AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

I mühazirə
 
 
 
14
Şərqi Gürcüstanın  ələ keçirilməsinə beynəlxalq səpgidə 
baxış eyni olmadı. 1799-cu il müqaviləsi üzrə Rusiya ilə itti-
faqda olan Osmanlı dövləti buna açıq etirazını bildirmədi. Ru-
siya bunun qarşılığında Türkiyənin vassal asılılığında olan 
torpaqlarda ehtiyatla davranmağı üstün tuturdu. Transqafqaz 
vasitəsilə Rusiyanın Anadoluya yaxınlaşması Babıali (Osmanlı) 
hökuməti tərəfindən böyük əndişə ilə qarşılansa da, bunu 
durdurmaq yolunda Türkiyə ilə  İran arasında heç bir iş birliyi 
yaranmadı. 
İran isə bu siyasətlə razılaşmaq istəmədi. Avropa döv-
lətlərinin köməyinə arxalanaraq Gürcüstanı Rusiya hökm-
ranlığından qoparmağa çalışır, Rusiyaya qarşı çıxışlara yardım 
göstərirdi. Azərbaycan xanlıqları ilə dil tapmağa, Rusiya 
təcavüzünə qarşı müvafiq strateji meydan hazırlamağa xüsusi 
diqqət verirdi. 1802-ci ildə Qarabağ və Bakı xanlıqlarına İrana 
tabe olmaq təklif edilmişdi. 
Rusiya  Şərqi Gürcüstanın birləşdirilməsi ilə Azərbaycan 
xanlıqlarına dair proqramını  həyata keçirməyə çalışırdı. 
P.D.Sisianovun Qafqaza baş komandan göndərilməsi ilə bu iş 
sürətləndi. 
1802-ci il Georgiyevsk müqaviləsi. Çar Aleksandr, atası 
I Pavel kimi, ilk illər Rusyanın himayəsi altında Quzey Qafqaz 
birliyi yaratmağa çalışırdı. Onun tapşırığı ilə Sisianov xanlarla 
danışıqlar aparmağa başladı. Görüş yeri üçün Georgiyevsk 
şəhəri seçildi. Burada Quba, Bakı, Talış xanları, Dağıstan 
hakimlərindən Tarku şamxalı, Qaraqaytaq usmisi, Tabasaran və 
b. yerlərin başçıları toplanmalı idi. 1802-ci il sentyabr ayının 2-
nə  təyin edilmiş görüş baş tutmadı. Onu yalnız dekabr ayında 
keçirmək mümkün oldu. Bakı xanı görüşə  gəlmədi. Dekabrın 
26-da hakimlər arasında müqavilə imzalandı. Giriş  və 12 
maddədən ibarət olan bu sənəd üzrə onu imzalayan xanlar və 
hakimlər söz verirdilər ki, onların arasında olan düşmənçilik, 
narazılıq və  çəkişmələri bir tərəfə qoyacaq, bir-birilə savaş 

Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.  
Xanlıq dövrünün sonu 
 
15 
aparmayacaq (maddə 1), mübahisələri dinc yolla həll edəcəklər 
(maddə 2). İranın hücum edəcəyi halda ona qarşı birgə  çıxış 
etmək (maddə 3), ticarəti, dənizçilik işini yoluna qoymaq da 
(maddə 5-10) nəzərdə tutulurdu. 
Çar hökuməti Bakı xanlığının bu birliyə qoşulmaması ilə 
razılaşa bilmirdi. Gürcüstanın Rusiyaya qatılması ilə bu xanlığa 
çox böyük diqqət verilməkdə idi. Çünki Dəryal dərəsindən 
keçən hərbi Gürcüstan yolu təlabatı ödəyə bilmirdi. I 
Aleksandrın 12 sentyabr 1801-ci il tarixli, baş komandan 
Knorrinqin adına göndərilən buyruğunda bu barədə yazılmışdı: 
"Ətraf hakimlər və xalqlarla əlaqə yaratmaqla Rusiyaya meyl 
edənlərin sayını çoxaltmaq gərəkdir... (Kür çayının) töküldüyü 
yerə  və özəlliklə  Xəzər dənizində  ən yaxşı limana sahib olan 
Bakı xanı vasitəsilə.çalışmalı ki, Gürcüstandakı qoşunlarımız 
üçün Qafqazın çətin dağ yolu ilə deyil, Həştərxandan su yolu 
ilə yüklərin çatdırılması imkanı əldə edilsin". Buna görə 1803-
cü ildə ayrıca Bakı xanlığı ilə də müqavilə bağlandı. 
Georgiyevsk bağlaşması ilk günlərdən dəyərsiz bir kağıza 
çevrildi. "Birliyə" qoşulan tərəflər tezliklə  İranın deyil, məhz 
Rusiyanın təcavüzünə  məruz qaldılar. Çünki 1803-cü ildən 
yerli xanların nazı ilə oynayan "Pavel siyasəti"nin kortəbii 
davamına son qoyuldu. Onun yerini I Aleksandrın "öz" siyasəti, 
açıq təcavüzçü bir siyasət tutdu. 
 
3. Rusiya işğalının başlanması  
Baş komandan general Sisianov 
 
Çarlıq Rusiyası boyunduruğunun Transqafqaz xalqları 
üzərinə yüklənməsındə general-leytenant Pavel Dmitriyeviç 
Sisianov (1754-1806) böyük yer tutur. Onun soyağacı  əski 
gürcü  əsilzadə ailəsi ilə bağlıdır: babası knyaz Paata Çiçişvili 
hələ 1725-ci ildə Kartli çarı VI Vaxtanq ilə Rusiyaya 
köçmüşdü. Sonuncunun nəvəsi olan Pavel Sisianov 1787-91-ci 
I mühazirə
 
 
 
16
illər Rusiya-Türkiyə savaşında ordu xidmətində yüksəlmiş, 
1794-cü il Polşa üsyanının amansızcasına yatırılmasında 
seçildiyi üçün imperatriçadan Georgi ordeni, Minsk 
quberniyasında 1500 təhkimli kəndli ilə böyük bir mülk al-
mışdı. "Qızılayaq yaranalın" (V.Zubovun) yürüşündə  iştirak 
etmlş, 1796-1797-ci illərdə Bakı qalasının komendantı ol-
muşdur. 
1803-cü illn fevralında Tiflisə Qafqazın baş komandanı 
kimi varan Sisianov, Həştərxan general-qubernatoru və 
Gürcüstanın baş hakimi vəzifələrini tuturdu. Onun gəlişi ilə 
Qafqaz xalqlarına qarşı  ən qaba hərbi-sümürgəc siyasəti 
yeridilməyə başlandı. XIX yüzilin rus hərb tarixçisi N.F.Dub-
rovin onun aşağıdakı sözlərini örnək olaraq almışdır: "Asiyada 
bütün andlaşma və danışıqlar heç, güc isə hər şeydir". Qafqaz 
Arxeoqrafiya Komissiyası aktlarının ikinci cildində onun 1803-
cü il 31 mart tarixli (Car camaatının silah gücü ilə 
çökdürülməsindən bir gün sonra) "Bütün Car camaatına  əmri" 
verilmişdir. Bu yazı yalnız çar baş komandanın  şəxsiyyətinin 
deyil, çarlıq siyasətinin açıqlanması baxımından fövqəladə 
dəyərə malikdir: "Dinsiz alçaqlar! Mən sizi çox dilə tutdum, siz 
isə dağıstanlıları [köməyə] çağırdınız, sonra da ürəklənib elə bir 
şey yazırsınız ki, ləyaqətimə toxunur. Siz doğru deyirsiniz, mən 
gürcüyəm, amma nə  ağızla bunu yazmağa cəsarət edirsiniz? 
Mən Rusiyada doğulmuş, orada böyümüşəm, ruhum da rus 
ruhudur. Gözləyin, qoy gəlib ora çıxım, onda evlərinizi deyil, 
sizin özünüzü oda yaxacaq, çocuq və qadınlarınızın içalatını 
çəkib çıxaracağam. Siz taxıl yığımına kimi sakit oturmağı düşü-
nürsünüz, ancaq Tanrıya and içirəm, tələb olunanı (3520 kq 
ipək ödəncini – Red.) verməyincə siz Car çörəyi yeməyəcək-
siniz. Budur siz xainlərə mənim axırıncı sözüm". 
Car-Balakən torpagının işğalı. Quzey Azərbaycanın bu 
bölgəsində turklər, avarlar, inqloylar yüzillər boyu yanaşı 
yaşayırdılar. Avarların (onlar özlərini baqualal adlandırır-lar) 

Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.  
Xanlıq dövrünün sonu 
 
17 
toplu halında burada yerləşməsi XV yüzilin sonunda başladı. O 
zaman kaxetlilər özlərini qorumaq üçün onları bu yaxın 
bölgəyə köçürüb qulluq işinə götürürdülər. Məhəmmədhəsən 
bəy Baharlıya görə, bu axın 1616-cı ildə şah Abbasın səyləri ilə 
başa çatdı. 
XIX yüzilin başında rus rəsmi araşdırmaları üzrə "Car-
Balakən azad camaatları" adlanan bölgədə 35 kənd, 5191 
kəndli həyəti (orta sayım ilə hər 10 həyətdə 15 ailə) yerləşirdi. 
Onlardan Car icması 20 kənd, 1861 həyət; Balakən icması 3 
kənd, 800 həyət; Talı icması 5 kənd, 1410 həyət; Muxax icması 
3 kənd, 1030 həyət tuturdu. Bununla yanaşı bölgədə "heç bir 
icmaya mənsub olmayan və bu icmalarda heç bir tabe kəndi 
olmayan" daha doqquz kənd (Katex, Matsex, Qaracalı  və b.) 
var idi. "Tabe kəndlər" dedikdə, ingiloy və muğalların yaşayış 
yerləri nəzərdə tutulurdu. Birinci ad türkləşərək islama keçmiş 
kaxetlilərə, ikincisi isə türkləşmiş moğollara aid edilirdi. 
Azərbaycan türkləri haqqında isə rus rəsmi qaynağında 
bildirilirdi: "Düzənlikdə yerləşən bütün kəndlər ingiloy adlansa 
da, sonradan məskunlaşan və tatar (türk - Red.) dilində danışan 
kəndlərdə yaşayanlar onların (ingiloyların - Red.) sayından 
çıxılmalıdır". Bunlar aşağıdakı kəndlər idi (qaynaqda yer adları 
təhrif olunmuş, yüngülcə "gürcüləşmiş"  şəkildə yazıya 
alınmışdır): Çobanqolu (30 həyət), Keymur (50), Bazar (30), 
Almalı (360), Lələli (300), Göglər (20), Katalparax (?), 
Göndərqala (30), Boymatlu (8), Patara Lahıc (60), Didi Lahıc 
(15), Kürdəmir (20), Padar (30), Paidar (?), Muğanlı (300), 
Babalı (8), Qarabaldur (30). Başqa sözlə, bölgənin 35 
kəndindən 17-i və onlarda olan 5191 kəndli həyətindən 1233-ü 
türkcə danışan toplum idi. 
Car-Balakən bölgəsinə qoşun yeritmək üçün Sisianov 
Gürcüstanda gedən iç çəkişməni, mərhum çar İraklinin oğlu 
Aleksandrın gəlib buraya sığınmasını  bəhanə etdi. Rusiya 
qulluğunu öz ata yurdunun və millətinin mənafeyindən uca 
I mühazirə
 
 
 
18
tutan Sisianov, Kartli çar nəslini Gürcüstandan yox etməyi 
qarşısına məqsəd qoymuşdu. O, gürcü çar ailəsini bütünlüklə 
Peterburqa köçürdü (zor işlədildiyi üçün çarın arvadı Deda 
Vala ermənilərdən olan general-mayor Lazarevi xəncərlə vurub 
öldürmüşdü). Yalnız İraklinin oğlu Aleksandr ələ keçməmişdi. 
O, Azərbaycan xanlarının və  İran  şahının yardımı ilə Kartli-
Kaxet çarlığını  bərpa etmək, dədə-baba hakimliyini özünə 
qaytarmaq istəyirdi. Buna görə kiçik bir döyüş  dəstəsinin 
başında, Gəncəli Cavad xanın araçılığı  və yardımı ilə Car 
torpağına sığınmışdı. 
Sisianov kobudcasına carlıları suçlayaraq, çar oğlu 
Aleksandrın dərhal ona verilməsini tələb etdi. Mirzə Adıgözəl 
bəyə görə: "Knyaz (Sisianov) ənbər iyli qələmi ilə  məktublar 
yazdı, onlara (carlılara – Red.) nəsihət edib bildirdi..." İş isə 
Rusiya monarxı qarşısında nökərçiliyi üstün tutan XIX yüzil 
tarixçimizin yazdığı kimi deyildi. Car camaatının başçıları 
Sisianova təmkinlə dolu bir cavab göndərmişdilər. Burada 
deyilirdi ki, çar oğlu Aleksandr onların çağırışı ilə deyil, özü 
gəlib qonaq kimi bizdən yer istəmişdir, ancaq qonağın, ona 
düşmən olan bir kimsəyə verilməsi bizim adətimizdə yoxdur. 
Özü gəldiyi kimi, özü də gedər. 
1803-cü il martın başında sayca böyük olmayan rus 
əsgəri qüvvəsi beşminlik gürcü qoşunu ilə Car torpağına 
soxuldu. Qoşuna iki general-mayor (Orbelian və Qulyakov) 
başçılıq edirdilər, amma keçmiş tarixçilər Sisianovun da burada 
olduğunu yazırlar. Carlılar Qanıq çayı üstündə çadırlarını qurub 
düşmənlə qarşılaşdılar. Sisianovun qoşunu çayın keçidində 
carlıları  əzdi, aramsız yüyürüb onların "möhkəm aman evi və 
ümidgahı olan Balakəni dağıtdılar. Onlara gözəl bir 
qulaqburması verdilər..." (Mirzə Adıgözəl bəy). Amma 
tarixçinin "gözəl qulaqburması" kimi qələmə verdiyi iş əslində 
Balakənin bütünlüklə dağıdılması demək idi. Rusiyanın o 
zamankı  hərb tarixçiləri döyüş taktikası baxımından buna heç 

Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.  
Xanlıq dövrünün sonu 
 
19 
bir lüzum olmadığını yazırlar. Ancaq Sisianovun yuxarıda 
göstərilən 31 mart tarixli əmri yerli əhaliyə qarşı amansız döyüş 
taktikasının bilərəkdən işləndiyini göstərməkdədir. 
Martın 29-da carlılar çökdürüldü. Onların təmsilçiləri 
Tiflisə çağırılıb, orada təslim olmaq kağızı imzaladılar. Təslim 
şərtləri üzrə onlar Rusiyaya 220 pud (3520 kq) ipək bac ödəməli, 
sadiq olacaqlarını bildirmək adına girovlar verməli, rus 
qoşununun burada yerləşməsinə razı olmalı idilər. Bununla 
yanaşı, yerli əhali çar oğlu Aleksandrı və dağlı silahlı dəstələri 
öz torpağına buraxmamağı öhdəsinə almalı olmuşdu. Amma bu 
kağız imzalandıqdan sonra da Sisianov əhaliyə qarşı amansız 
davranışına ara vermirdi. 23 iyun 1803-cü il tarixli 
müraciətində o, Car-Balakən əhalisi qarşısında öyünüb deyirdi: 
"Güc kimin əlindədirsə, gücsüz ilə alış-verişə girməz, ona 
yalnız buyruq verər". 
1804-cü ilin yanvarında general Qulyakov, rus gücü 
qarşısında dilsiz qul olmaq istəməyən carlılar üzərinə yenidən 
yürüşə qalxdı. Carı da ələ keçirərək yaxıb yandırdı. Oradan 
Zaqatala üzərinə yeridi. Ancaq dar dağ  dərəsində qoşunu ilə 
mühasirəyə düşüb öldürüldü. Car döyüşçülərinin bu savaşı 
qazanması ruhlandırıcı olsa da, uzun sürmədi. 1804-cü ilin 
yanvarında Car-Balakən camaatları yenidən Rusiya hökmünə 
tabe edildilər. 
Gəncə yürüş qarşısında.  Sisianovun hərbi strateji pla-
nında Gəncənin işğalı mühüm yer tuturdu. O, əvvəlcə Gəncəni 
dinc yolla ələ keçirməyə çalışırdı. Bunun üçün Cavad xana 
(xanlıq illəri 1785-1804) təsir göstərmək, onu təslim olmağa 
məcbur etmək istəyirdi.  İlk günlər Sisianov sanki xanın 
əsəblərini yoxlayır, azğın istəyini pərdələməyə çalışırdı. Lakin 
Cavad xan onun nəyə qadir olduğunu və istəyinin nə olduğunu, 
görünür, yaxşı bilirdi. Gəncə xanı qəti müqavimət göstərməyə 
hazır idi. 
Sisianovun Cavad xana ilk məktubu.  Tiflis 25 fevral 
I mühazirə
 
 
 
20
1803-cü il: "Hörmətli məmurunuz Gürgün bəylə göndərdiyiniz 
məktubu aldım. Orada Sizin dinc, müttəfiq və dostcasına 
qonşuluq ilişkisi saxlamaq meylinizi gördüm. Bu sözlərin sidq 
ürəklə yazıldığını  qəbul edərək Sizin şəxsi rifahınız üçün 
qəlbən sevinir və yenilməz qalacaq bu rifahınız münasibətilə 
Sizi təbrik edirəm.  Zira  Sizi  və sizin xalqı... lütfkar rus im-
peratoru öz himayəsinə götürür. Sizin etimadınızın qarşılıqlı 
keçəcəyinə  təbəəliyinizin Gürcüstanla bağlı bütün işlərində 
şahid olacaqsız. Gürcüstanla, eləcə də sərhəd qonşuları ilə bağlı 
hər hansı bir məsələ Sizin rəyinizlə, yalnız Sizin icazəniz... 
alınandan sonra qəti və qanuni qaydada yoluna qoyulacaqdır. 
Çünki  əlahəzrət hökmdarım məndən bunu tələb edir. Lakin 
Sizin  şərafətli etimadınızın...  ən gözəl zəmanəti o olardı ki, 
xahişimizi nəzərə alaraq yüksək mənsəbli böyük oğlunuz 
Uğurlu ağanı  əmanət kimi Tiflisə göndərəydiz. O, burada 
ləyaqətinə  və  mənsəbinə uyğun ehtiram və hörmət sahibi 
olacaqdır. Bu təmənnam yerinə yetirilsə, onu Gəncə ilə 
Gürcüstan arasında heç bir ayrı-seçkiliyin olmayacağı barədə 
xeyirxah vədənizin əməli timsalı kimi qəbul edəcəyəm. Bundan 
başqa, Sizin ucalığınıza bəslədiyim dostcasına münasibətimin 
klçik rəmzi klmi mehriban Gürgün bəylə  hər biri on arşınlıq 
məxmər və atlas hədiyyə göndərir və  həmişə qulluğunuzda 
hazır olduğumu bildirirəm". 
Rusiyanın Gəncəyə göz dikməsi nədən irəli gəlirdi? Bu 
məktub qılınc kimi iti dislərini gizlətməyə çalışan bir yırtıcı 
davranışına bənzəyır. Gəncə üzərınə sadəcə qara buludlar deyil, 
ölümcül bir təhlükə yaxınlaşmada idi. Yağı onun hökmünü 
vermişdi artıq. 
Başlıca məsələ Azərbaycanla bağlı idi. Gəncə böyük bir 
işə yalnız başlanğıc, bir körpü olacaqdı. Gəncə çökdürüldükdən 
sonra Sisianov bu şəhərin strateji dəyəri haqqında I Aleksandra 
yazmışdı: "Gəncə qalası yerləşməsinə görə bütün Azərbaycanı 
qorxu altında saxlamaq [imkanı verdiyindən] onun ələ 

Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.  
Xanlıq dövrünün sonu 
 
21 
keçirilməsini Rusiya üçün çox önəmli saymağa əsas verir". İşin 
başlıca açımı burdadır: Gəncəni tutmaqla bütün Azərbaycanı 
qorxu altında saxlamaq imkanı yaranırdı. 
Rus komandanlığının irəli sürdüyü başqa suçlamalar 
əslində bəhanə olsa da, onları bilmək gərəkdir. Dövlət müşaviri 
Kovalenkonun Sisianova 17 dekabr 1803-cü il tarixli raportu 
artıq Gəncəyə qarşı hazırlıq getdiyini göstərməkdədir. Bu 
raportda Gəncə hakimi Cavad xanın "çoxdan bəri Gürcüstana 
qarşı xeyirxah olmayan" davranışda bulunması bildirilir: 
Cavad xan Gürcüstanın "qədimdən təbəələri olan 2000 
Şəmşəddil erməni və türk ailəsini buradan köçüb öz torpağında 
yerləşməyə şirnikdirmişdir; 
Çaroğlu qaçqın Aleksandrı "onun bütün dələduzları" ilə 
qəbul etmiş, sonra Car və Balakən başçıları ilə sözbirliyinə 
girərək oraya ötürmüşdü; 
Rusiyaya "xeyirxah olmayan" millətlər və hakimlər ilə o 
sıradan gürcü çar evinin üzvləri ilə əlaqə saxlamaqdadır. 
"Gürcüstana qarşı" (Rusiya çarlığı öz siyasətini Gür-
cüstanın adı ilə  pərdələməyə çalışırdı) "xeyirxah olmayanlar" 
sırasında ilk öncə  İran dururdu. Sonrakı yazışmada bu ittiham 
başlıca yer tutur. Əslində isə bu da bir bəhanə idi. Gəncə 
yenildikdən sonra Sisianov çar I Aleksandra raportunda 
bununla bağlı yazırdı: "Gəncəli Cavad xanla yazışmada Baba 
xan (Fətəli  şah – Red.) sərdarı  tərəfindən  İran qoşunu və 
məmurunun [Gəncəyə] göndərilməsi bildirilsə  də, S. i. h. (Siz 
imperator həzrətlərinə – Red.) mən inamla cəsarət edib 
söyləyirəm ki, heç bir zaman [Cavad] xanın yanında  İran 
qoşunu olmamışdır, ancaq o, Asiya adəti ilə sadəcə  məni 
[bununla] qorxutmaq istəyirdi". 
Bütün bunlara görə, yazışmanın başlanğıcında Baş 
komandanın yumşaq, bir növ uyuducu sözlər işlətməsi Cavad 
xanın gözündən qaçmamışdı. O, işin nə yerdə olduğunu 
anlayırdı. Anladığı üçün də hazırlıq görürdü. 1803-cü ilin ap-
I mühazirə
 
 
 
22
relində Sisianovun kəşfiyyat qulluğu Cavad xanın Qarabağ 
hakimi İbrahim xanla barışığa gəldiyini, ondan iki top aldığını 
xəbər verdi. Burada bildirilirdi: "Cavad xan öz qalasını 
bərkitməkdədir, Gəncəyə yaxın  əhatədə yaşayan  əhalinin isə 
(mətndə: xalqların – Red.) qorunub saxlanmasını İbrahim xana 
tapşırır". Tezliklə Sisianov pərdəli sözləri atıb Cavad xana 
ultimatum verərək, sözsüz və qeyd-şərtsiz təslim olmağı  tələb 
etdi. 
Sisianovun Cavad xana ikıncı məktubu. Şəmkir, 29 no-
yabr 1803-cü il: Gəncə torpağına ayaq basıb bu gəlişimin 
səbəblərini Sizə bildirirəm. Birinci və başlıcası: Gəncə və onun 
ətrafı çariçə Tamaranın hakimiyyəti dövründə Gürcüstana 
mənsub idi, sonra Gürcüstan çarlarının zəifliyi üzündən ondan 
ayrılıb. Bütün Rusiya imperatorluğu isə indi Gürcüstanı özünün 
hər şeyə qabil himayəsi altına aldığından, onun parçalanmasına 
göz yuma bilməz. Rus imperiyasının güc və  ləyaqəti ilə 
Gürcüstanın qəniməti və bir parçası olan Gəncənin yabançıların 
əlində qalması bir yerə  sığışa bilməz.  İkinci, Gürcüstana 
gələrkən yazdığım məktubuma (həmin məktubda oğlunuzu 
əmanət kimi verməyi təklif etmişdim) yolladığınız cavabda Siz 
zati-aliniz bildirirsiniz ki, İran padşahından ehtiyat edirsiz. 
Lakin unudursunuz ki, altı il bundan öncə Siz Rusiyanın 
tabeliyində idiniz və  Gəncə qalasında  şöhrətli Rusiya ordusu 
dururdu. Üçüncü, adamlarınızın qarət etdikləri Tiflis tacirləri 
Sizin uca həşəmətiniz tərəfindən razı salınmamışdır. 
Həmin üç səbəbə görə  də, mən öz ordumla gəlmişəm ki, 
şəhərinizi Avropa adəti üzrə tutum. Basqına, insan qanı tökməyə 
başlamazdan öncə etiqadıma və  məzhəbimə görə  təklif 
etməliyəm ki, şəhəri davasız-savaşsız təhvil verəsiz. Sizdən ikicə 
söz tələb edirəm. Birini seçin: "hə", ya "yox". Yəni təslim 
olursuz, ya yox? Yəqin bəlli olsun ki, belə pis havada ordu 
götürüb buralara gəlmişiksə, deməli artıq heç bir müqavilə 
bağlana bilməz. Buna görə  də, Sizin təslim olmağınızı 

Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.  
Xanlıq dövrünün sonu 
 
23 
qabaqcadan müəyyən etmişəm və yalnız onda mənim lütfkar 
padşahımın sonsuz şəfqət və mərhəmətini görəcəksiniz. 
Yox, bunu istəmirsinizsə, bəxtinizdən küsün, bir zaman 
İzmayıl, Oçak (hər ikisi Osmanlıya aid – Red.), Varşava və bir 
çox başqa şəhərlərin aqibəti sizi gözləyir. Sabah günortaya kimi 
cavab almasam, döyüş tonqalı qalanacaq. Gəncəyə  qılınc və 
atəşlə gələcəyəm. Onda sözümün üstündə necə dura bilməyimi 
görəcəksiniz". 
Cavad xanın cavabı.  Gəncə, 29 noyabr 1803-cü il 
"Məktubunu aldım. Yazırsan ki, şahzadə Tamara zamanında 
Gəncə Gürcüstandan asılı olmuşdur. Bu nağıla bir kimsə 
inanmaz. Amma əcdadlarımız Abbasqulu xan və başqaları 
Gürcüstanı idarə edirdilər.  İnanmırsansa, yerli qocalardan 
soruş. Hələ indiyədək Gürcüstanda onun məscid və dükanları 
qalır, bir çox gürcüdə buyruqları saxlanılmaqdadır. İraklinin və 
atamızın dövründə  Gəncə ilə Gürcüstanın sərhədləri 
dəqiqləşdirilib. Bununla belə, mən desəm ki, babalarım 
Gürcüstanda vali olublar, bir kimsə bu sözə hörmətlə 
yanaşmaz, bir kimsə də Gürcüstanı mənə qaytarmaz. 
Sən bir də yazırsan ki, altı il öncə  mən Gəncə qalasını 
Rus Padşahına vermişdim. Bu doğrudur. Onda sənin Padşahın 
mənə  fərman göndərmişdi, mən isə onun təkilfini qəbul edib 
qalanı vermişdim.  Əgər indi də  sənin Padşahın fərman 
göndərmişsə, onu mənə göstər. Onun iradəsini bilsəm, götür-
qoy edərəm. 
Sən bir də yazırsan ki, guya bir zaman mən Gürcüstan 
asılılığında olmuşam. Qoy sənə  bəlli olsun, sənin padşahının 
fərmanı indi də  əlimdədir. Bax gör, orada mən Gəncə  bəyl-
ərbəyi, yoxsa Gürcüstan vassalı adlanıram? Buradan aydın olur 
ki, sözlərin tam yalandır. 
Bundan başqa, Gəncəni sənin padşahına verəndə  İran  şahı 
Xorasanda idi və  əlim ona çatmadığı üçün mən, bir böyük 
müstəbid kimi rus padşahına tabe olmağı lazım bildim. İndi isə 
I mühazirə
 
 
 
24
Allaha  şükür,  İran  şahı yaxınlıqdadır, onun göndərdiyi baş 
komandan artıq burdadır. Əsgərlər də gəlir-lər...  
Mənimlə savaş fikrinə düşmüsənsə, mən hazır.  Əgər öz 
toplarınla öyünürsənsə, mənimkilər onlardan geri qalmır, sizdə 
top lüləsinin uzunluğu bir arşındırsa, bizdə 3-4 arşındır, uğur 
isə Allahın əlindədir. Mənə savaşa hazır olmağı təklif edirsən? 
Sən  Şəmşəddilə girən gündən savaşa hazıram. Savaşmaq 
istəyirsənsə, savaşaq. Qorxu gəlirsən ki, təklifini qəbul 
etməsəm, başıma bəla gələcək.  Əslində  bədbəxtlik səni 
Peterburqdan qova-qova bura çəkib gətirib. Bunu zaman, bir də 
savaşın özü göstərəcək». 
Sisianovun Gəncə ermənilərinə  məktubu.  Belə bir ca-
vab Rusiya bas komandanı üçün çox gözlənilməz idi. Car-
Balakən doyuşlərındən sonra qarşıda yeni çarpışmalar durması 
aydın idi. Əsgəri qüvvəsinin çoxluğuna baxmayaraq, Sisianov 
"ayır-buyur!" siyasətinə  əl atdı. 1803-cü il noyabrın 30-da o, 
Gəncə ermənilərinə belə bir fitnəkar məktubla üz tutdu: "Qalib 
Bütünrusiya ordusu ilə  Gəncə torpağına girərkən, hamınızı 
lütfkar rus hökmdarlarının adından  əmin edirəm ki, 
Bütünrusiya taxt-tacının müdafiəsi üçün qalxan hər kəs özünün 
və 
əmlakının təhlükəsizliyinə tam təminat alacaq, 
müsəlmanların soyğunçuluğundan, hər cür təqib və 
sıxışdırmalardan canınız qurtaracaq, sizə Gürcüstanın hər hansı 
bir guşəsində asudə yaşamaq hüququ veriləcəkdir". 
Daha dörd ultimatum. Bundan sonra Sisianovdan Gən-
cə xanına daha dörd məktub gəldı. Dördü də  hədə-qorxu ilə 
dolu idi. 9, 11, 26 və 29 dekabrda yazılan bu məktublarda o, 
diplomatiya qoxusu gəlməyən belə deməclər işlədirdi: 
"Dünyada kim eşidib ki, rus qoşunu qala üzərinə  gəlsin, 
amma onu ələ keçirmədən çıxıb getsin"; "lovğalananları qanına 
qəltan edəcəyəm"; "mən öz etiqadıma görə Asiya məğrurluğuna 
nifrət edirəm"; "bu məktuba elə bu gün cavab verilməlidir" və 
s. 

Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.  
Xanlıq dövrünün sonu 
 
25 
Belə bir üzdəniraq yazışma qarşısında Cavad xan "Asiya 
məğrurluğu"ndan dönmədi. Görünür, şəhərin və aqibətinin nə 
olacağını xan yaxşı anlayırdı. Yalnız bütün bu təhqirləri udaraq 
şərəfsiz bir davranış ilə Sisianovla barışığa gelmək olardı. 
Cavad xan milli varlıq və  ləyaqətini bu ölçüdə endirib ayaq 
altına ata bilməzdi. Ölümü şərəfsizlikdən uca tutdu. Dekabrın 
28-də yazdığı cavab bunu aydın göstərir: "Nə  hədlə belə 
danışırsan, mən ki, sənə tabe deyiləm. "Elə bu gün cavab ver". 
Bu nə deməkdir? Heç nökərlə də belə rəftar etməzlər. Həddini 
bil. Məktubu haçan istəsəm, onda yollayaram. Bu bir. Qaldı 
şəhərin verilməsinə, xam xəyaldan  əl çək, Gəncəyə yalnız 
meyitimin üstündən keçə bilərsən. Bildin? Mən öləndən sonra, 
özgə yolla yox!". 
Sabahı gün Sisianovdan son məktub gəldi. Görəsən bir 
aya yaxın sürən hədə-qorxu qarşısında Cavad xanın ər dirənişi 
onu düşündürə bilmişmi idi? Sonuncu məktubun başında 
təəssüf bənzəyişli bir şey duyulmaqdadır: "Qalanı xoşluqla 
vermək meylinizin olmadığını görüb axırıncı  dəfə  təslim 
şərtlərini Sizə göndərməyi özümə borc bilirəm... Məktubla 
təcili cavab istəməyim isə heç də o demək deyildir ki, mən 
düşmənimi nökər, qul sanıram". Hər halda Rusiya baş 
komandanı taktikanı azacıq da olsa dəyişdirirdi. İlk öncə o, heç 
bir danışıq aparmadan, heç bir andlaşma, müqavilə bağ-
lanılmadan qalanın sözsüz verilməsini tələb edirdisə, indi 
"təslim şərtləri" irəli sürür, hətta Cavad xana Rusiya tabeliyində 
bir vassal kimi xanlığı idarə etmək hüququ vəd edirdi. Ancaq 
təklif olunan beş  təslim  şərti çox ağır, qılınc kimi kəskin idi. 
Budur onlar: 
"Gəncəli Cavad xan tabeliyindəki bütün əhali ilə birgə 
Bütünrusiya padşahının təbəəliyinə and içir. 
Qala tamamilə  təmizlənir və ora rus qoşununun topları, 
hərbi sursatı yerləşdirilir. 
Gəncəli Cavad xan Rusiya imperiyasının tabeliyində