 12 рясми мящялля вар иди: Ямирягыз, Дявячи, Сор-
хат,  Шешкилан,  Баъмешя,  шящярин  шяргиндлян  гярбя  доьру  ахан  Мейдан 
чайынын  (Мещранрудун)  саьында,  диэяр  мящялляляр  ися  чайын  сол  голунда 
йерляширди.  Вурушмалар  дюврцндя  Ямирхыз  истисна  олмагла  чайын  саь  тя-
ряфи яксингилабын, сол тяряфиндяки мящялляляр ися ингилабчыларын ялин-
дя олмушдур. 
†
  Ъянуби  Азярбайъанда  ингилаби  дюйцшлярин  яфсаняви  гящряманына 
чеврилмиш  Сяттархан  кечян  ясрин 60-ъы  илляринин  сонларында  Гарадаьда 
хырда таъир аилясиндя анадан олмушдур. Атасы Щаъы Щясян вя бюйцк гар-
дашы Исмайыл азадлыгсевяр шяхсляр олмуш, буна эюря дя щюкумят мямур-
VI mühazirə 
 
 
216
onun  ən yaxın silahdaşı Bağır xanın başçılıq etdiyi hissələr 
müdafiə edirdilər. Üsyanda kəndlilər, fəhlələr, xırda  şəhər 
burjuaziyası da iştirak edirdi. 
 İyulun 15-də  əksinqilabi qüvvələr inqilabın son səngəri 
olan  Əmirxız məhəlləsinə  hər tərəfdən yürüşə başladılar. 
Səttarxanın müqavimətinin son dəqiqələri sayılan dö-yüşdə 
əksinqilabın heç bir nəticə  əldə edə bilməməsi  əhalini 
heyrətləndirdi, silahını yerə qoymuş mücahidlərdə inqilabı 
müdafiə hissini qüvvətləndirdi. Öz kiçik dəstəsi ilə hücuma 
keçən Səttarxan  şəhərin mərkəz hissəsində bütün damlardan, 
darvazalardan və  məscidlərdən ağ bayraqları vurub salaraq, 
onların yerlərinə  qırmızı bayraqlar asdırdı. Bu hadisə  İran 
inqilabında tarixi dönüşün  əsasını qoydu. Əvvəlcə  Əmirəqız, 
sonra isə bütün Təbriz və  Cənubi Azərbaycan inqilabın 
mərkəzinə çevrilərək irtica qüvvələri üzərində qələbənin əsasını 
qoydu. 
 Səttarxanın və onun silahdaşlarının igidlik və 
qəhrəmanlığı mücahidləri hərəkətə  gətirdi. Onlar dəstə-dəstə 
Səttarxana qoşulmağa başladılar. Təbriz sosial-demokrat 
                                                                                                        
ларынын  даим  тягиб  вя  зцлмцня  мяруз  галмышлар.  Эянъ  йашларында  икян 
щюкумят  мямурларынын  Сяттарханын  аилясиня  вурдуьу  зярбяляр  (Исмайыл 
Шимали Азярбайъан цсйанчыларындан мящшур Гачаг Фярщады эизлятмясиня 
эюря  щябс  едиляряк  Тябриздя  вялиящд  Мцзяффяряддин  Мирзянин  ямри  иля 
юлдцрцлмцшдц) онда зцлмя, мцтлягиййятя гаршы нифрят щисси йаратмышды. 
Сяттар бир мцддят дювлятин силащлы дястяляриня ишя гябул олунмуш, вязи-
фя  алмыш,  лакин  бу  онун  цсйанкар  тябиятиня  уйьун  эялмядийиндян  дювлят 
гуллуьундан имтина етмиш, Тябриздя хырда алверля мяшьул олмушдур Вятя-
ниндя щюкм сцрян ядалятсизлийин шащиди олан Сяттар юзц кими силащдаш-
лары  иля  бирликдя  силащлы  гачаг  дястяси  йарадараг  айры-айры  йерлярдя 
зящмяткеш кцтляляринин мцдафиячиси кими чыхыш етмиш,дяфялярля щябся 
алынмышды.  Бцтцн  бунлар  Сяттары  халгын  севимлиси  етмишдир.  Халг  ону 
щюрмят яламяти олараг Сяттархан чаьырырды. Тябриздя мцтлягиййятя гаршы 
цсйан  башладыгда  ингилаб  дюйцшчцляринин  сырасында  Сяттархан  да  вар 
иди. 1908-ъи  илин  яввялляриндя  Тябриз  сосиал-демократ  тяшкилатынын  тя-
шяббцсц  иля  шящярин  щяр  мящяллясиндя  фядаи  дястяляри  йарадылдыгда 
Сяттархан  йашадыьы  Ямирягыз  мящяллясинин  мцъащидляриня  башчы  тяйин 
олунмушду.