Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

Narkotiklərə meylliyi şərtləndirən psixoloji amillər

Cəmiyyətin inkişafındakı mövcud vəziyyət, ilk növbədə gənclər arasında sapma davranışının statistik əyrisində artım, uşaq və yeniyetmələrin maraqlarına olan artım kimi tendensiyalarla xarakterizə olunan son dərəcə əlverişsiz sosial mənşəyə cavab verir. Problemli, çətin, sosial cəhətdən uyğunlaşdırılmamış uşaqların, narkotik maddələrlə maraqlanan və istifadə etməyə başlayan uşaqların “cavanlaşması” xüsusilə yetkinləri narahat edir: müəllimlər, psixoloqlar, valideynlər, həkimlər, hüquq-mühafizə orqanları. Narkotiklərlə bağlı ilk fikirləri uşaqlıqda böyüklərin və ilk növbədə valideynlərin davranışını müşahidə etmək əsasında formalaşır. Valideynlərin və ya uşağın ətrafındakı digər böyüklərin narkotik istifadə etmələri və ya onlara maraq göstərmələri vacib deyil. Yetkinlərin tolerant münasibəti və onların tütündən və alkoqoldan istifadəsi uşağın dərmanlara olan marağının təzahürünə təsir göstərə bilər [30, s.186]. Cəmiyyətimizdə həmişə və hər yerdə alkoqolun olması ənənəvi hal almışdır. İstifadəsinin bir sıra mədəni stereotipləri var. Alkoqollu adətləri qavrama və tədricən mənimsəmə, digər psixoaktiv maddələrə keçə bilən alkoqol içmək marağını inkişaf etdirmədən çox əvvəl başlayır. Tütün və alkoqol istifadəsindən dərmana keçid ardıcıllığı, demək olar ki, bütün psixoaktiv maddə istifadəsi ilə bağlı araşdırmalarda müəyyən edilmişdir. Əlbəttə ki, spirtli içki istifadə edən və ya siqaret çəkən hər kəsin narkomana çevriləcəyi mübahisə edilə bilməz, amma belə keçid ehtimalı bu kateqoriya üçün alkoqol və tütün siqaretinə qarşı mənfi münasibət bəsləyənlərdən daha çoxdur. Dərman istifadəsinə başlamaq üçün motivasiyanın formalaşmasına kömək edən növbəti amil məlumatlandırıcıdır. Bu gün biz “informasiya inqilabı” adlanan dövrdə yaşayırıq, yəni gənc nəslin aldığı məlumat axınlarını və narkotiklə mübarizə aparan böyüklər və mütəxəssisləri maraqlandıran bütün məlumatları idarə etmək praktiki olaraq mümkün deyil.

Növbəti faktoru fərdi olaraq adlandırdıq - psixoloji. Hər bir insanın güclü və ya zəif iradəsi var, duyğularını necə idarə edəcəyini və ya etməyəcəyini bilir, kimsə həyat çətinliklərini aradan qaldırmaq üçün bacarıq və vərdişləri formalaşdırmışdır, kimsə bunlara sahib deyil, buna görə bir sıra şəxsiyyət-xarakteroloji xüsusiyyətlərin əlamətləri ayırd edilə bilər, fərdi olaraq və ümumilikdə, narkotik istifadəsinə başlamaq üçün motivasiyanın formalaşmasına kömək edən təşviq elementi ola bilər:

- xəyal qırıqlığına aşağı dözümlülük, yəni həyati çətinliklər, əsəb və təcrübələrdə ən kiçik çətinliklər, maneələr, uğursuzluqlar və s. ilə əlaqəli sərtlik;

- xüsusilə “tam hüquqlu” və qurulmuş qrupa tanınma və daxil olmaq istəyi ilə birləşərək aşağılıq, çirkinlik kompleksinin olması;

- fövqəladə müstəqillik istəyi, ağsaqqalların qayğısından (valideynlər, müəllimlər daxil olmaqla) azad olmaq, xüsusən özünüzü normalara, qaydalara, qayda-qanunlara, cəmiyyətə, qanunlara qarşı çıxmaq istəyirsinizsə;

- xüsusilə ailədə alkoqol və ya narkotik asılılığı olan insanlar varsa (və ya əvvəllər olduqda), valideyn sevgi və qayğısının olmaması;

- özünə qarşı məsuliyyətin olmaması, sözünün ustası ola bilməməsi, xüsusən də aldatma, vicdansızlıq meyli ilə;

- təcrid, utancaqlıq, çəkinmə və qətiyyətsizlik, özünə yetərsizlik hissi, maskalı narahatlıq, qorxu, çəkinmə;

- ünsiyyətdəki qeyri-səmimilik və səthi, dərin duyğuların və sabit şəxsiyyətlərarası əlaqələrin qurulmaması (görünən ünsiyyət daxil olmaqla);

- səfərbər etmək və səy göstərmək, şərtləri əks etdirmək və seçim etmək, stereotip həyat tərzi və üslub, moda, reklam, yalançı mədəniyyətə itaət etmək üçün kifayət qədər uyğunlaşma qabiliyyəti [28, s.59].

Gənclərin formalaşmamış həyat hədəflərinə və ümumiyyətlə həyatın mənasını dərk etməməsinə, ünsiyyət və uyğunlaşma bacarıqlarının inkişaf etməməsinə, öyrənmə, işləmək ehtiyacından hedonik-istehlakçı münasibətlərinin üstünlük təşkil etdiyini müşahidə etmək mümkündür. Bu keyfiyyətlərin içində olması, fikrimizcə, narkotik və digər psixoaktiv maddələrin istifadəsinə başlamaq üçün motivasiyanın formalaşmasına kömək edir. Narkotik və digər psixoaktiv maddələrin istifadəsini təşviq etmək üçün motivasiyanın formalaşması üzərində düşündüyümüz amillərin təsiri düzəldildiyi üçün genetik, konstitusiya, psixoloji, iqtisadi amillərə toxunmadan ən həlledici olanlara qərar verdik. Maddələr psixoloji və pedaqoji vasitələrlə müxtəlif təşkilatlar təhsilinin qarşılıqlı əlaqəsi zamanı həyata keçirilə bilər. Gənclər arasında narkotik və digər psixoaktiv maddələrin istifadəsinə başlamaq üçün motivasiyanın formalaşması problemi mürəkkəb problemdir. Çözümündə əhəmiyyətli rol təhsil sisteminə aiddir. Hər hansı təhsil müəssisəsində narkotik və digər psixoaktiv maddələrin istifadəsinə giriş üçün motivasiyanın formalaşmasına kömək edən amillərin təsirinin düzəldilməsi ilə bağlı işlərin təşkili üçün bir sıra imkanlar mövcuddur:

- öyrənmə prosesinə sağlam həyat tərzi bacarıqlarının aşılanması və onların mənimsənilməsinə nəzarət imkanı;

- onlarla təhsil işinin təşkili zamanı istək və özünə hörmət səviyyəsinə təsir;

- vəziyyəti təhlil etmək və nəzarət etmək;

- profilaktik işin təşkili üçün hərtərəfli qrup mütəxəssisin olması: müəllimlər, psixoloq, sosial pedaqoq, həkim;

- riskli, narkotik asılılığına meylli müəyyənləşdirmək üçün işin təşkili imkanı;

- gənclərin asudə vaxtının təşkili və onların işlə təmin olunması imkanı [25, s.41].

Yuxarıda deyilənləri yekunlaşdıraraq qeyd etmək lazımdır ki, gənclər tərəfindən psixoaktiv maddələrdən istifadənin tətbiqi üçün motivasiyanın formalaşmasına kömək edən amillərin təsirinin düzəldilməsi üzrə iş gəncin şəxsi və sosial səriştəsinin formalaşması ilə başlamalıdır. Onda müsbət “Mən” obrazının inkişafı ilə, özünə hörmət hissi, tənqidi düşünmə qabiliyyətinin inkişafı, ictimai əhəmiyyətli hədəflər qoymaq və məsuliyyətli qərarlar qəbul etmək bacarığı formalaşmalıdır. Onun düzgün seçim edə bilməsi üçün duyğularını idarə etməli, stresli və münaqişə vəziyyətlərində adekvat davranmalı, özünü, hərəkətlərini və əməllərini, digər insanların hərəkətlərini və əməllərini qiymətləndirməli, etməyi bacarmalıdır.

Maddə istifadəsinin səbəbləri kimi aşağıdakılar müəyyən edilmişdir:

• Yaxşı hiss etmək. Əksər narkotik istifadəçiləri bunu ləzzət üçün edirlər. Fərqli dərmanların fərqli təsiri var. Məsələn, kokain kimi stimulyatorlar özünə inam, artan enerji, özünə dəyər hissi və güc verir. Əksinə, eroin kimi tiryəklərin yaratdığı eyforiya rahatlamağa səbəb olur;

• Narahatçılığı aradan qaldırmaq. Sosial uyğunlaşma səviyyəsi aşağı olan bəzi insanlar tez-tez streslə əlaqəli xroniki nevrozlardan əziyyət çəkir, psixoloji cəhətdən yetkinləşmir, özünə güvənmir, narahatlıq hisslərini azaltmaq və psixoloji çatışmazlıqları kompensasiya etmək məqsədi ilə dərmanlardan sui-istifadə etməyə başlayır. Stress, narkotik aludəçiliyindən qurtaran xəstələrdə dərman sınaqlarında, davamlı narkotik istifadəsində və ya relapslarda vacib rol oynayır;

• Stimulyasiya üçün. Bəzi insanlar koqnitiv və ya idman performanslarını yaxşılaşdırmaq, enerjili və duyğu xüsusiyyətlərini artırmaq üçün dərman qəbul etməyə başlayırlar;

• Maraq və “çünki başqaları bunu edir”. Bu baxımdan, gənclər güclü həmyaşıdlar təzyiqinə görə xüsusilə həssasdırlar. Onlar dostlarını təəccübləndirmək, valideynlərdən və sosial qaydalardan müstəqilliklərini nümayiş etdirmək üçün riskli davranışlara əl atma ehtimalı böyüklərdən daha çoxdur;

• Dərman insanları daha yaxşı hiss edirsə, problem nədir? İnsanlar ilk dəfə dərmanı istifadə etdikdə, təsirini müsbət təsir kimi qəbul edə bilərlər. İstifadələrini idarə edə biləcəklərinə də inanırlar. Bununla birlikdə, narkotiklər insanın istəklərindən asılı olmayaraq sürətli və müstəqil olaraq həyatına təsir edə bilər. Vaxt keçdikcə, narkotik istifadəsi davam edərsə, xoş hisslər azalır və maddənin tətbiqi insanın sadəcə “normal” hiss etməsi üçün zərurətə çevrilir. Daha sonra məcburi şəkildə özləri və yaxınları üçün böyük problemlər yaratsa da, dərman axtarıb ala bilərlər. Bəzi istifadəçilər, narkotik istifadəsinin erkən mərhələlərində belə, daha yüksək və ya daha tez-tez qəbul etmək ehtiyacını hiss edirlər. Bunlar asılılığın açıq əlamətləridir. Nisbətən orta dərəcədə narkotik istifadəsi də təhlükəlidir [3, s.77].

Narkomaniya asılılığı mexanizmi mürəkkəbdir və tam öyrənilməyib. Ancaq asılılıq davranışının formalaşmasına birbaşa təsir edən genetik, tibbi, psixoloji və sosial risk faktorlarını qeyd etmək mümkündür. Genetik risk faktorlarından başlayaq. Asılılıq, o cümlədən narkomaniya birbaşa miras qalmır. Beynin biokimyasının pozulması nəticəsində yalnız onlara meyl ötürülür. Bu anda, asılılıq davranışından məsul olan yeddi genə qədər bilinir. Ən böyük töhfə verənlər beyindəki sinir hüceyrələrinin bir-birinə siqnal ötürdüyü kimyəvi molekullar olan dopamin və serotonin mübadiləsini təyin edənlərdir. Dopamin, digər şeylər arasında, insanda “yenilik istəyi” dərəcəsini təyin edir və serotonin əhval və narahatlıq səviyyələrinin tənzimlənməsində iştirak edir. Dopamin və serotonin maddələr mübadiləsi xəstəliklərinin genetik olaraq təyin olunmuş birləşmələri mövcuddur. O zaman narkotik asılılığının inkişaf riski çox yüksəkdir, lakin ölümcül deyil. İnsanın bənzər genetik meyli varsa, bu tip riski azaltmaq üçün xüsusi tərbiyə və təhsil almalıdır.

Narkotik asılılığı üçün növbəti risk faktorları qrupu tibbi, hamiləlik və doğuşla əlaqələndirilir. Hamilə qadın psixoaktiv maddələrdən istifadə edirsə, bununla da uşağın beyninin biokimyasını çox dəyişə bilər. Doğuş zamanı qadınlara psixoloq təsiri olan maddələr, məsələn, trankvilizatorlar vurulduqda, siqaret çəkmə və stres riski, həmçinin nəzarət altındakı əməyin tətbiqi riski artırır. Bu dərmanlar sinir hüceyrələrindəki xüsusi reseptorların sayını dəyişdirə bilər. Bu, neyronların siqnal ötürücülərinə, eyni dopamin və serotoninə qarşı həssaslığını dəyişdirir, bu da sonradan narkotik asılılığının formalaşması üçün bioloji əsasdır.

Psixoloji risk faktorları ailənin və təhsilin xüsusiyyətləridir. Tərk etmə, valideynlər və digər yetkinlər tərəfindən uşağa diqqət yetirilməməsi, narkotik asılılığının inkişaf riskini böyük dərəcədə artırır. Digər tərəfdən, həddindən artıq qorunma və icazə vermə şəraitində tərbiyə, uşaq üçün sərhədlər qoya bilməməsi də risk faktorudur. Belə hallarda, gerçək dünya ilə təmasda olan gənc, gerçəkliyə dözməyərək depressiyaya düşə bilər. Kimsə narkotik vasitələrlə surroqat çıxış yolu tapır.

Sosial risk faktorları dərmanların mövcudluğu ilə yanaşı, cəmiyyətdə mövcud olan zövqün daimi mənimsənilməsi daxil olmaqla hər şeyin istehlakına vurğu edilməsidir. Ləzzətlərin həddindən artıq istifadəsi, insanların asılı davranışının müəyyən hissəsində, narkotik aludəçiliyi, alkoqolizm, qumar, qida və digər növlərə aludə olmaq kimi formalarda formalaşır.

3.