Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki slavyan universiteti Tərcümə fakültəsi Tağızadə Bəyaz Natiq qızı

(14, с. 198-199) Bu çıxış onu göstərir ki, Azərbaycan dili abreviasiya baxımından o dövrdə kifayət qədər inkişaf etməmişdi. . Bunun əsas səbəbi isə Azərbaycan dilində yüksək səviyyədə leksik bazanın olmamasıidi. Türk və ərəb dillərindən götürülmüş sözlər qısaltmalara uymurdu. Buna görə də, Azərbaycan dilində rus və Avropa dillərindən alınma söz bazası yer tapmalı idi.. Bu isə əsrimizin 20-ci illərində Azərbaycan dilinin məhrum olduğu bir cəhət idi. Azərbaycan yazısının latın qrafikasından bəhrələndiyi qısa bir müddət ərzində həyatın bir çox sahələrində olduğu kimi, dil məsələlərində də rus xalqı ilə daha da yaxınlaşma meyillərinin güclənməsi Azərbaycan dilində ixtisar söz yaradıcılığının mövqeyinin formalaşması üçün zəmin yaradırdı. Lakin qeyd edilməlidir ki, rus dili ilə yaxınlaşma Azərbaycan dilinin mədəni səviyyəsinin inqilabi tələblər əsasında müasirləşdirilməsinə təkan verdisə də, həmin dövr üçün hələ də əsasən rus dili abbreviaturalarının hazır şəkildə işlədilməsi, yaxud hərfi tərcümə yolu ilə qarşılığının tətbiq edilməsi səciyyəvi idi. Latın qrafikası mərhələsində də abbreviasiya dilin söz yaradıcılığı sistemində müstəqillik əldə edə bilmədi. Bəzi ixtisarların yaranmasına baxmayaraq, bu dövr əsasən tərəddüdlə səciyyələnməlidir. Yeni abbreviatur-leksemlərin sayı az idi, məsələn: APYC – Azərbaycan Proletar Yazıçıları Cəmiy- yəti, ASŞC – Azərbaycan Sosialist Şura Cümhuriyyəti, XTŞ – Xalq Təsərrüfatı Şurası, XDİK – Xalq Daxili İşlər Komissarlığı, Azərkino və s. (9, səh 366-367)


1.2 Şərti ixtisarlar və abreviaturalar
Etimoloqlar dediyinə görə, “abreviasiya” termini orta latın dövründən mövcuddur.( 15, с.13-14) Azərbaycan dilçiliyinə bu terminin keçməsi isə XX əsrin 50-ci illərinə təsadüf edir.
Söz yaradıcılığının ən gənc növlərindən biri abreviasiya hesab olunur. Abreviasiyanın ən uğurlu məhsulu son inkişaf mərhələsindən leksikləşərək sözə çevrilir. Bu abreviaturalar dilin lüğət tərkibinə daxil olur və bununla, dilin leksik xəzinəsinin zənginləşdirilməsinə xidmət edir. Daha uğurlu formaya malik, dilin digər sözlərinə daha çox bənzəyən və daxili mənası çox saylı insana daha tez aydın olan abreviaturalar tezliklə müstəqilləşir. Əslində, bu onların birbaşa işlənmə tezliyinə görə daha üstün olur, onları əmələ gətirən “valideynlərini” aradan çıxardır, hətta bəzən elə hala gəlib çıxır ki sözün mənşəyinin abreviasiya ilə bağlı olduğunu təsəvvür etmək çətin olur. Мəsələn, dəfələrlə metro, kino, taksi, foto, Azərtac sözlərini işlətdikdə bir neçə dəfə metropoliten, kinematoqrafiya, taksomotor, fotoqrafiya və Azərbaycan Teleqraf Agentliyi sözlərini də işlədirik. Bundan əlavə olaraq, Azərbaycan dilinin adi sözləri içərisində çoxdan “ərimiş” sambo, kolxoz, zaqs, komsomol, universam vahidlərinin rus dilində nə vaxtsa abreviasiya nəticəsində yarandığı artıq unudulmaq üzrədir.
Bununla yanaşı, abreviaturalar spesfik xüsusiyyətlərə də malik olub, həm dilin digər sözlərindən həm də, digər ixtisarlardan fərqlənir. Digər ixtisarlar dedikdə isə burada şərti işarələr nəzərdə tutulur.
Şərti ixtisarların və abreviaturaların yaranma prinsipi bir-biri ilə eynilik təşkil edir. İxtisar sözlər bir abreviatur kimi məhz şərti ixtisarların əsasında təşəkkül tapır. Yəni ixtisar sözlər əvvəl şərti mahiyyət daşıyır, sonradan hamı tərəfindən qəbul edilərək ümumiləşir, abreviatur mahiyyəti kəsb edir. Həqiqətən də düşünsək necə ola bilər ki, hələ aşağı sinif şagirdi öz gündəliyini yazarkən ixtisara əl atır və fənnlərin sadəcə ilkin hərflərini saxlayır. Bunu, bir tərəfdən dil təcrübəsinin yaş və hazırlıq səviyyəsindən asılı olaraq bütün dil daşıyıcıları arasında yayılması ilə, digər tərəfdən, dilin daxili imkanları, konkret olaraq sözlərin informasiya ifadə edən “üz hissəsinin əvvəldə tanınmasının obyektiv qanunauyğunluğu ilə, başlanğıc “morfem qalıqlarının” sözə daha tez işarə verməsi ilə izah etmək olar. Deməli zəruri hallarda “əlacsızlıqdan” ixtisara əl atmaq olar. Lakin harada və necə ixtisara, başqa sözlə, hər cür aparılan ixtisar üçün qiymətli ola bilərmi?
XX əsrin sonrakı onillikləri bir-birini əvəz etdikcə, elmi-texniki inqilab qloballaşdıqca həyatın inkişaf sürəti yüksələn xətt boyunca gücləndi. Təsadüfi deyil ki, zəmanəmizi həm də sürət əsri adlandırırlar.(2,səh34-36)
Bugün artıq Azərbaycan bədii dilində orta əsrlərdə işlədilən poetik dəbdəbəlilik, ibarəli nitq və s. sıradan çıxmışdır. Amerika ingilis dilində demək olar ki, bir çox etiketlər tamamilə unudulmuş, evfemizmlər yəni, hər hansı bir sərt və ya kobud məna ifadə edən sözü yumşaltma, vulqarlıqdan çıxarma. qarşıdakını incitməmək, kobudluq etməmək, nəzakətli davranmaq üçün istifadə edilən ifadələr yox dərəcəsinə endirilmişdir.(20) Müasir dil daşıyıcısının artıq boş, praqmatiklikdən uzaq və bədii stereotiplərlə dolu uzun danışıqlara səbri çatmır: dildə konkretlik ön plana çıxmışdır. Belə bir şəraitdə az vaxtda, az enerji işlətməklə çox informasiya vermək dildə aktual məsələlərdən birinə çevrilmişdir.(16, с.2.)
Deməli, müasir dövrümüzdə təmtəraqlı sözlər əvəzinə lakonik, sadə, aydın xüsusən qısa ifadələr daha ön plandadı. Bu əslində dilçilikdə olması lazım olan qənaət məsələsini ön plana çıxarır. Bu məsələnin son dövrlərdə diqqət mərkəzində olması isə birbaşa sosial şəbəkələrin xalq kütlələri tərəfindən maksimum istifadəsidir. Gənclərin sosial media vasitələri ilə ünsiyyəti zamanı yazıya və vaxta qənaət etmək üçün akronim slənqlərdən geniş istifadə olunur. Bunun başqa bir səbəbi isə sosial media vasitələrindəki SMS-də işarələrin məhdudiyyəti ilə əlaqəlidir. Sosial əlaqə vasitələrində ismarıcların ötürülməsi üçün işarələrin sayına getdikcə məhdudiyyətlər qoyur, bu da istifadəçilərdən fikirlərini daha yığcam şəkildə ifadə etməyini tələb edir. Nəticədə, müxtəlif qeyri-adi qısaltmalar və abreviaturalar nitqimizə daxil olur. Məsələn,Twitter sosial şəbəkəsində SMS işarələrini özündə birləşdirən tvitlər 140 işarə ilə məhdudlaşır. Bu zaman istifadəçilər üçün az işarə ilə çox informasiya paylaşmaq imkanı əldə edirlər. Nümunə üçün, wow (ing. way over wonderful)− nəyəsə təəccüblənəndə, sevinəndə emosiyaları ifadə etmək üçün, lqtm (lauging quitly to myself)− sakitcə öz-özümə gülürəm, tbt (throwback Thursday)− sosial mediada keçmiş paylaşımları (postları) bildirmək üçün, lol (laughing out loud)− tərcüməsi yüksəkdən gülmək və ya yüksək səslə gülmək anlamına gələn bu akronim slənq sosial şəbəkələrdə gülüşü yazılı formada bildirmək üçündür. Bundan əlavə də nümunələr gətirilə bilər ki, bu da dövrümüzdə qısaltmaların nə qədər böyük rol oynadığına dəlil olar. Məsələn, nomofobiya (nomophobia‒phobia qorxu,təşviş, no mo isə no mobile phone (mobil telefonsuz) sözünün qısaltmasıdır. Nomofobik insan mobil telefonsuz narahat olur və təşvişə düşürlər. Twittature twitter və literatura sözlərinin birləşməsidir. Müxtəlif əşyalar üçün ad düzəldən şəxslərə müraciətlə deyilir. Wexting− walking (gəzmə) və texting (mesajlaşma) sözlərinin qısaltmasıdır. Bu, mobil telefon aludəçiliyindən uzaqlaşa bilməyən və hətta gəzə-gəzə telefondan istifadə edən şəxslərə müraciətlə deyilir.”
Son illər gənclərin kompüter oyunlarına olan aludəçiliyi artmaq üzrədir. Bu özü də yeni söz və ifadələrin güclü axınına səbəb oldu.
GLHF−bir oyuna yaxşı şəkildə başlamağı arzulamaq deməkdir. “Good luck have fun” ifadəsinin qısaltmasıdır. Adətən, oyunun əvvəlində komandasını və rəqiblərini sevindirmək üçün səsləndirilir.
C9 – bu termin Overwatcha “Cloud9” komandasının adından qısaltma olaraq gəldi. C9−Çətin anlar, qarşılaşmanın sonuna yaxınlaşırıq, demək olar, oyunun bitməsinə saniyələr qalıb. Yəqin ki, bu siyahımızdakı ən mənfi termindir, o vəziyyəti təsvir edir: oyunun sonunda, yükü daşıyan komandanın birdən-birə yük əlindən çıxır. Adətən bu, məğlubiyyətə gətirib çıxarır.
Kompüter və informasiya texnologiyaları, musiqi və kino kimi sahələrinə o qədər yeni anlayışlar gəlmişdir ki, ingilis dilini bilmədən o sözlərin mənalarını bilməkdə çətinlik yaranır.(7, səh 57-58) Bunun kimi qısaltmaların tərcümə xüsusiyyətlərindən danışmaq lazım gəlir. Bunları azərbaycan dilinə tərcümə edərkən, mümkündür ki tərcüməçi çətinliklərlə qarşılaşsın. Unutmamaq lazımdır ki, hər bir dilin özünəməxsus qayda qanunları vardır. Bu abreviaturalar da dilin xüsusi normaları nəticəsində yaranır, buna görə də başqa dillərə tərcüməsi zamanı çətinliklərlə üzləşilir. Lakin, ingilis dili beynəlxalq dildir. Ona görə də yuxarıda adı çəkilən abreviaturaların bir çoxu sosial şəbəkədən istifadə edən gənclər üçün aydındır. Buna görə də bunun kimi ifadələrin açılışı sadəcə bu tipli məqalə, tezislərdə göstərilə bilər. Və həmçinin kütləvi informasiya vasitələrində də belə abreviaturaların istifadə olunma halları ilə qarşılaşmaq mümkündür. Məsələn məşhur bir siyasətçinin öz şəxsi sosial şəbəkə səhifəsində paylaşdığı, tərkibində bu tipli abreviatura olan bir xəbər portallarında yayımlanıb və buna şərh verilibsə, redaktor bu tipli abreviaturanın açılışını oxuyucular üçün verməlidir. Əgər başqa bir dilə tərcümə edilirsə, mənası izah edilməli, ən yaxşı ekvivalent isə əvəz edilməlidir.
Yazılı mətndə sürətli yazı vərdişlərinə malik hər kəs cümlənin hər hansı sözünü özünəməxsus üslubda ixtisarla yaza bilər. Bir tələbənin mühazirədən götürdüyü qeydlərin şifrəsini onun özündən savayı heç kim anlamaya da bilər: ixtisar burada müəllifin özü üçün maraqlıdır, şəxsi əhəmiyyətə malikdir. Tələbə stenoqrafik cümləni qeyd edir, müəllimə cavab verərkən isə həmin işarələri təzədən geriyə qaytarıb, sözə, frazaya, cümləyə çevirəcəkdir. Bu nöqteyi-nəzərdən tələbənin işlətdiyi şəxsi ixtisar qrafik abreviatura bənzəsə də , ondan olduqca uzaqdır- bu ixtisarın ictimai əhəmiyyəti yoxdur. Başqa bir fərd həmin qeydləri, olsa-olsa yalnız təxmini olaraq, konyunktur yolla sözə çevirə bilər. Lakin bu heç də hamıya gərək deyildir.
Deyilənlər şəxsi ixtisarlara məxsus əlamətlərdir. Ancaq şərti ixtisarların ikinci bir növü də vardır ki, onların qurulmasında artıq tək-tək şəxslər deyil, kollektivlər iştirak edir. Kitab nəşrində mətnyanı ixtisarlar aparıla bilər ki, bu daha ictimai əhəmiyyətə kəsb edir. Bu cür ixtisarı elə həyata keçirmək tələb olubur ki, hər bir oxucu onun şifrəsini aça bilsin. İctimai əhəmiyyət bu cür ixtisarı abreviaturluğa yaxınlaşdırır, lakin müvəqqəti səciyyəyə malik olması onu şərti ixtisardan qabağa getməyə qoymur. Həmin cür ixtisar sabah başqa mənbədə başqa cür aparıla bilər. Başqa sözlə desək, bu cür ixtisar dildə sabitləşməmişdir, ümumməqbul vahidə çevrilməmişdir. Məsələn, Azərbaycan dili dərsliyində, yaxud hansısa bir monoqrafiyada Süleyman Rüstəm və Süleyman Rəhimovun əsərlərindən nümunələr gətirilərsə, yazıçının və şairin adları S.R. və S.Rəh.,ya da S.Rüs. və S.R. kimi təqdim edilə bilər ki, bu da iki müəllifin adını fərqləndirmək məqsədi güdür. Lakin ikinci bir mənbədə bu iki müəlliflə yanaşı, Sabit Rəhmanın və Sabir Rüstəmxanlının da əsərlərindən nümunələr seçilsə, eybi venzellli müəlliflərin adlarını ixtisar etmək bir problemə çevrilir. Deməli, əvvəlki mənbələrdəki ixtisar versiyası artıq ikincidə yaramır, hər şeyi şəraitə uyğun dəyişmək lazım gəlir (lakin nəticə mütləq oxucuya aydın olmalıdır).
Beləliklə, şərti ixtisarları iki qrupa bölmək olar:
1.Şəxsi əhəmiyyətli şərti ixtisarlar.
2.İctimai əhəmiyyətli şərti ixtisarlar.
Hər iki qrup əslində dilə heçnə vermir, yalnız yazı üçün xidmətçi funksiya yerinə yetirir. Bunlar sabit formaya malik olmaya ixtisarlardır. Şərti ixtisar nəticə etibarilə yoxdur, yalnız ixtisar hadisəsinin özü vardır.
Beləliklə, şərti ixtisarların əlamətdar xüsusiyyətlərini müəyyənləşdiririk.
1.Şərti ixtisarlar subyektiv səciyyə daşıyır. Şərti ixtisarı həyata keçirmək və necə ixtisar etmək fərdin və ya kiçik kollektivin iradəsindən asılıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, abreviasiyanın mexanizm xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq həyata keçirilən ən uğurli şərti ixtisarlar ümumməqbullaşmağa qadir olur ki, bu da nəticə etibarilə onların sonralar qrafik abreviatura çevrilməsi deməkdir. Odur ki, şərti ixtisarlar aparılan dil daşıyıcısının şəxsiyyətinin rolu qeyd olunmalıdır.
2.Şərti ixtisar ictimai əhəmiyyətli olmaya bilər. Bu cür ixtisar fərdin özündən başqa, heç kimə lazım deyildir.
3.Şərti ixtisar texnikası kortəbii xarakter daşıyır. Burada məqsəd leksik vahid yaratmaq deyil, söze stenoqrafik şəkildə qeyd etməkdir. Abreviasiyaya xas olan elmi əsaslar şərti ixtisar üçün vacib deyildir.
4.Şərti ixtisarların tətbiqi üçün hüdud yoxdur. Qısa qeyd götürmək xatirinə hər hansı bir cümlə üzvü obyektə çevrilə bilər.
5.Şərti ixtisarın ölçüsü üçün meyar yoxdur. Şərti ixtisarın tərkibində nə qədər linqivistik işarə saxlanılması və hansı üsulla ixtisar edilməsi müəllifin iradəsindən asılıdır.
6.Şərti ixtisar yalnız müvəqqəti xarakterə malikdir. Bu gün bir cür aparılan ixtisar sabah başqa formada təqdim oluna bilər.
7.Şərti ixtisar yalnız omoqrafdır. Şərti ixtisarların qrafik abreviaturalara çevrilmək imkanı vardır. Bunun üçün onlar aşağıdakı mərhələlərdən keçməlidir:
1.Şərti ixtisarlar bəzən kollektiv həyata keçirir, deməli iştirakçı dil daşıyıcılarının sayı artır; kollektivin hər bir üzvü- fərd üçün bu obyektiv səciyyə də daşıya bilər.
2. Şərti ixtisar həmin kollektiv daxilində ictimai əhəmiyyət kəsb edə bilər. Kollektivdə ümumi iş prosesində bir nəfərin apardığı şərti ixtisar hamıya məlum olur. Ünsiyyət şərti ixtisarın kilidini kollektiv daxilində açır. ğLakin tədricən bu kiçik kollektiv də öz “sirrini” daha böyük kollektiv qarşısında açır. Burada dilin kommunikativ funksiyası öz rolunu oynayır.
3. Şəxsi ixtisar bir neçə dəfə, sonralar dəfələrlə təkrar olunduqda ehtimal nəzəriyyəsinə əsaslanan qanunauyğunluq meydana çıxır- ixtisar sabitləşir.
4.Şərti ixtisarın əhatə dairəsi daraldıqca, yəni ixtisar cümlədə adları və terminləri daha çox bürüdükcə şərtilikdən uzaqlaşma imkanı çoxalır, abreviaturalığa doğru addım atır.
5. Kollektiv daxilindən kənara çıxmış ixtisar nəşr işində, digər qrafik şəraitlərdə işlənmə tezliyi artdıqca abreviaturalığa yaxınlaşır. İşlənmə tezliyinin çoxalması onu cəmiyyətə tanıdır, ixtisar ümumməqbullaşır, bu isə abreviatura üçün başlıca şərtlərdəndir.
Şərti ixtisar qrafik abreviaturaya çevrilir. Tarixi inkişaf isə qrafik abreviaturalardan leksik vahidlər törəməsinə aparıb çıxara bilər. Deməli, potensial imkana görə, şərti ixtisarın leksik abreviaturaya-sözə gedib çıxmaq ehtimalı vardır. Bunun üçün lap başlanğıcdan şərti ixtisarı dilin daxili qaydalarına və əlamətdar xüsusiyyətlərinə müvafiq yaratmaq əsas şərtdir(2, səh37-40).
Bütün abreviaturaların başlanğıcda əslində şərti mahiyyətini qeyd etmək lazımdır. Zaman keçdikcə hamı tərəfindən tanınandan sonra ixtisar bu şərtilikdən azad olur. QOELRO, lavsan, informatika, O’key abreviaturalarının məhz ayrı-ayrı fərdlər və ya kiçik kollektivlər tərəfindən yaradıldığı məlumdur.(10 ,səh12-13.)
Əlbəttə, hətta ən uğurlu şərti ixtisarlar belə, həmişə abreviaturalığa doğru inkişaf edə bilmir.
Buna qarşılıq kimi , birbaşa abreviatur şəklində formalaşan vahidləri misal gətirmək olar. Burada kütləvi informasiya vasitələri, mətbuat, kitab nəşri və s. kimi xarici amillər böyük rol oynayır. Məhz təbliğat müvafiq vahidi birbaşa abreviatur kimi tanıda bilər.
Abreviaturaların şərti ixtisarlara daban-dabana zidd olan əlamətləri vardır ki, bununla abreviatur-şərti ixtisar münasibətləri arasında sərhəd çəkilir.
1.Abreviaturaların həm obyektiv, həm də subyektiv xüsusiyyətləri vardır.
Sözlər və söz birləşmələri nitqdə dəfələrlər təkrar edildikdə, qısa şəkildə işlədilməsi aktuallıq kəsb edir. Abreviatur ayrı-ayrı fərd və kollektivlərin zövqünə uyğun deyil, dilin daxil tələblərinə müvafiq, obyektiv şəkildə yaradılır. Əks təqdirdə, dilə yad olan süni vahid əldə edilir və ümumməqbullaşa bilmir. Lakin abreviaturaların yaradılmasında fərd və ya kollektivlər iştirak edir, deməli, istər-istəməz subyektivlik ortaya çıxır.
Yeri gəlmişkən, onu da göstərmək lazımdır ki, abreviasiyada mütləq müəyyən zaman daxilinsə subyektiv iştirak vacibdir. Başqa sözlə, abreviasiyanın subyektiv səviyyəsinin rolu böyükdür. Subyektin birbaşa müdaxiləsi olmadan, dilin daxili tarixi inkişafı nəticəsində, necə deyərlər, “öz-özündən ixtisar” olmaqla formalaşan söz abreviatur adlandırıla bilmız. Abreviasiya dil vahidinin tarixi inkişafı prosesində şəklini dəyişməsi deyil, sözün şüurlu şəkildə subyekt tərəfindən ixtisar edilməsi deməkdir. Məsələn, Səbayel/Səbayıl-Bayıl, Şah Hüseyn-vah Hüseyn, Şaxsey-vaxsey, bilək+üzük>bilərzik, həmçinin səkkiz+on>səksən, doqquz+on>doxsan və s. kimi sözlərin formalaşması tarixi inkişafın məhsuludur və burada abreviasiya adlı hadisə heç bir rol oynamamışdır.
Abreviaturaların obyektiv səciyyəsi onunla ifadə olunur ki, ayrı-ayrı şəxs və kollektivlərin iradəsindən asılı olmayaraq, dilin daxili qənaət tələblərinə, ekstralinqvistik, psixolinqvistik amillərin və s. təsiri altında yaradılır.
2.Abreviaturalar həmişə ictimai əhəmiyyət daşıyır. Onlar ümumməqbul formaya malik olduqları üçün hamıya eyni cür informasiya yayır, onun şifrəsi, kilidi hamıya aydın olur. Lakin daxili mənanın, abreviaturun açılış şəklinin məlum olub-olmaması həmişə əsas rol oynamır. Fikrimizcə, əsas odur ki, abreviaturun-sözün ifadə etdiyi məhfum, yaxud adlandırdığə predment həmin abreviaturu işlədən, eşidən və ya oxuyan fərd üçün məlun olmalıdır. Məsələn, “icrakom”un nə olduğu hamıya bəllidir, lakin uzaq dağ rayonunda yaşayan uzunömürlü qocalardan xəbər alsan, bu sözün daxili açılışını düzgün anlamadıqlarının onu bütöv, hazır şəkildə qavradıqlarının şahidi olarsan. Təsadüfi deyil ki, yaxın keçmişdə Azərbaycan danışıq dilində raykom sözünün birinci mənası adamı-katibi adlandırmağa xidmət edirdi. Yaxud nikah mərasimi üçan VVAQ idarəsinə gedən gənclər heç də dilimizdə işlənən zaqs ruz dili abreviaturunun mənası haqqında fikirləşmir, sadəcə olaraq, həmin idarəni “zaqs” kimi tanıyırdılar. Bu heç də pis hal deyil, əksinə,abreviaturun söz kimi hamı tərəfindən etiraf olunduğunu göstərir.
20-ci illərdə rus kəndlərinin abreviaturaları necə başa düşdüklərini yoxlamaq üçün keçirilmiş ekspreminetlərdən sonra Q.O.Vinokur yazırdı: “Ən vacibi odur ki, onlar bütövlükdə sözü deyil, onun yalnız bir hissəsini və ya onun mənasındakı naməlum çaları anlamırdılar, sözün ümumi mövzusu isə bu bə ya digər formada onların şüuruna çatırdı.” (17, с.207.)
3.Abreviasiyanın elmi prinsipləri vardır. İxtisar mexanizmi söz daxilində informasiyanın qeyri-bərabər paylanması tezisini qəbul edir və özü psixolinqviztikanın bu kəşfini bir daha sübut edir.
Abreviasiyadan sonra yaranan vahidin müəyyən ölçüsü olmalıdır. İxtisar prosesində atılan hissələr özü ilə informasiya itkisinə səbəb olmamalıdır və s.
4.Abreviatur həmişə sabit, statik ixtisardır. Bütün məkan və zamanlarda- həmişə və bütün mənbələrdə bu ixtisarın şəkli struktur forması dəyişməz qalır.
5.Abreviaturaların bir qismi omoqraf, digər qismi omofondur. Omoqroflar dedikdə yazılışına görə eyni olan, lakin səslənməsinə görə fərqlənən sözlər nəzərdə tutulur. Omofonlar dedikdə isə səslənməsinə görə eyni olan, lakin yazılmasına görə fərqlənən sözlər nəzərdə tutulur.(21)
6. Abreviasiya söz yaradıcılığıdır. Abreviasiya hadisənin məhsulu olan abreviaturalar dilin lüğət tərkibinin zənginləşdirilməsində müstəsna rol oynayır. Leksik abreviaturalar dilin digər sözlərinə aid bütün xüsusiyyətlərə malikdir. Abreviaturalar təkrar söz yaradıcılığında iştirak edir(məsələn, rus və ingilis dillərində abreviaturaların konserviyası məlumdur: Azərbaycan dilində məna genişlənməsi yolu ilə, həmçinin sözdüzəltmə yolu ilə abreviaturaların təkrar söx yaradıcılığında iştirak etdiyi hallara rast gəlirik), qrammatik kateqoriyaları vardır, sintaktik birləşmə əmələ gətirilməsində iştirak edir və s.
7. Abreviaturalar yalnız adlardır.(o cümlədən terminlərdir)
8. Abreviaturalar daxildən inkişaf edə bilir: Qrafik abreviaturalar leksikləşməyə doğru hərəkətdədir.
Azərbaycan dilində abreviaturaların məna çalarlıqları təşəkkül tapmışdır.