AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

Müstəqil Azərbaycan Respublikasının  
yaranması, onun daxili və хариъи сийасяти 
 
463
kanımız var. 
Sovet  İttifaqının dağılması  və  məhvinin səbəblərinin 
izahı, sanki tamamilə aydındır: sosialist nəhəngi,  əslində, gil 
ayaqlar üzərində dayanmışdı. bununla belə, zahirən qüdrətli 
görünən bir dövlətin XX əsrin 80-ci illərinin axırlarında belə bir 
duruma düşməsinin səbəblərini anlamaq o qədər də asan dey-
ildir. 
Dərhal bir haşiyə çıxaq: SSRİ-nin sürətli aqoniyası möv-
cudluğunun son onilliyində Sovet dövlətinin həyatının bütün 
sahələrini – iqtisadiyyatı, siyasəti, o cümlədən milli, sosial-
mədəni və  mənəvi həyatını bürümüş kompleks və çoxsahəli 
böhran baxımından geniş izah olunandır. 
XX  əsrin 80-ci illərinin ortalarında SSRİ-də partiya-
dövlət rəhbərliynin təşəbbüsü ilə ölkənin iqtisadi əsaslarının, 
siyasi quruluşunun və  mənəvi mühitinin yeniləşdirilməsi 
prosesi başlandı. 
Başlanğıcını Sov.İKP MK-nın aprel (1985) Plenumunun 
qoyduğu bu proses yenidənqurma adlandırıldı. Sov.İKP-yə 
1985-ci ilin yazından rəhbərlik etməyə başlayan M.S.Qorba-
çovun fikrincə, xalqın və partiyanın maraqları sosializmdə 
stalinizm və durğunluq dövrlərində meydana çıxan  əyintilərin 
aradan qaldırılmasını, Leninin nüfuzunun, inqilabi, sosialist 
dəyərlərə hörmətin bərpasını  tələb edirdi. Onun fikrincə, 
yenidənqurma siyasəti «sosializmi yaxşılaşdırmalı» idi. 
Bir çox tarixçilərin fikrincə, yenidənqurma aşağıdakılara 
nail olmalı idi: 
−
 
 iqtisadi özünütənzimləmə sistemini mərkəzləşdirilmiş plan-
laşdırmanın işin öhdəsindən gələ bilmədiyi yerlərə, dövlət 
və onun rəhbərliyi üçün ikinci dərəcəli  əhəmiyyətə malik 
sahələrə daxil etməklə,  əsas strateji vəzifələrin həlli üçün 
lazım olan quvvə və vaxt əldə etmək; 
−
 
bunun üçün ideologiyanı iqtisadiyyat və sağlam düşüncə ilə 
əhəmiyyətli dərəcədə sıxışdıraraq, şəxsi mülkiyyət, bazar və 

XIII mühazirə 
 
 
464
«sex sahiblərinin» - iqtisadiyyatın dövlət üçün təhlükəsiz 
olan və ilkin mərhələdə formalaşan bazarın təməlini təşkil 
edə bilən hissəsinin leqallaşdırılması; 
−
 
 cəmiyyət, iqtisadiyyat və dövlət arasında bütün əks əlaqələr 
sistemini  əhəmiyyətli dərəcədə  təkmilləşdirmək, həmçinin 
sonuncu ilə bağlı siyasi demokratiyaya imkan yaradaraq, 
senzuranın zəiflədilməsi, perspektivdə çoxpartiyalı sistemə 
imkan verilməsinə  və Sov.İKP-nin «partiya» kimi belə bir 
sistemə, yaxud onun mərkəzi hissəsinə çevrilməsi; 
−
 
bütün bunlardan ötrü Sov.İKP-nin cəmiyyətdəki rolu və 
yerini önəmli  şəkildə  zəiflətmək, onun gələcək 
iqtisadiyyatın bazar hissəsinə müdaxiləsi risqini minimuma 
endirmək; mahiyyət etibarilə, pariya aparatının mütləq 
hakimiyyətini məhdudlaşdırmaq; 
−
 
bütün sadalananlar partiyanın fundamentalist qanadının 
neytrallaşdırılması üzrə islahatların başlanması, bunun üçün 
isə siyasi-təbliğati və ideoloji durumun aradan qaldırılması 
lazım idi ki, bu da «daha çox sosializm» şüarı, ümumavropa 
evi və ümumbəşəri dəyərlər ideyaları ilə qismən 
(bütövlükdə alınmadı) əldə edildi. 
SSR  İttifaqının partiya-siyasi rəhbərliyi dəyişikliklərin 
əsas vasitəsi kimi, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının 
sürətləndirilməsini müəyyənləşdirmişdi. Sürətləndirmənin 
uğuru elm və texnikanın nailiyyətlərindən daha fəal istifadə, 
xalq təsərrüfatının idarə edilməsində mərkəzləşdirmənin aradan 
qaldırılması, müəssisələrin səlahiyyətlərinin genişləndirilməsi, 
təsərrüfat hesabının tətbiqi, istehsalatda qayda-qanun və 
intizamın möhkəmləndirilməsilə  əlaqələndirilirdi.  Əsas diqqət 
maşınqayırma sahələrinə yönəldilirdi. Onların dirçəldilməsilə 
bütün xalq təsərrüfatı kompleksinin texniki cəhətdən yenidən 
qurulmasına nail olmaq, islahatlar aparılmış iqtisadiyyat 
əsasında mühüm sosial məsələləri, ilk növbədə, mənzil və ərzaq 
məsələlərini həll etmək nəzərdə tutulurdu. 
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının  
yaranması, onun daxili və хариъи сийасяти 
 
465
İctimai-siyasi sahədə  dəyişikliklər aşkarlıq siyasətinin 
həyata keçirilməsilə başladı. Senzura çökdü və yeni qəzetlərin 
nəşrinə icazə verildi. Bu, əhalinin ixtiyari fəallığının böyük bir 
dalğasını doğurdu. Yenidənqurmanı müdafiə edən çoxsaylı 
ictimai birliklər meydana çıxdı. Sürətləndirmə ideyası əhalinin 
müxtəlif təbəqələri arasında həm razılıq, həm də etirazlarla 
qarşılandı. Yeni kursun əleyhdarlarına partiya-dövlət aparatı 
işçiləri arasında da rast gəlinirdi. Yenidənqurmanın vəzifələrinin 
reallaşdırılması üçün partiya və sovet rəhbərlərinin bir hissəsinin 
əvəzlənməsi həyata keçirildi. 
Sov.İKP-nin XXVII qurultayı (1986-cı ilin fevralı) ölkə 
rəhbərliyi tərəfindən başlanmış iqtisadiyyatda sürətləndirmə, 
siyasi qurumların işinin forma və metodlarının yeniləşməsi 
kursunun düzgünlüyünü təsdiq etdi. Əvvəllər olduğu kimi, bu 
kurs yenə  də sosialst cəmiyyətinin təkmilləşdirilməsi 
vəzifəsinin həllilə əlaqələndirilirdi. 
80-cı illərin sonlarında dəyişikliklər dövlət hakimiyyəti 
qurumlarına da şamil edildi. Bunun başlanğıcını XIX Ümum-
ittifaq partiya konfransı (1988-ci ilin iyulu) qoydu. Konfransda 
yenidənqurmanın tərəfdarları ilə  əleyhdarları arasında ölkənin 
inkişaf məsələsi və onun vəzifələrilə bağlı sərt ideya mübarizəsi 
başlandı. Nümayəndələrin çoxu M.S.Qorbaçovun iqtisadi 
islahatlara başlanması  və  cəmiyyətin siyasi sisteminin 
dəyişdirilməsi zərurəti barədə fikirlərini müdafiə edirdi. 
Konfrans ölkədə hüquqi dövlətin yaradılması kursunu təsdiq 
etdi. Onun formalaşdırılmasında  əsas rol siyasi islahatlara 
verilirdi. Siyasi islahatların mahiyyəti partiya orqanları  və 
sovetlərin səlahiyyətlərinin dəqiq bölüşdürülməsindən, 
hakimiyyətin kommunist partiyasından alınıb, sovetlərə 
verilməsindən ibarət idi. Bu qərarın həyata keçirilməsi 
cəmiyyətin yeni siyasi qurumlarının təsdiq olunmasından 
sonraya saxlanıldı. Yeni hakimiyyət orqanı – SSRİ xalq 
deputatlarının qurultayı  təsis edildi. Onun iştirakçılarından 

XIII mühazirə 
 
 
466
daimi fəaliyyət göstərən parlament olacaq Ali Sovet seçilirdi. 
Müttəfiq respublikalarda da müvafiq qurumlar yaradılırdı. 
Yenidənqurmanın ilk illərinin mövcud iqtisadi sistemə təsiri az 
oldu. 
İqtisadiyyatın ağır durumunun və orada hökm sürən 
sahibsizliyin göstəricilərindən biri 1986-cı ildə Çernobıl AES-dəki 
qəza oldu. Qəza barədə məlumat əhaliyə və dünya ictimaiyyətinə 
heç də  dərhal çatdırılmadı. Bu isə  fəlakətin nəticələrinin qlobal 
xarakter almasının səbəblərindən biri oldu. 
Çernobıl AES-dəki qəza iqtisadi islahat xəttinin qəbul 
edilməsini (1987-ci il) sürətləndirdi. Onun əsas istiqaməti in-
zibati-amirlikdən bazar iqtisadiyyatına keçiddən ibarət idi. 
Fərdi  əmək fəaliyyətinə  və bir sıra malların istehsalı üzrə 
kooperativlərin yaradılmasına icazə verildi. Müəssisələr plan-
dan  əlavə istehsal etdikləri məhsulu müstəqil satışa çıxarmaq 
imkanı  əldə etdi. Lakin iqtisadiyyatda bazar mexanizmlərinin 
olmaması bu müddəanın həyata keçirilməsi yolunda çətinliklər 
yaradırdı. 
İqtisadi islahatlar SSRİ-nin xalq təsərrüfatında vəziyyəti 
yaxşılaşdırmadı. 1989-1990-cı illərdə sənaye məhsullarının artım 
tepmləri kəskin şəkildə aşağı düşdü (bax: cədvəl 1). 
  
 Cədvəl 1 
Sənaye artımının sürəti 
(keçən illə müqayisədə %-lə) 
1985 
1986 1987 1988 1989 1990 
+3,4 +4,1 +3,8 +3,9 +1,7 +1,2 
 
Cədvəldə göstərilən rəqəmlər  əyani surətdə göstərir ki, 
80-cı illərin axırlarının sovet iqtisadiyyatı üçün təkcə 1990-
1991-ci illərdə artım sürətinin azalması  və istehsal 
obyektlərinin zəifləməsi yox, həm də milli sərvətlərin «yeməyə 
sərf edilməsi», dövlət büdcəsinin kəsirinin böyüməsi, işsizlik 
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının  
yaranması, onun daxili və хариъи сийасяти 
 
467
səviyyəsinin artması (rəsmi məlumatlara  əsasən, 1990-cı ilin 
əvvəlində ölkə üzrə  işsizlərin sayı 6 mln. nəfərə çatmışdı) sə-
ciyyəvi idi. 
Qoznak  (pul kəsilməsinə cavabdeh olan idarə- red.) üç 
növbədə  işləyirdi, rublun bir neçə  qəpik real dəyəri qalmışdı, 
qızıl ehtiyatı yeyilib qurtarmışdı, idarəetmə çökmüşdü. 1991-ci 
ilin sonunda qızıl ehtiyatı son dərəcə  aşağı  səviyyəyə – 287,9 
tona (çar hökuməti iki il yarımlıq ağır müharibədən sonra 1917-
ci il islahatlarına qədər 1,3 min ton qızıl ehtiyatını qoruyub 
saxlamış və Müvəqqəti hökumətə təhvil vermişdi) qədər azaldı. 
Demokratikləşmə və aşkarlıq siyasəti, mətbuatda əvvəlki 
qadağa və məhdudiyyətlərin ləğvi Sovet dövləti və Sov.İKP-nin 
bütün institutlarının ünvanına yönəldilən tənqid dalğası yaratdı. 
Onlar isə nə cavab verməyə, nə də məsuliyyətə hazır deyildləri. 
Bu, rejimin legitimliyi barədə  şübhələrin sürətlə yayılmasına 
gətirib çıxardı. 1980-cı illərdə Sov.İKP rəhbərliyində olan 
şəxslərin böyük bir qismi onsuz da sosializm ideyalarının 
fanatlarından deyildi, bir çoxları isə Sov.İKP-nin və onun 
ideologiyasının dağılmasını özləri üçün şans hesab edirdi. 
Təkcə ehkamçılıq yox, həm də Sov.İKP kadrlarının önəmli 
hissəsinin çökməsi partiyanın müqavimət gücünü məhv etdi. 
80-cı illərin sonlarında Sovetlər ölkəsində marksizm-leninizmin 
ideoloji düstüturuna az adam inanırdı. Bu isə bütün zahiri 
qüdrətinə baxmayaraq, Sov.İKP-ni olduqca çətin vəziyyətə 
salırdı. Sadalanan amillərin məntiqi nəticəsi kimi, 1990-cı ilin 
martında SSRİ Konstitusiyasında Sov.İKP-nin cəmiyyətdə 
aparıcı rolu barədə 6-cı maddə ləğv edildi. Bu vaxt artıq ölkədə 
çoxlu siyasi partiya və liberal sosial-demokrat yönümlü 
təşkilatlar fəaliyyət göstərirdi. 
1980-cı illərin axırlarındakı demokratikləşmə  və  aşkarlıq 
Sovet İttifaqında milli problemlərin müzakirəsinə imkan yaratdı 
(halbuki  əvvəllər rəsmi ideologiya SSRİ-də milli problemlərin 
tam və birdəfəlik həll olunduğunu iddia edirdi; Sov.İKP MK 

XIII mühazirə 
 
 
468
strukturunda milli məsələlərlə  məşğul olan şöbə  və bölmələr 
ləğv edilmişdi, Elmlər Akademiyası sistemində isə yalnız 
Etnoqrafiya İnstitutu qalmışdı).  
Tezliklə Baltikyanı ölkələrdə, Gürcüstanda və Ukraynanın 
qərb bölgələrində həm ziyalıların, həm etnonomenklaturanın bir 
qisminin, həm də adi vətəndaşların əksəriyyətinin müstəqilliyə 
meylli olduqları meydana çıxdı.  
1989-cu ilin avqust-sentyabr aylarında Baltikyanı 
ölkələrdə nümayişlər başlandı. Nümayişçilər respublikalarının 
SSRİ-nin tərkibindən çıxmasını  tələb edirdilər. 1990-cı ilin 
fevralında Litva SSR parlamenti mütləq səs çoxluğu ilə müs-
təqil Litva Respublikasının bərpasını  və Litva SSR, həmçinin 
SSRİ Konstitusiyasının Litva ərazisində  fəaliyyətinin da-
yandırıldığını  bəyan etdi. Bununla əlaqədar, SSRİ xalq de-
putatlarının III qurultayı 15 mart 1990-cı ildə Litva SSR Ali 
Sovetinin qərarının hüquqi qüvvəyə malik olmadığını elan etdi 
və İttifaq rəhbərliyinə Litva SSR ərazisində SSRİ-nin hüquq və 
maraqlarının təmin edilməsini tapşırdı. Bədnam  İctimai 
Qurtuluş Komitəsinin xahişilə Vilnüsə Sovet Ordusunun 
Baltikyanı ölkələrdə yerləşən qoşun hissələrinin 
yeridilməsindən sonra durum daha da təhlükəli oldu. 13 nəfər 
öldürüldü, 160 nəfərdən çox adam yaralandı. 
SSRİ-nin digər bölgələrinə 
gəldikdə, onların 
əksəriyyətinin SSRİ-dən ayrılmaq uğrunda radikal üsullarla 
mübarizə etmək üçün nə istəyi, nə  də imkanı vardı. Qərbi 
Ukraynada güclü antirus millətçiliyi baş qaldırmışdı, gürcü 
millətçiliyi osetinlər və abxazlara qarşı yönəlmişdi, Ermənistan 
Azərbaycana qarşı Dağlıq Qarabağla bağlı tamamilə  əsassız 
iddia irəli sürdü, Moldaviya və Tacikistanı daxili ziddiyyətlər 
sarsıdırdı. Bütün respublikaların təmsilçiləri xalq deputatlarının 
ilk qurultaylarında və Ali Sovetin iclaslarında iştirak edir, 
onların ən radikallarının da tələbləri vahid dövlət çərçivəsində 
təsərrüfat müstəqilliyindən uzağa getmirdi. Bu zaman xırda 
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının  
yaranması, onun daxili və хариъи сийасяти 
 
469
tələblər və kiçik şəxsi güzəştlər taktikası seçilmişdi. 
1990-cı ildə Ali Sovet respublikaların SSRİ  tərkibindən 
çıxması ehtimalı ilə  əlaqədar qayda və proseldurlar barədə 
xüsusi qanun qəbul etdi. Qanun bu məsələ ilə bağlı mütləq 
referendum keçirilməsini, respublika vətəndaşlarının 2/3 səs 
çoxluğunu və sivil «ayrılma» üçün 5 illik müddət nəzərdə tu-
turdu. Həmin müddətin sonunda daha bir referendum 
keçirilməli idi. Qanunun hazırlanması  və müzakirəsi zamanı 
sovetlər ölkəsinin rəhbərliyi inanırdı ki, ayrılma hüququndan 
birinci Baltikyanı respublikalar istifadə edəcək. Lakin ideoloji 
böhran və yenidənqurmanın 90-cı illərin ortalarında artıq aydın 
müşahidə edilən süqutu digər respublikalarda da əhalinin böyük 
hissəsinin  əhval-ruhiyyəsini dəyişdi. Millətçiliyə  həm də 
Rusiyanın bir çox bölgələrini bürümüş separatçılıq da əlavə 
olundu. Tatarıstan, Çeçenistan, Kalmık Respublikasında 
müstəqillik uğrunda hərəkatlar başladı, «Ural», «Sibir» və 
«Primorsk» respublikaları layihələri meydana çıxdı. Bir çox, 
bəlkə də bütün hallarda, separatçılıq və millətçilik irrasional və 
emosional xarakterə malik idi, çünki Mərkəzdən tam 
müstəqillik tələb edən bölgələrin  əksəriyyəti müstəqil dövlət 
kimi mövcud ola bilməzdi. 
Baltikyanı respublikaların, Gürcüstan, Moldaviya, Orta 
Asiya respublikalarının rəhbərliyi Moskvadan narazılığnı 
bildirir, yerli əhaliyə  Mərkəz hər  şeyi  əllərindən almasa 
(«əslində, bu elə belə idi»), daha yaxşı yaşayacaqlarını açıqla-
yırdılar. Bunun ardınca, millətlərarası münaqişələr baş qaldırdı, 
İttifaqın idarə olunması pozuldu. Səbəb yenidənqurma ideya və 
layihələrinin uğursuzluğu, ölkədə iqtisadi və maliyyə böhranı, 
siyasi iradənin tənəzzülü, müttəfiq respublikalarda və Sov.İKP 
MK-da hakimiyyətin iflici idi. On beş respublikanın hər birinin 
İttifaqdan çıxmaq imkanı olduğu bir ölkədə ali təbəqə 
arasındakı  təlatüm və ziddiyyətlərin dağıdıcı  nəticələrə  gətirib 
çıxarması qaçılmaz idi. Bu təhlükələr, üstəlik, SSRİ-nin idarə 

XIII mühazirə 
 
 
470
olunması imkanlarının itirilməsi ölkə  rəhbərliyini dövlət 
idarəçiliyinin, ittifaqdaxili münasibətlərdə islahatlar 
aparılmasının yeni formalarının axtarmasına gətirib çıxardı. 
Müttəfiq respublikaların elitasının zəiflədilməsinə  təşəbbüs 
göstərildi. 1990-cı ilin noyabrında dövlətin  əsasını  təşkil edən 
müqavilələrin təzələnməsi qərara alındı. Bütün muxtar 
respublikalar yeni İttifaq müqaviləsinin yeni iştirakçıları olmalı 
idi. Onları Federasiya Sovetinə daxil etdilər. Beləliklə, 
İttifaqdan çıxmaq hüququna malik 15 respublika əvəzinə, bu 
hüquqa malik olmayan 35 subyektdən ibarət İttifaq yaranacaqdı 
Bu subyektlərdən 20-si Rusiya Federasiyası, ikisi Gürcüstan, 
biri Özbəkistan, biri Azərbaycanda idi. 
İttifaq müqaviləsinin ilk layihəsinin Novooqaryovoda 
müzakirəsi zamanı müttəfiq respublika rəhbərlərindən bir qismi 
yeni İttifaq Müqaviləsinin əleyhinə çıxmışdı. 
B.Yeltsin, L.Kravçuk, N.Nazarbayev, İ.Kərimovun si-
masında Rusiya, Ukrayna, Qazaxıstan, Özbəkistan rəhbərliyi 
bildirdi ki, layihə beynəlxalq hüquq normalarını kobud şəkildə 
pozur: 1922-ci ildən sonra ittifaq müqaviləsinin iştirakçısı 
hüququna yalnız həmin müqavilənin subyektləri malikdi və 
müqaviləyə yalnız onlar düzəliş edə bilərlər. 
Bu sənədin qəbulu digər respublikalar üçün fəlakət 
doğurmadığı halda, Rusiya üçün «muxtariyyətlərlə, yaxud 
onlarsız?» sualı olduqca önəmli idi, çünki o zaman Rusiya 
Federasiyasının tərkibində 16 muxtar respublika vardı, onlar 
Rusiya  ərazisinin 51%-dən çoxunu tuturdu, burada 18 milyon 
insan yaşayırdı  və  təbii sərvətlərin demək olar ki, üçdə ikisi 
həmin ərazilərdə yerləşirdi.  
SSRİ-nin «muxtariyyətləşdirilməsi» planı  əməli surətdə 
Rusiya Federasiyasının ləğvi anlamını verirdi. 1990-cı ilin 
iyununda RSFSR xalq deputatlarının I qurultayı Rusiyanın 
dövlət müstəqilliyi haqqında Bəyannamə  qəbul etdi. 
Bəyannamədə respublika qanunlarının ittifaq qanunları 
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının  
yaranması, onun daxili və хариъи сийасяти 
 
471
üzərində üstünlüyü qanunvericilik səviyyəsində təsbit edilirdi..  
Tezliklə «müstəqilliklər paradı» başladı – bütün keçmiş 
ittifaq respublikaları «dövlət müstəqilliyi haqqında 
bəyannamə»lər qəbul etdi (Azərbaycan Respublikası 
müstəqillik haqqında bəyannaməni 30 avqust 1990-cı ildə qəbul 
etdi). Hüquqi baxımdan, müttəfiq respublikaların dövlət 
müstəqilliyi haqqında bəyannamə  qəbul etmələri vahid sovet 
dövlətinin dezinteqrasiya prosesinin 1990-cı ilin axırlarında 
böhran nöqtəsini keçməsi demək idi: ittifaq həm faktiki, həm də 
hüquqi baxımdan mərkəzdən və bir-birindən də asılı olmayan 
15 suveren hissəyə parçalandı. 
Dövlətçilik böhranının öhdəsindən federal qanunlar və 
konstitusiyaya dəyişikliklər vasitəsilə  gəlmək imkanları tü-
kəndikdə,  əvvəlcədən uğursuzluğa məhkum bir təşəbbüsə – 
yeni, müstəqil respublikaları yeniləşmiş federasiyasının 
təməlini təşkil edəcək  İttifaq müqaviləsini imzalamağa 
inandırmağa cəhd göstərildi. 
1991-ci ilin yayında Sovetlər ölkəsi o vaxta qədər görün-
məmiş bir hadisə – dövlət çevrilişi siyasətilə üzləşdi. Avqustun 
19-na keçən gecə SSRİ prezidenti hakimiyyətdən uzaq-
laşdırıldı. Bir qrup dövlət xadimi səhhətilə  əlaqədar, M.S. 
Qorbaçovun prezident səlahiyyətlərini icra etməsinin mümkün 
olmadığını, ölkədə 6 ay müddətinə fövqəladə  vəziyyət elan 
edildiyini, FVDK – SSRİ-də Fövqəladə  Vəziyyət üzrə Dövlət 
Komitəsi yaradıldığını  bəyan etdi. Komitənin tərkibinə vitse-
prezident Q.İ.Yanayev, baş nazir V.S.Pavlov, DTK sədri 
V.A.Kryuçkov, müdafiə naziri D.Q.Yazov və hakimiyyət 
strukturlarının, digər nümayəndələri daxil oldu. FVDK iqtisadi 
və siyasi böhranın, millətlərarası  və  vətəndaş qarşıdurmalarının 
və anarxiyanın aradan qaldırılmasını öz vəzifələri elan etdi. Bu 
sözlərin arxasında 1985-ci ilədək SSRİ-də mövcud olmuş 
münasibətlərin bərpası vəzifəsi dururdu. 
Avqust hadisələrinin mərkəzi Moskva idi. Şəhərə qoşun 

XIII mühazirə 
 
 
472
yeridildi, komendant saatı tətbiq edldi. Əhalinin geniş kütlələri 
FVDK-nı dəstəkləmədi və 22 avqust 1991-ci ildə onun üzvləri 
həbs edildi.  
Avqust çevrilişi məğlubiyyətə  uğrasa və M.S.Qorbaçov 
Kremlə qayıtsa da, Sovet İttifaqının  əvvəlki vəziyyətə qayıt-
ması  və status-kvonun bərpası baş vermədi! M.S.Qorbaçovun 
özünün fikrincə, avqust çevrilişi suveren dövlətlər arasında yeni 
ittifaq münasibətlərinin formalaşması prosesini pozdu və yalnız 
dövlətin deyil, cəmiyyətin də dezinteqrasiyasını sürətləndirərək, 
ona dönməz xarakter verdi. 
Avqust hadisələrindən sonra ittifaq respublikalarının 
liderləri real siyasətdə «suverenlik» anlayışını yalnız dövlət 
mystəqilliyi anlamında işlətməyə başladılar: 12 respublika 
1991-ci ilin 20 avqustundan 17 dekabrına qədər bu barədə 
konstitusiya aktları  qəbul etdi. Azərbaycanda belə  sənəd 18 
oktyabr 1991-ci ildə  qəbul edildi. Xüsusilə, söhbət yeni 
rəhbərliyin iqtisadiyyat və hakimiyyət sahəsində maraq və üs-
tünlüklərinin mümkün məhdudlaşdırılmasından söhbət 
getdikdə, artıq heç kəs aza razı olmurdu. Odur ki, Baltikyanı 
ölkələrin hesabına bir qədər kiçilmiş SSRİ  ərazisində «qi-
yamdan» sonra vahid dövləti qoruyub saxlamaq tərəfdarlarının 
federasiya-konfederasiya yaratmaq üzrə  səyləri (Xalq 
Deputatları Qurultayının 2 sentyabr 1991-ci ildə  səs verdiyi 
Suveren Dövlətlər  İttifaqı ideyası) puça çıxdı. Müstəqil 
Dövlətlərin Birliyinin yaradılması barədə Rusiya, Ukrayna və 
Belorusiya liderlərinin 8 dekabr 1991-ci ildə imzaladığı  və 21 
dekabrda daha 8 respublikanın dəstəklədiyi Belovejsk 
razılaşması  mərkəz və müttəfiq respublikalar arasında 
«suverenliklə» bağlı mübahisələrə son qoydu. Tale belə gətirdi 
ki, sovet dövlətçiliyinin təməlində duran etno-ərazi suverenliyi 
ideyası 74 ildən sonra SSRİ-nin dağılmasında həlledici rol 
oynadı. 
SSRİ-nin dağılmasının heç də sonuncu olmayan 
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının  
yaranması, onun daxili və хариъи сийасяти 
 
473
səbəblərindən biri də xarici amillə – Sovet İttifaqının «soyuq 
müharibə»də məğbiyyətilə bağlıdır. 
Amerikalı politoloq P.Şveyner yazırdı: «Sovet İttifaqı öz-
özünə, zaman bizim tərəfimizdə olduğundan iflasa uğramadı. 
Kreml SMT-nin (strateji müdafiə  təşəbbüsü – müəl.) 
kumumetiv təsiri, müdafiə  xərclərinin artması, Polşa və 
Əfqanıstanda geosiyasi maneələrlə, enerji daşıyıcıları 
ixracından sabit valyutada on milyonlarla dollar itirilməsi, 
texnologiyalardan istifadənin məhdudlaşdırılması ilə 
üzləşməsəydi, onun bu təlatümlərə duruş  gətirəcəyini məntiqi 
şəkildə  təxmin etmək mümkün idi. Sovet kommunizmi 
istənilən beynəlxalq mühitdə özünü məhvetmə bacarığına malik 
olan orqanizm deyildi. Amerika siyasəti sovet tarixinin kursunu 
dəyişdirə bilərdi və dəyişdirdi də». 
Amerikanın məşhur dövlət və ictimai xadimlərinin: 
«Amerikanın «soyuq müharibədə» qələbəsi ABŞ-ın Sovet 
İttifaqının dağıdılmasına yönəldilmiş  məqsədyönlü, planlı  və 
çoxsahəli strategiyasının nəticəsi idi» kimi açıq etirafları 
məlumdur. Məsələn, C.Vulsi MKİ-yə direktor vəzifəsinə təyin 
olunması ilə bağlı Senat dinləmələrində keçmiş Sovet İttifaqı 
barədə demişdi: «Bəli, nəhəng əjdahanı biz öldürmüşük». ABŞ-
ın o zamankı prezidenti C.Buş  İttifaq dağıldıqdan sonra qeyd 
etmişdi ki, «bu, bizim qələbəmişdir, MKİ-nin qələbəsidir». 
B.Skaukrozm (Buşun milli təhlükəsizlik üzrə  məsləhətçisi) 
«Nezavisimaya qazeta»nın müxbirinə müsahibəsində bildirirdi 
ki, «Kreml üzərində sovet bayrağının birdəfəlik endirilməsinə 
ilk reaksiyam, bunun əldə edilməsində öz rolumuz üçün 
duyduğum qürur hissi oldu. Biz Sovet İttifaqını bu istiqamətə 
yönəltmək üçün səylə işləyirdik». 
Bunun arxasında, hələ II Dünya müharibəsinin sonunda 
SSRİ ilə mübarizə strategiyasına dair A.L.Dallesin 
təkliflərindən başlayaraq,  əvvəlki rəhbərliklərin məşhur 
göstərişləri bir yana, prezidentlər R.Reyqan, C.Buşun xüsusi 

XIII mühazirə 
 
 
474
proqramları dayanırdı. 
 SSRİ-yə qarşı «soyuq müharibə» aparılmasına dair bütün 
bu planların təməlində Sovet İttifaqını daxildən, dünyanın özü 
kimi köhnə olan, bir xalqı digərinin əleyhinə qaldırmaq üsulları 
vasitəsilə dağıdılması göstərişi dururdu. Təkcə ABŞ-ın deyil, 
Qərbin digər dövlətlərinin də  məqsədi, sadəcə, planetə 
yayılmaqda olan kommunizmi məhv etmək yox, həm də Sovet 
İttifaqını  zəiflətmək, parçalamaq, dünya iqtisadiyyatının 
qloballaşlması  şəraitində onun nəhəng təbii ehtiyatlarına 
yiyələnmək idi. Deməli, bu, nəhənglərin dünya hegemonluğu 
uğrunda geosiyasi, ümumdünya-tarixi səciyyə daşıyan 
mübarizəsi idi. 
Beləliklə, SSRİ-nin dağılmasının səbəbləri (tarixi 
meyllilik, daxili aşınma, xarici «dünya» təcavüzü) 
uzunmüddətli köklərə malik idi və 1991-ci ildə onun avtomatik 
süqutu kimi açıqlana bilməz. Dəqiq proqrama malik olmayan 
və ölkədə xaosa gətirib çıxaran Qorbaçov yenidənqurması da 
bu məsələdə taleyüklü rol oynadı. Beləliklə, SSRİ-nin sürətli 
süqutu Sovet dövlətinin mövcudluğunun sonuncu onilliyində 
həyatının bütün tərəflərini: iqtisadiyyatı, siyasəti, o cümlədən 
milli, sosial-mədəni və  mənəvi mühiti bürümüş kompleks və 
çoxqatlı böhran kontekstində tamamilə izah olunandır.