Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ sumqayit döVLƏt universitetiNİn nəZDİNDƏ sumqayit döVLƏt texniKİ kolleci «Sahə texnologiyasının əsasları»

Yanacaqların kimyəvi emalı 
 
Yanacaq dedikdə, yalnız yana bilən və istilik verən maddələr başa düşülmür. 
Yanacaqlar həm də çox qiymətli xammaldır. Kauçuklar, parçalar, gübrələr, boyaqlar 
istehsal etmək, maşın və təyyarə hissələri hazırlamaq üçün də xammal kimi çoxlu 
yanacaq sərf olunur. Son zamanlara qədər üzvi sintez xammalarının əsas mənbəyi daş 
kömür hesab edilirdi. Daş kömürdən benzol toluol, ksilollar, fenol, naftalin, antrasen, 
hidrogen, metan, etilen və s. kimi üzvi sintez məhsulları və xamalları alınır.

---

42 
Təbiətdə mövcud olan, yaxud süni yolla alınan, kimya sənayesi üçün xammal və 
istilik enerjisi mənbəyi hesab edilən, yana bilən üzvi maddələrə 
yanacaq 
deyilir. Bütün 
yanacaqları aqreqat halına görə üç qrupa bölmək olar: bərk, qaz və maye yanacaqlar. 
 
Bərk yanacaqların emalı 
 
Bərk yanacaqların tərkibi iki hissədən ibarət olur. 1. Yanan üzvi hissə; 2. 
Yanmayan qeyri-üzvi hissə (ballast). 
Yanacağın yanmayan qeyri-üzvi hissəsini ballast təşkil edir. Ballast dedikdə, nəm 
və mineral maddələr başa düşülür. Mineral hissənin tərkibi karbonatlardan, 
silikatlardan, fosfatlardan, sulfatlardan, natrium, maqnezium və dəmirin sulfidlərindən 
ibarət olur. Kükürd yanacağın tərkibindən çıxaraq ondan alınan məhsulun tərkibinə 
daxil olur və onun keyfiyyətini aşağı salır.
Yanacaqların keyfiyyətini təyin edən əsas amillərdən biri onun 
istiliktörətmə 
qabiliyyətidir. 
Yanacağın istiliktörətmə qabiliyyəti onun vahid kütləsinin və ya həcminin yandığı 
zaman verdiyi istiliklə ölçülür və Coullarla ifadə olunur. 
Yanacağın istiliktörətmə qabiliyyəti onun tərkibindən və nəmlik dərəcəsindən 
asılıdır. 
Bərk yanacaqları emal etmək üçün əsasən üç üsuldan istifadə edilir. 
1.yanacağın qazlaşdırılması; 
2. yanacağın quru distilləsi; 
3. yanacağın hidrogenləşdirilməsi. 
Yanacağın qazlaşdırılmasının mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bərk yanacağın üzvi 
hissəsi hava, oksigen, su buxarı və başqa qazlarla qarşılıqlı təsir nəticəsində yana bilən 
qaz halında maddəyə çevrilir. Proses ekzotermikdir. Ona görə də proses zamanı 
temperatur 900-1100
o
C-yə çatır. 
Yanacağın quru distilləsi onun havasız yerdə qızdırılması ilə həyata keçirilir. Bu 
prosesdə həm fiziki, həm də kimyəvi çevrilmələr baş verir. Məsələn, nəm buxarlanır, 
komponentlərin tərkibində dərin çevrilmələr gedir. Bu zaman çoxlu və müxtəlif sənaye 
məhsulları alınır. Reaksiya aparatları tüstü qazlarının istiliyi hesabına isinir. Reaksiya 

---

43 
qarışığı tüstü qazları ilə ya bilavasitə görüşür, ya da metal boruların divarı vasitəsilə 
isinir.
Yanacağın hidrogenləşdirilməsinin mahiyyəti onun yüksək temperatura, 
katalizatorun və hidrogenin təsirinə məruz qalmasından ibarətdir. Reaksiya nəticəsində 
xammal hesab edilən yanacaqdan daha çox hidrogeni olan yeni maddələr alınır. 
Hidrogenləşdirmək üçün lazım olan istilik ekzotermik reaksiyalar hesabına qızan 
qazlardan alınır. Həmin qazlar xammalı və reaksiya məhsullarını bilavasitə deyil, 
aparatların divarlarından qızdırılır. Alınan məhsulun miqdarı və keyfiyyəti emal olunan 
yanacağın növündən, hidrogenləşmə şəraitindən –temperaturdan, məhsulun yüksək 
temperatur zonasında qalma müddətindən və başqa amillərdən asılı olur. Piroliz 
adlanan bu proses nəticəsində bərk, qaz və buxar halında maddələr alınır.
Bərk yanacaqlardan ən çox əhəmiyyət kəsb edəni daş kömürdür.