Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

Buraxılış işinin strukturu: Tədqiqat işi giriş, üç fəsil, 9 yarımfəsil, nəticə və istifadə edilmiş ədəbiyyatdan ibarətdir.

I FƏSİL. NARKOMANİYA PSİXOLOJİ TƏDQİQATLARIN

PREDMETİ KİMİ

1. 
   Narkomaniya və narkotik asılılıq probleminin psixoloji aspektləri
   

Narkomaniya - insan həyatının bütün sahələrini - insanın bədənini, psixikasını, ruhunu və sosial həyatını təsir edən və məhv edən xroniki, sağalmaz, ölümcül və hər zaman mütərəqqi xəstəlikdir. Narkotik asılılığı, bir vaxtlar insanın şüurunu dəyişdirən narkotik və digər kimyəvi maddələrin istifadəsinə nəzarəti itirən insanın, çəkinmə müddəti nə qədər olsa da, bu nəzarəti heç vaxt qazanmayacağı mənasında müalicə edilə bilməz. Narkomaniya xəstəlikdir. “Xəstəlik” dedikdə, əlamətləri narkotikə aludə olan bütün insanlar üçün eyni olan, müalicə olunmayan asılılıq nəzərdə tutulur. Hər hansı tibbi məna daşıyan “xəstəlik” nəzərdə tutulmur, bu nəticə və ya diaqnoz deyil. Narkomaniya digər xəstəliklərlə yanaşı uzun müddət tibbi məlumat kitablarında və xəstəliklərin kataloqlarında yer alıb. Şiddət baxımından xəstələnmə asılılığı xərçəngə bərabər tutulur, çünki ölüm nisbəti 96%-dir [20, s.29].

Mütəxəssislər narkomanlığı asılılıq qrupuna aid xəstəlik olaraq qəbul edirlər. Aktiv narkotik aludəçisində asılılıq, müxtəlif formada və növdə kimyəvi maddələrin - dərmanların istifadəsində özünü göstərir. Narkotik asılılığına tez-tez kimyəvi asılılıq deyilir, yəni hər növ narkotikdən asılı olan şəxs deməkdir. Asılı insan bədəninin kimyəvi maddələrin qəbuluna reaksiyasını necə idarə edəcəyini bilmir, yalnız kimyəvi maddələrdən istifadəni tamamilə tərk etməsi və həyat tərzindəki dəyişikliklər nəticəsində xəstəliyi ilə yaşamağı öyrənə bilər. Xəstəliyin dərəcəsi bütün sahələrdə məhv olma səviyyəsi ilə, bərpa keyfiyyəti isə bu bölgələrin bərpa səviyyəsi ilə müəyyən edilir. İnsan həyatının sahələri aşağıdakılardır:

1. Bədən bioloji sahədir.

2. Ağıl intellektual sahədir.

3. Duyğular - emosional sfera.

4. Ruh - mənəvi və əxlaqi-etik sahə.

5. Münasibətlər sosial sferadır [22, s.61].

Asılılığa meyl insan psixikasının nəyin bahasına olursa olsun tarazlığa qayıtma meyli ilə müəyyən edilir. Narkotik asılılığının xəstəlik kimi qəbul edilməsinin səbəbləri:

1. Simptomları və əlamətləri bunlardır:

a) narkotik istifadəsinə nəzarətin itirilməsi və narkotik istifadəsinin nəticələrini proqnozlaşdırmamaq;

b) enerjinin kəsilməsi;

c) fiziki əziyyət (yuxusuzluq, iştahsızlıq və s.);

d) düşüncələrin və hərəkətlərin kimyəvi maddə üzərində cəmlənməsi (narkotik istifadə etmək üçün pul axtarışı);

e) vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün istifadə etmək (zehni, fiziki, mənəvi);

g) ətrafdakı problemlər (ailə, dostlar, tanışlar, həmkarlar).

2. Əsasən, kimyəvi asılılıq başqa xəstəliyin nəticəsi deyil.

3. Xroniki, zamanla keçmir. Dayandırıla bilər, amma müalicə edilə bilməz. Narkotik istifadəsindən çəkinmə müddətindən asılı olmayaraq, narkotik istifadəsi istəyi davam edir.

4. İnkişafda dayandırılmırsa, simptomlar zamanla daha da pisləşir.

5. Yenidənqurma meyli var. Xəstəlik relaps zamanı kəskin formada təzahür edir.

6. Xəstəlik ölümcüldür. Kimyəvi cəhətdən asılı olan insanların sayının 96% -ə qədəri ölür.

7. Qurtarma mümkündür [20, s.95].

Maddə istifadəsi nəticəsində insanın həyatının hər hansı bir sahəsində problemlər yaranarsa, şəxs özü istifadə etməyi dayandıra bu asılılıqdır. Narkomaniya asılılığının bioloji komponenti birbaşa insanın fiziki sağlamlığı ilə əlaqəlidir. Əslində, fərdi insan üçün narkotik asılılığının bioloji komponenti az və ya çox mənalı ola bilər, kimsə alkoqol, narkotik maddələrə və sərxoşluq vəziyyətinin nəticələrinə dözür, digərləri, əksinə, daha yaxşıdır. Yəni bir növ fərdi həssaslıq, meyl insanın bədənə yad maddələrdən böyük dozada istifadə etməsinə və xroniki intoksikasiya vəziyyətinə girməsinə imkan verən bir növ bioloji konstitusion amillər var. Üstəlik, bu zəhərlərin vücudda olmaması ilə asılılığı olan insanlar özlərini daha az rahat hiss edirlər. Narkotik asılılığının bioloji hissəsi dərmanın növbəti dozası üçün bədənin fizioloji tələbidir. Dərman insan bədənindəki metabolik prosesə girir və dərman axırsa, insan ağır vəziyyət - abstansiya yaşayır.

Narkotik maddələrin istifadəsi səbəbiylə endorfinlərin kəskin sərbəst buraxılması var (eyforiya baş verir), endorfin qəbul edən çox sayda reseptor sayəsində beyin tədricən dərmana alışır. Vaxt keçdikcə bütün orqanlar yalnız dərmanın varlığında işləməyə vərdiş edirlər. Beyin xaricdən çox miqdarda morfin aldığından və ya davamlı güclü stimullaşdırmaya (kokain, alkoqol) alışdığı üçün zaman keçdikcə öz endorfinlərini istehsal etməyi dayandırır. Maddələr axmağı dayandıran kimi bədəndə güclü qəza meydana gəlir. Orqanlar normal işləyə bilməz və boş reseptorlar yeni doza tələb edir. Endorfinləri istehsal olunmadığı üçün insan ağır vəziyyətə düşür - ağrı, ağır depressiya, güc çatışmazlığı, boşluq hissi, mənasızlıq və s. Maddələrin istifadəsinin ləğvi ilə bir müddət sonra öz endorfinlərinin istehsalı yaxşılaşır.

Asılılıq mexanizminin formalaşması və işləməsi meydana gəldi və maddənin ilk dozası geri dönməz reaksiyaya səbəb olacaqdır. Bütün kimyəvi maddələrin bənzər təsiri olduğundan, kimyəvi cəhətdən asılı olan insanın asılılıq şəklində nəticəsi olmadan hər hansı kimyəvi maddə istehlak etməsi qeyri-mümkündür. Geri çəkilmə sindromu aradan qaldırılır, amma nədənsə kimyəvi cəhətdən asılı olan dərmanlar yenidən istifadə etməyə başlayır, fiziki cəhətdən sağlam görünür, geri çəkilmə simptomları yoxdur, niyə yenidən istifadə etməyə başlayır? Çünki fiziki asılılıqdan əlavə, bu vaxta qədər psixoloji formalaşmış, məsələn, narkotik intoksikasiyasına qayıtmaq ehtiyacı kimi bu xəstəliyin başqa təzahürü, ancaq vərdiş deyil, çünki bu xəstəliyi aradan qaldırmaq mümkün deyil iradi səylə asılılıqdır. Bağımlı, narkotik olmadan müsbət duyğular yaşaya bilməz, ünsiyyət qura bilməz, ağrılı vəziyyətlərin öhdəsindən gələ bilməz. Bütün problemləri dəyişdirilmiş şüur ​​vəziyyətində həll etməsi daha asandır - qavrayış ağrısızdır. Gerçəklikdən qaçmaq və ya onu dəyişdirmək ehtiyacı və bəzən güclü qarşısıalınmaz istək (ətrafdakı insanları dəyişdirmək, emosional fonu dəyişdirmək istəyi, narkomanın yaşadığı hisslər) və əlamətdir. Kimyəvi asılılığı olan insanın davranışı müəyyənləşdirilir və onun şəxsi keyfiyyətləri və duyğuları - emosional yetişməməsi ilə əlaqədardır. Narkotik asılılığı olan insan hisslərini konstruktiv şəkildə necə ifadə edə biləcəyini bilmir, istifadəsi ilə onları bastırır və sonra narkotik maddə sərxoşluğunda başqalarına bildirməyə çalışır. Heç kim ona danışmağı və onlar haqqında danışmağı, xüsusən hər hansı gündəlik stresli vəziyyətdə nəzarətlərinə tabe olmamağı öyrətmədi. Duyğusal yetişməmişlik fitri deyil, belə demək mümkünsə qazanılır [10, s.18]. Uşaqlıqdan bəri diqqət çatışmazlığı hiperaktivliyi pozğunluğu diaqnozu qoyulmuş uşağa (daha çox sosial sahədə) - bir çox kimyəvi cəhətdən asılı olan, hiperaktiv, aqressiv, antisosial davranışlar nümayiş etdirən, yaş dövrləşməsinin istənilən mərhələsində kimyəvi cəhətdən asılı ola bilər. Duyğularının rəhbərliyi, elm adamları bu cür davranışı artan risk faktoru kimi qəbul edirlər. Zehni asılılığı aradan qaldırmaq fiziki pozğunluqdan daha çətindir. Hər bir xəstəlik kimi, narkomaniya da ilkin şərtlərə və təzahürlərə malikdir.

Xəstəliyin bəzi psixoloji şərtləri:

• 
  Aşağı və ya əksinə, özünə hörməti çox qiymətləndirir;
  
• 
  Ünsiyyət qurmaqda çətinlik çəkir;
  
• 
  Psixoloji komplekslər;
  
• 
  Hisslərin öhdəsindən gələ bilməmək;
  
• 
  Yüksək daxili stres;
  
• 
  Riskli vəziyyətlərə meyl.
  

Xəstəliyin psixoloji səviyyədə təzahürləri:

• 
  Tünel görmə - bütün düşüncələr birbaşa və ya dolayısı ilə istifadəyə yönəldilmişdir;
  
• 
  Seçici yaddaş - yaxşılar xatırlanır, pislər unudulur;
  
• 
  Dəyişən emosional vəziyyət - həssaslıqdan son dərəcə gərgin hisslərə;
  
• 
  Obsesif istifadə etmək istəyi;
  
• 
  Yaddaş zəifliyi;
  
• 
  Dərman olmadığı zaman ruhi əziyyət;
  
• 
  İstifadəsi ilə əlaqəli problemlərin inkar edilməsi;
  
• 
  Səbəb əlaqəsi pozulur;
  
• 
  Reallığı lazımi dərəcədə qəbul etməmək;
  
• 
  Yalanlar - həqiqəti söyləmək daha asan olduğu yerdə də [7, s.113].
  

Geri çəkilmə aradan qaldırıldıqdan sonra da, psixika səviyyəsindəki problemlər qalır və bu sahəni görməməzlikdən gəlməyə gətirib çıxarır. İnsan sosial varlıqdır, həyatı cəmiyyətlə bağlıdır, insanın başqa insanlarla ünsiyyət qurmadan tək yaşaması çətindir. Cəmiyyət ailə, dostlar, həmkarlar, qonşular insanın, ölkənin, şəhərin, mədəniyyətin, adət-ənənələrin, habelə bütün mühitdir. İnsanlarda narkotik asılılıq riskinin inkişafına iki vacib amil (insanın genetik meylinə əlavə olaraq) əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir:

1) yaşadığı ailəsi, adətləri, dəyərləri, ənənələri, valideyn münasibətləri mədəniyyəti, ailənin hüquqları və prinsipləri, valideynlərdən uşağa olan diqqət, daha doğrusu ailənin forması və sosial vəziyyəti , xüsusi əhəmiyyət kəsb edir;

2) olduğu cəmiyyət, adətləri, bu cəmiyyətin alkoqolizm və narkomaniya haqqında fikirləri, bu cəmiyyətin mədəniyyəti və bağımlılığa münasibət.

Sosial səviyyədə narkotik asılılığının ilkin şərtləri və təzahürləri bunlardır: