AZƏrbaycan rеspublikasi təHSİl naziRLİYİ
Yüklə 0,79 Mb.
|
|
Termin səciyyəli sözlər Dil ilk növbədə xalqın özünə məxsus olan anlayışları, varlıq adlarını cəmləşdirir. Buna görə də hər bir xalqın varlığını, özünəməxsusluğunu, məişətini onun dili, adət-ənənələri, maddi və mənəvi mədəniyyəti, peşə və məşğuliyyət sahələri ilə ölçmək lazımdır. Həyatın müxtəlif sahələrinə aid anlayışları ifadə edən sözlər termin səciyyəli leksik vahidlərdir. Xalqın həyatına, məişətinə, təsərrüfatına, yaşayış tərzinə,adət-ənənəsinə dərindən bələd olan N.Xəzri əsərlərinin dilindəki terminoloji leksika da ümumxalq xarakterli leksik vahidlərdən ibarətdir. «Terminologiya ümumxalq leksikasının ən fəal, ən dəyişkən, artan, təkmilləşən, yeniləşən hissəsidir. Müasir sosial-iqtisadi inkişaf, elmi-texniki tərəqqi, mədəni inqilab, istehsalın intensivləşdirilməsi yeni elmi anlayışların, yeni elmi fikirlərin inkişafına, yaranmasına səbəb olur. Bu da, şübhəsiz dilin terminoloji leksikasının dəyişməsinə, yeniləşməsinə, artmasına təsir edir» [38, 177]. N.Xəzri əsərlərinin dilində xalq terminologiyası ilə bağlı leksika üstünlük təşkil etdiyi üçün bu qrupa daxil olan leksik vahidlər musiqi alətləri, yemək, xörək və içki, məişət, bəzək və zinət əşyalarının adlarından ibarətdir. Bu baxımdan N.Xəzri əsərlərinin dilindəki termin səciyyəli sözləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 1. Yemək,xörək və içki adları. Qida maddi-mədəni mədəniyyətin mühüm tərkib hissəsidir. «Qida insan cəmiyyətinin, onun maddi aləminin, tarixinin, etnoqrafiyasının ən mühüm komponentlərindəndir» [14,349]. Çünki hər bir xalqın süfrəsi o xalqın tarixini, etnoqrafiyasını, adət-ənənəsini özündə yaşadır. Xalqın zəngin süfrəyə malik olması onun qədimliyini göstərir. İnsanın yaranışdan yeməyə olan ehtiyac və tələbatı nəticəsində əsrlər boyu müxtəlif yeməklər meydana gəlmişdir. Təbii ki, hər bir xörəyə xüsusiyyətinə görə ad verilmişdir. N.Xəzri dilindəki yemək və içki adlarının etnolinqvistik cəhətdən tədqiq edilməsi Azərbaycan xalqının maddi və mənəvi mədəniyyətinin,eləcə də dilimizin tarixi haqqında maraqlı elmi nəticələr əldə etməyə imkan verir. N.Xəzri əsərlərinin dilində loxma, kabab [maral kabab, toğlu kabab], şərab, şərbət, qara qovurma, süd, zəhər və s. kimi yemək və içki adları vardır. «Loxma» sözü müasir Azərbaycan dilində «loğma» formasında «bir dəfə ağıza qoyulan tikə, dişdəm» mənasında işlənir [5, 226]. Lakin bu söz N.Xəzri dilində Azərbaycan dilinin Gəncə dialekti, Gədəbəy, Mingəçevir şivələrində olduğu kimi, «loxma» şəklində işlənmişdir [10, 370]. Kimin gözü doymayır, Kimə bəsdir loxma da [123, 56] N.Xəzrinin «Torpağa sancılan qılınc» dramatik poemasında «kabab, qovurma» yemək adlarından istifadə olunmuşdur. Kabab, kabab, yağlı kabab Maral kabab, toğlu kabab [121, 125] Ha, ha, onun gül ətindən Qara qovurma eyləyin [121, 141] «Kabab, qovurma» sözlərinin eyni mənada işlənməsinə həm «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında, həm də «Dastani-Əhməd Hərami» poemasında rast gəlinir. Lakin buna baxmayaraq, Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində «kabab-manqal üzərində şişlərdə bişirilən ət xörəyi, şişlik; «qovurma» isə qovurmaq yolu ilə hazırlanan ət xörəyi kimi izah olunur [5, 161-212]. Bəzən N.Xəzrinin dilində poetik yemək adlarına da rast gəlinir ki, əslində sözün həqiqi mənasında istər dünya xalqlarının, istərsə də Azərbaycan xalqının mətbəxində belə yemək növü və adı mövcud deyil. Bu yemək adı şairin fərdi təxəyyülünün məhsuludur. Məsələn; Mənim küsü aşı Bişirənim yox! [123, 238] N.Xəzri əsərlərinin dilində şərab, şərbət, süd kimi içki adlarına da rast gəlinir: Maral kabab, toğlu kabab Üstündən də bir parç şərab... [121, 125-126] Şərbət də içilir, zəhər də, ey dost! [121, 136] Bol südü-pendiri qaymaqlı çoban! [123, 175] N.Xəzri əsərlərinin dilindəki yemək və içki adlarının tədqiqi göstərir ki, dilimizdə kulinariya terminləri daha sabit və uzunömürlüdür. Çünki əsrlər boyu qidanın yeni növləri milli mətbəximizdə özünəməxsus yeniliklər etsə də, bununla yanaşı, ənənəvi xörək adlarımız da indiyədək qorunub saxlanmışdır. «Yemək-xörək adlarının bu cür nisbi «mühafizəkarlığı» həm də tarixi-coğrafi şəraitlə, təbiət, iqlim, təsərrüfat amilləri ilə əlaqədardır» [70, 28]. 2. Hərbi işlə bağlı olan leksik vahidlər. N.Xəzrinin müharibə mövzusunda yazdığı əsərlərində dilimizdə işlənən və danışıq dilində geniş yayılmış hərbi terminlər də öz əksini tapmışdır. Məsələn; Dəbilqə: Başındakı dəbilqəni nə öyərsən, Qılınc: Qılıncını nə öyərsən, qanlı düşmən, Çovkan: Əyribaşlı çovkanımca gəlməz mənə Ox: Belindəki doxsan oxu nə öyərsən Sapand: Ala qollu sapandımca gəlməz mənə [121, 176] Kaman: Gəldi əli kaman atan, Xəncər: Əli xəncər tutan gəldi [121, 199] Süngü: Süngülər üstundə dayanan dövlət- Elə süngülərlə yıxılmadımı? [123, 44] Qoşun: Mənim qoşunumda Əsgərlik: Əsgərlik etsin [123, 53] Ordu: Cahanda ən boyük bəla deyilmi, Ordu qaçqınlardan əvvəl qaçarsa? [123, 90] Güllə: Kürəyə sancılan öz gülləmizdir [123, 102] Tüfəng: Tüfəng qundağından Yapışdı birdən [124, 228] Gətirdiyimiz nümunələrdə hərbi işlə bağlı termin səciyyəli sözlərin əksəriyyəti [süngü, sapand, qılınc, qoşun, ordu, ox, dəbilqə, tüfəng və s.] əsl Azərbaycan, az bir qismi isə [kaman, güllə, xəncər və s.] fars mənşəli sözlərdir. 3. Geyim adları. Milli mədəniyyətimizin qədim tarixini əks etdirən geyim adlarının çoxu xalqın etnoqrafiyası, onun tarixi, həm də milli xüsusiyyətini əks etdirir. Məhz elə buna görə də bədii əsərlərdə işlənmiş geyim adları bildirən sözlərin çoxu onun tarixini, milli simasını əks etdirən sözlərdir. «Geyimlər maddi mədəniyyətin bütün başqa ünsürlərindən daha çox xalqın milli xüsusiyyətlərini əks etdirməklə yanaşı sabit etnik əlamətlər sırasına daxildir» [68, 86]. Bunların bir qismi ədəbi dil, ümumxalq dili üçün bir qədər köhnəlmiş, ümumişlək olmasa da, xalqın məişəti, etnoqrafiyası, tarixi ilə sıx bağlıdır. «Ümumxalq dilində xalqın maddi və mənəvi həyatını əks etdirən sözlərin müəyyən hissəsi, şübhəsiz ki, etnoqrafik leksikaya aiddir» [113, 15]. N.Xəzri əsərlərində işlənən geyim adlarının əksəriyyəti məcazi mənada işlənmişdir. Şair bunlardan müxtəlif üslubi məqsədlərlə istifadə etməklə əsərlərinin dilinə sanki tarixilik, yeni rənglər gətirmişdir. Bu sözlərin bir qismi orta əsr abidələrimizdə işlənmiş, dialektlərdə izlərini saxlamışdır. «Ədəbi dilin lüğət tərkibi, xüsusilə terminologiya, folklor, eləcə də dialekt bazası hesabına zənginləşir...» [46, 442]. Buna görə də N.Xəzri yaradıcılığında işlənən geyim adları təkcə mənsub olduğu xalqın tarixi, mədəni-mənəvi həyatını, məişətini özündə əks etdirməklə kifayətlənməmiş, həm də başqa xalqlarla müqayisədə etnik və sosial fərqlərin araşdırılıb təhlil edilməsi baxımından da ən mühüm mənbələrdən sayılır. Məsələn;
Ney tək ürək yaxır nalələrilə [123, 29] Evə ağ duvaqlı gəlin də gəlir... [123, 85] Üfüqlərin donu mavi xələtdən [123, 160] Bir yumşaq bələyə tutdular səni [123, 161] Yapıncıdan tük yandırıb [123, 179] Gedib tuman geyin, de ki, arvadsan ! [123, 190] Xələt – «hədiyyə kimi bağışlanılmış paltar, mükafat, bəxşiş, toyda qız və oğlanın qohumlarına verilən hədiyyə» mənasında işlənən xalis ərəb mənşəli sözdür [5, 136]. Bu söz türk dillərində hələ XII-XIII əsrlərdən müşahidə olunur. «Xələt» sözü «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanının dilində də işlənmişdir. Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, bu söz daha qədim dövrlərdən dilimizdə mövcud olmuşdur: Aruz cümlə bəgləri xələtlədi, döndi aydır [58, 165]. Fəxri geyim kimi, «xələt» sözü «Koroğlu» dastanında da işlənmişdir: Elə ki, özünü göstərdi, Çənlibel dəlisi olmağa layiq olduğunu sübut elədi, məndən xələti onda görəcək. Mən xələti ancaq igidə verirəm [8, 46]. Qeyd edək ki, «xələt» sözünün «paltar» mənası onun sonrakı mənasıdır. Çünki bu söz ilk dövrlərdə «hədiyyə, mükafat» mənasında işlənmişdir. Don. Qədim türk geyim adlarından olan bu söz müasir dilimizdə də işlənməkdədir. Bu sözün qədimliyini Qaradonlu toponimi [İmişli rayonunun keçmiş adı] və «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında işlənməsi göstərir. Azəbaycan dilində «don» sözü «paltar, libas, üst geyimi, ətəkli qadın paltarı» mənasında işlənir [5,82]. «Kitabi-Dədə Qorqud»da «don» sözünə «xələt» sözü kimi «mükafat,ənam» mənasında təsadüf edilir. Xeyir xəbər gətürənə at, don verərəm, qaftanlar geydürəm [58, 148].
«Don» sözü türk dillərində müxtəlif mənalarda işlənir. Məsələn, qaraqalpaq, noqay, tuva, başqırd, tatar dillərində ton // tun formasında işlənərək «şuba, xalat», türkmən dilində isə don «xalat» mənasında işlənir. A. Şerbak bu sözün arxetipini «xalat, paltar» mənasında ton şəklində müəyyən etmişdir» [70, 32-33]. Duvaq – «toya aparılan gəlinin üzünə çəkilən tül örtük» mənasındadır [5,85]. Müasir dilimiz üçün köhnəlmiş hesab edilən bu sözə «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanının dilində də rast gəlirik: Ala gözlü oğlına al duvaxlu gəlin aldı [58, 143]. «Dialekt və şivələrdə terminoloji fondun öyrənilməsi termin yaradıcılığı işinə də böyük yardım edir. Çünki ayrı-ayrı sahələr üzrə terminologiyanın təkmilləşdirilməsi və terminlərin dəqiqləşdirilməsi üçün dialektlərdə zəngin material vardır» [74,5]. «Elmi dildə işlənən terminlərin müəyyən bir hissəsi ümumxalq danışıq dilinə, eləcə də dialekt və şivələrə məxsusdur» [79, 35]. Qeyd edək ki, «duvaq» sözü Şəki dialekti, Oğuz şivəsində «duvax» fonetik variantında «qız ərə gedəndən bir neçə gün sonra düzəldilən gəlingörmə mərasimi» mənasında işlənir [10, 156]. Eyni zamanda bu söz omonimlik təşkil edərək Ordubad dialektində «düvax» fonetik variantında «piti bişirilən saxsı qabın ağzına qoyulan qapaq» mənasını [Çölməyin düvaxı yoxdur], Qazax dialektində, Tovuz, Bolnisi, Ağdam, Cəbrayıl şivələrində doax // duvax fonetik variantında xəmiri yaymaq üçün istifadə edilən xüsusi dairəvi taxtanı [Duvağı bəri qoy, kündəni yasdılayım] bildirir [9, 195-204]. Xalqın tarixi, mədəniyyəti, incəsənəti ilə bağlı olan geyim adları bədii ədəbiyyatda, eyni zamanda elmi üslubda da həmişə işlənəcəkdir. «Bunlar ona görə mənalıdır ki,əzizdir, uzun ömürlüdür, əbədidir ki, xalqın mənəvi yaddaşını yaşadır,onun xarakterini təqdim edir, mənəvi mədəniyyətini əks etdirir» [69, 284]. 4.Bədən üzvlərinin adlarını ifadə edən leksika. Leksikanın qədim layını özündə birləşdirən bu sözlər – terminlər insan oraqanizminin ayrı-ayrı üzvlərinin adını bildirərək hər biri müstəqil leksik mənaya malik olsalar da, «bunlardan törəyən sözlər də çoxmənalılıq – bu da ən çox metaforalar, metonimiyalar əsasında formalaşır, dildə bir semantik sistem yarada bilir [dağın başı, mizin gözü, mizin ayağı, sözün canı, çayın qolu, yolun ağzı, alnı açıq, alın yazısı, ağzıbir, ağzıboş, ağzıyuxarı, ağzı kəsərli, ağzı dualı, ağzıyelli, ağzıyırtıq, çəkmənin burnu, qabırğa söhbəti, dişbatmaz, diz-dizə, dizçökmə, dodaqaltı, əloyunu, əlaltında, ovuc içi, ovuc-ovuc və s. kimi birləşmələrdə olduğu kimi] və belə törəmə sözlər xalqın tarixi, ənənəsi, təfəkkürü ilə sıx bağlıdır, əksərən milli xarakter daşıyır» [66, 81]. N.Xəzri yaradıcılığında insanın bədən üzvlərinin adlarını bildirən sözlərin-terminlərin hamısına rast gəlirik: Göz: Bu gün gözlərimə dəydi bir çiçək Dodaq: Qopdu dodağımdan «gözəldir» sözü [123, 12] Dil: Mən susdum, qurudu dilim də sanki [123, 128] Əl: Əlini uzatsan çatar zirvəyə [123, 122] Qol: Qollarım ulduzla ay arasında Sinə: Sinəm geniş yoldur, bilməyən bilsin [123, 116] Saç: Saçlar ağ xəyaldı Çiyin: Çiyni uzunu Üz: Üzündə qırışlar naxış-naxışdır [123, 21] Ürək: Kim deyər, nədəndir bu ağrı, sızı, Niyə iztirablar keçirir ürək? [123, 13] Kürək: Ox sancılar dağ vüqarlı Dəmirgücün kürəyinə [123, 178] 5. Ailə-qohumluq, yaxın münasibətləri bildirən sözlər. Tarixi ibtidai icma quruluşundan başlayan ailə-qohumluq münasibətləri şüurlu cəmiyyətdə həmişə mövcud olub və bu münasibətləri ifadə edən sözlər də bunların özü qədər qədimdir. Orxon-Yenisey abidələrindən başlayaraq qədim türk yazılı abidələrində,»Kitabi-Dədə Qorqud»da bu sözlərə rast gəlinir.Buna əsasən, deyə bilərik ki, bu sözlərin əksəriyyəti türk mənşəli sözlərdir.Azərbaycan ədəbi dilində,dialekt və şivələrdə mövcud olan bu sözlər N.Xəzri əsərlərində də işlənmişdir: Ata, ana: Atanı, ananı itirdik, dözdük [123, 48] Qardaş: Qardaşıyam dərdlilərin Övlad: Övladıyam göyün-yerin [123, 37] Oğul: İgid oğul bəslədim mən, fərari böyütmədim [123, 92] Əmi: Burda yaşayırmış əmisi onun [123, 103] Dost: Qardaşım, dostları düşməndən ayır [123, 40] Xanım, xatın: Xanımlar, xatınlar qəmli gəlibdir [121, 191] Gəlin: Nə orda gözləyən bir gəlin durur, Ər: Nə çarpaz yollarla gələn bir ər var [123, 101]
M. Kaşğari «Divani lüğət-it-türk» əsərində «xatun» sözünün etimologiyası haqqında məlumat verərkən onun əvvəllər daha dar mənaya malik olub yazılı abidələrdə şahzadələrə, imperator qız-qadınlarına aid edildiyini göstərir və ilk türk imperatoru Əfrasiyabın bütün qız nəvələrinə verilən ad kimi qeyd edir və yazır. Bu məsəldə də işlənir: «xan ışı bolsa, katun ışı kalır=xanın işi olanda, xatunun işi təxirə salınır» [51, 407]. «T.Bertaqayev «xatun» sözünün xa+tan hissələrindən ibarət olduğunu göstərir. Qeyd edək ki, bu ilkin məna özünü yalnız müasir türk və qismən də Azərbaycan dilində [xanım-xatın birləşməsində] qoruyub saxlamışdır.Digər türk dillərində isə bu söz qohumluq termini kimi çıxış edib «arvad, qadın» mənalarını ifadə edir» [70, 38]. Bu söz Orxon-Yenisey abidələrində «katun» fonetik variantında «xatın, xaqanın arvadı» mənasında verilmişdir [78, 367]. «Qədim türk dili lüğəti»ndə bu sözün «qatun» fonetik variantında arvad-qadın, xanım mənaları qeyd edilmişdir [78, 438]. E.İ.Əzizov «Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası» əsərində bu sözün Azərbaycan dilinin şivələrində xatun/xatın,arvad,qadın, xanım, əsil nəcabətli, hörmətli, görkəmli qadın məqamlarında işləndiyini yazmışdır [28, 264]. E.İ.Əzizovun dialekt və şivələrdə göstərdiyi mənaları həm də danışıq dili üçün səciyyəvidir [çox xanım-xatın qadındır, qızdır]. N.Xəzri poeziyasında da xanım, xatın sözləri qadın, xanım mənalarında işlənmişdir: Xanımlar, xatınlar qəmli gəlibdir [121, 191]. 6. Mərasimlə bağlı etnolinqvistik vahidlər. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində müşahidə olunan mərasim leksikası daha çox toy və yas mərasimlərini əhatə edir. Bütün dünya xalqlarının həyatında mövcud olan toy mərasimi ən qədim adətlərdən biridir. «Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı Azərbaycan xalqının tarixi ilə üzvi surətdə bağlı olan zəngin mədəniyyət irsidir. Xalqın hiss və duyğuları, əmək fəaliyyəti, mədəni-ictimai münasibətləri,həyat tərzi,dünyagörüşü xalq ədəbiyyatında öz əksini tapmışdır» [79,35]. Azərbaycanın qədim toy adət-ənənələri ilə bağlı əhvalat və hadisələrə folklor nümunələrindən olan nağıllar,əfsanələr,dastanlarda təsadüf edirik. Aydın olur ki, toy mərasiminin davametmə müddəti toy sahibinin varlı və kasıb olması ilə əlaqədar olmuşdur. Belə ki, varlıların toy mərasimi qırx gecə davam etdiyi halda, kasıb ailələrdə bu mərasim üç gündən artıq çəkməzdi. Azərbaycanın toy mərasimləri haqqında ən qədim məlumata bütün Türk dünyasının möhtəşəm və əzəmətli tarixini, adət-ənənəsini özündə yaşadan, onu bu günümüzə qovuşduran ulu sənət nümunələrindən biri və birincisi olan «Kitabi-Dədə Qorqud» eposunda rast gəlirik. Bu əsərdə qədim türklərin-oğuzların toy mərasimləri ilə bağlı bir çox adət-ənənələr-oğlanla qızın «beşikkəsmə» ilə nişanlanması,qız evinin buyurduğu «xərc»,təzə evlənənlər üçün qurulan «gərdək» və s. indi də qorunub saxlanmaqdadır. Bu adət-ənənə ilə bağlı leksik vahidlər-terminlər N.Xəzri poeziyasında da öz əksini tapmışdır. Məsələn; Yox onun mağarı bu gün olacaq Bilirsən necə toy, düyün olacaq! [121, 192] Evə ağ duvaqlı gəlin də gəlir [123, 85]
Qatar - qatardı Yengə də süzdü Çalanlar şabaşın İçində üzdü – Adə, bəy oynasın Ucuzluq olar! [124, 226] Xoş gəldin, əlləri xınalı gəlin [124, 237] Nişan da taxılır Nişanə üçün [124, 149] N.Xəzri yaradıcılığından toy mərasimi ilə bağlı nümunə göstərdiyimiz toy,mağar, düyün, duvaq, gəlin, xonça, yengə,şabaş,bəy, nişan sözlərindən bəzilərini etimoloji baxımdan təhlil etmək maraqlı olardı. A.Axundov V.İ.Koduxova istinadən yazır: «Xüsusi etimoloji təhlil etimologiya verməyin üç əsas qaydasına: fonetik əsaslandırma, sözdüzəltmənin motivləşdirilməsi və semantik ehtimala əməl olunmasını tələb edir». Onun fikrincə, «bu və ya digər sözün etimologiyasının fonetik əsaslandırılması bundan ibarətdir ki, müqayisə edilən sözlərin mənşəcə eyniliyi müəyyənləşdirilir, uyğunluqların qanunauyğunluğu qəbul edilir,bütün fonetik dəyişmələr isə faktlar və analogiyalar vasitəsilə izah edilir» [4, 251]. «Toy» sözünün qədim türk dilində «toplantı», «qurultay» mənasında işləndiyi məlumdur. Bunu M.Kaşğarinin «Divani lüğət-it-türk» əsərindəki «toy» sözünün «ordugah, ordu qərargahı» kimi izahından da görürük. «Bu sözdən çıxış edərək «xan toy» deyilir ki, «xaqanın ordu qurduğu yer» deməkdir» [53,144]. Buna görə də bu söz müasir mənada mərasimdə iştirakçıların çoxluğu ilə qədim mənaya qovuşur. «Toy» sözünün fel əsasına aid olması və «düyün» sözündən törəməsinə dair mülahizələrdə bu sözün formalaşması aşağıdakı istiqamətdə modelləşdirilir: toy>toyun>tuyun>tüyün>düyün//dügün [72, 279]. Daha sonra F.Məmmədli fikrinə davam edərək yazır: Bizcə,sözün formalaşmasında tamamilə əksinə bir proses getmişdir. «Toy//doy//döy» [«döymək» mənasında] sözü qəbilə yığıncaqlarına çağıran səslənən alətlərin-nağara,qaval, qavaldaş-döyülməsi ilə bağlı formalaşmış və məna etibarı ilə çağırış bildirib, həm də bu çağırışa cəmləşənlərin ümumi məqsədini-toplanmaq məqsədi ifadə etmişdir. Qərb qrupu türk dillərində müasir dövrdə də özünü göstərən t Bu söz həm də toplantının özünü ifadə edən ad kimi də işlək olmuşdur. «Kitabi–Dədə Qorqud» dastanlarında aktual olan «toy»,»ulu toy» sözləri «toplantı», «böyük yığıncaq» [ziyafət] mənalarını ifadə etməklə yanaşı, həm də «toy» [evlənmə mərasiminin adı] mənasında işlənmişdir. Bir sıra boylarda «toy» mənasına «evərmə»//»evlənmə», «toy»//»düyün» sözlərində paralellik də müşahidə olunur. «Toy»un «döy» mənası Azərbaycan dilində «dög», «dögün»// «dügün»// «düyün»// «düyül» fonetik sabitləşməsi ilə nəticələnmişdir. Beləliklə, toy//döy variantlarının eyni mənalı fellər kimi «düyün» adının sabitləşməsindəki rolu bərabər səviyyəli olmuşdur.
«Toy» və «dügün» sözlərinin bir kökdən əmələ gələrək onların formalaşma istiqamətini V.Aslanov belə göstərir: toy>toyun> tuyun>tügün> düyün//dükün [72, 293]. Qeyd edək ki, bu sözdəki t Azərbaycan dilində «toy» sözünün ilkin məna variantlarından biri olan «şənlik, ziyafət» mənası müasir dilimizdə məhdudlaşmışdır. Ümumən «şənlik, ziyafət» mənası yalnız «nikahın qeydə alınması ilə əlaqədar keçirilən təntənəli mərasim» mənası ilə əvəz olunmuşdur [5, 411]. N.Xəzri əsərlərində bir kontekst daxilində «toy» sözünün sinonimi kimi «mağar» sözü də işlənmişdir:
Bilirsən necə toy, düyün olacaq! [121, 192]. Mərasim leksikasının digər bir qismini yas mərasimi ilə bağlı etnolinqvistik vahidlər təşkil edir. Çünki dünya yaranandan «olum və ölüm-bəşər nəslinin davamiyyət zəncirinin əvvəli və sonu olduğundan dil bu iki nöqtə arasında formalaşıb inkişaf etdikcə başlanğıc və son nöqtələrinin sevinc və kədər notlarında kodlaşan dil işarələrinə, onların ifadə etdiyi informasiya tutumuna daim həssas olmuşdur. Elə buna görə də bir xalqın etnik tərkibində qovuşmuş müxtəlif qruplar bu qəbildən olan leksik vahidləri sinonimik dubletlər şəklində qat-qat toplayaraq, bir nəsildən o birinə ötürür» [72, 295]. Azərbaycan dilinin leksik layında yas mərasimini ifadə edən söz işarələrinin tarixi çox qədimdir. İslamdan əvvəl Azərbaycanda mövcud olmuş Zərdüşt dininin qanunları yazılan «Avesta»da mətnlər olum-ölüm, işıq-qaranlıq formasında Hörmüz və Əhrimən arasındakı əbədi və əzəli ziddiyyətləri əks etdirən dil işarələri ilə zəngindir. Bu işarələr özünün terminoloji mahiyyəti ilə substrat əhəmiyyəti daşıdığından mənsub olduğu dövrün dil səviyyəsində qorunub saxlanmışdır.
Azərbaycan xalqının qədim həyat tərzinin əks olunduğu «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında yas mərasimi ilə bağlı olan detallara rast gəlirik: Beyrəgin babasına-anasına xəbər aldı. Ağ evi-eşigində şivən qopdı. Qaza bənzər qızı-gəlini ağ çıqardı, qara geydi. Ağ-boz atının quyruğını kəsdilər. Qırq-əlli yigit qara geyüb-gög sarındılar. Qazan bəgə gəldilər, sarıqların yerə urdılar. «Beyrək!» deyü çoq ağladılar [58, 168]. Beyrəyin Aruz tərəfindən öldürülməsi təsvir olunan bu epizodda yaxın adamların ağlaması, «ağ çıxarıb, qara geyinməsi», ağı deməsi müasir yas mərasimi ünsürlərinin tarixi faktlarıdır. Tarixi keçmişimizlə bu günümüz arasında vəhdət təşkil edən bu faktlar günümüzə qədər gəlib çatmış, hətta bu gün də çox cavankən əzizini itirmiş yaxınları ən azı bir il qırmızı paltar geyməz, hətta qara geyməklə onu tanıyan və tanımayanlar tərəfindən qəmə,kədərə tuş gələn bir şəxs kimi özünü göstərir.
Azərbaycan xalqının yas mərasimi ilə bağlı olan sözləri çox qədim tariximizdən, məişətimizdən, adət-ənənəmizdən xəbər verir. Buna görə də Azərbaycan dilinin leksik fondunda olduğu kimi, N.Xəzrinin əsərlərində işlənmiş məzar//qəbir, baş daşı, yas//matəm, tabut, kəfən, meyit, ağı, ölmək və s. söz və ifadələrin mənşəyinin, kökünün, dildə istifadə məqamlarının araşdırılması dilin həm üslubi, həm tarixi, həm də müasir baxımdan öyrənilməsi üçün vacib və faydalıdır. Bəyaz kəfən biçər buludlar mənə [123,167].
«Kəfən» – ərəb mənşəli söz olub, ölünün bükülməsi üçün ağ və ya bezdir. Kəfən ağ parçadan hazırlanır. Keçmişdə bu parçanı yaşlı qadınlar cehiz sandığında gəlinlik illərindən qoruyub saxlayırdılar.Müasir dövrümüzdə bu işi məscidlər həyata keçirirlər.Lakin ucqar dağ kəndlərində köhnə qayda qüvvədədir.Ölünün dəfn olunması üçün vacib detallardan olan «kəfən» canlı danışıq dilində «beş arşın bez», «beş arşın ağ» kimi ifadələrdə frazeoloji məna çalarlığı kəsb edir. «Kəfən» sözü Azərbaycan dilinə islam dini yaranandan sonra daxil olmuşdur. Ölməz klassiklərimiz bədii əsərlərində tarixi qaynaqlardan qopub gələn bu ənənəni saxlamış, şahlar tərəfindən ağır cəzaya layiq görülən insanlar şah hüzuruna gedərkən öz kəfənlərini də boynuna taxıb getmişlər. N.Gəncəvinin «Sirlər xəzinəsi», «Xosrov və Şirin» əsərlərində belə detallara rast gəlmək olur. Atası Hörmüz tərəfindən cəzalandırılan Xosrov özü ilə kəfənini götürüb atasının hüzuruna gedir.
N.Xəzrinin əsərlərinin dilində «gor» sözünün sinonimi olan «qəbir», «məzar» sözləri də işlənir: Yadlar bu torpaqda «Ərəb dilində və qədim türk dillərində sait səslərin qrafik işarələrinin yazıda əks olunmadığını nəzərə alsaq, onda bu sözlər arasındakı fonetik yaxınlığı fərqləndirən səbəblər də aydınlaşar. Müqayisə üçün: qb//qp//kp samit uyğunluğunda q-k, b-p səs qarşılıqları əslində eyni səsin kar və cingiltili səslənməsindən başqa bir şey deyildir. Maraqlı cəhət burasındadır ki, Azərbaycan ərazisində hələ III-IV minilliklərdə ölülər xüsusi hazırlanmış küplərdə basdırılmışdır. Küplərin qəbir funksiyası bu sözün ilkin semantikasını da bu istiqamətdə sabitləşdirmişdir. Belə olduqda qəbir mənası daşıyan «küp» sözündə sonrakı inkişaf kp//qp//qb kimi, son mərhələdə «qəb»//»qəbir» sözünü formalaşdırmışdır. «Qb» ərəb dili daxili fleksiyasında «qəbr», «qübr» kimi zühur etmişdir» [72, 304]. «Məzar» ərəb mənşəli sözdür. Ərəb dilində bu sözün iki mənası vardır: 1. Qəbir. 2. Ziyarətgah, ziyarət yeri [17, 133].
Bu söz müasir Azərbaycan dilində birinci mənada işlənir. Lakin bu sözün ikinci mənası ilə də bağlı ənənə bu gün də öz aktuallığı ilə seçilir. Belə ki, milli-dini bayramlar ərəfəsində – əziz günlərdə dünyasını dəyişən yaxınlarının məzarını ziyarətə gedən insanlar «qəbir üstə gedirik» ifadəsini məzarı ziyarət etmək mənasında işlədirlər. Yas mərasimlərinin predmetinə daxil olan sözlər içərisində «meyit» sözünü də qeyd etmək lazımdır:
Salur qazan [121, 184]. O günəş ürəkli igid oğlanın Müasir dövrdə müsəlman türklərinin məzarı üzərində ucaldılan baş daşı və abidələri dünyasını dəyişmiş adamın ruhunun rahatlığı və gələcəkdə diriləcəyinə inam simvolu kimi qəbul etmək düzgün olmazdı. Çünki bu semantika müasir dövrümüz üçün arxaikləşmişdir. Qəbirüstü abidələrin indiki kəsb etdiyi məna sağ qalan qohum və övladların mərhumun xatirəsinə ehtiram əlamətidir. Amma əslində baş daşı dəfn olunmuş adamın adı, soyadı, doğum və ölüm tarixləri yazılmaqla müəyyən bir dövr üçün tanınma, itib-getmənin qarşısının alınması məqsədini daşımışdır. Məhz bu semantikanı N.Xəzri bədiiləşdirərək öz yaradıcılığında üslubi məqsədlə istifadə etmişdir. Deyirəm o, ölən
Şeirlərimə, Qoy bir poemam da
Gəl, düşmən, Gəl ey səhər, keç ey zülmət, sus ey matəm [121, 178].
«Ağı» – türk mənşəli söz olub,»yas mərasimi, yas mərasimində oxunan bayatı» mənasını bildirir: Rəngi rəngə qatdılar [123, 101]. «Ağı» sözü semantikasına görə omonimik məna kəsb edir. Müqayisə üçün-«ağı»-yas mərasimində oxunan bayatı, «ağı»-zəhər, acı və s. [5, 16]. Bu sözün ikinci mənası müasir dilimiz üçün köhnəlmiş hesab edilir. Çünki bu söz «ağu» sözü ilə əvəz olunmuşdur. Lakin buna baxmayaraq, omonim söz olan «ağı» sözünün ifadə etdiyi ayrı-ayrı mənaları arasında bir semantik yaxınlıq da vardır.»Sözlərin semantik yaxınlaşmaları onların semantik inkişafının qanunauyğunluqları sayəsində mümkün olur və bunlar eyni bir semantik [izosemantik] sıraya aid olunur» [4, 251-252]. Belə ki, istər müasir dilimizdə, istərsə də klassik ədəbi dilimizdə «ağı demək» – «ağrılamaq» fonetik tərkibində həm «dərdə şərik olmaq», həm də «ölünü oxşamaq» mənalarında işlənmişdir. «Ağı»nın «acı» və «ağı» informasiya hadisəsinin [ölümün] doğurduğu emosional vəziyyətlə bağlı olub, hər iki istiqamətdə sözün canına hopmuşdur» [72, 316].
Qeyd edək ki, qədim türklərdə ölünü oxşamaq üçün xüsusi ağı deyənlər dəvət olunar və ya vəfat etmişin yaxın qadın qohumları mərhumun yüksək insani keyfiyyətlərindən, yaxşı əməllərindən bəhs edən ağılar deyərdilər. 7. Musiqi və musiqi alətlərinin adları. Azərbaycan xalqının qədim musiqi alətləri içərisində qopuz və sazın özünəməxsus yeri vardır. «Tarixi materiallardan aydın olur ki, aşığın babası ozan olduğu kimi, sazın da ulusu qopuz olmuşdur» [20, 182]. Bunu xalqımızın möhtəşəm abidəsi olan «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında da görürük. «Kitabi-Dədə Qorqud» boyları həmçinin o zamankı musiqi sənətinin inkişaf səviyyəsi, ictimai vəzifələri və təsir qüvvəsi haqqında da müəyyən təsəvvürlər oyadır, qədim çalğı alətlərinin, musiqi ilə bağlı maraqlı ifadə və deyimləri canlı şəkildə əks etdirir» [43, 160]. Qəhrəmanlıq eposu olan «Kitabi-Dədə Qorqud» tariximizin, milli mədəniyyətimizin, incəsənətimizin, xalqımızın etnoqrafiyasının öyrənilməsində möhtəşəm bir abidədir. Burada musiqişünaslıq terminləri də öz qədimliyi, milliliyi ilə nəzər diqqəti cəlb edir. «Dədə Qorqud» dastanı sanki musiqi ilə yoğrulub, musiqi onun hər sətrinə, hər misrasına qonub» [84, 152].
«Kitabi-Dədə Qorqud»un musiqi dünyası qopuz çalğı aləti ilə bağlıdır. Çünki qopuz oğuz ozanlarının əsas musiqi aləti olmuşdur. Qopuz Orta Asiya türklərində və qədim Azərbaycanda işlədilmiş saza bənzər musiqi alətidir. Qopuz şənliklərdə çalıb-oxumaq üçün istifadə olunan əsas çalğı alətidir» [59, 64]. «Ozanlar ozanı Dədə qorqud gəldi, sədəfli qopuzunu sinəsinə basıb, igidə belə ad qoydu» [12,547]. «Dədə Qorqud özü əlində qopuz Xəzər dənizindən Qara dənizə qədər bütün Oğuz elini gəzmiş, qopuzunu çalmış, musiqisini səsləndirmiş, oğuz igidlərinə öyüd-nəsihət vermiş, gənclərə etdikləri əməllərinə, göstərdiyi şücaətlərinə görə ad qoymuşdur. Dədə Qorqud qopuzu oğuz igidlərinin arasında müqəddəslik rəmzinə çevrilmişdi. Oğuz igidləri hətta düşmənin əlində qopuz görəndə,ona yaxın durmurdular,onu öldürmürdülər» [84,151]. Bu qədər ulu və möhtəşəm olan «Kitabi-Dədə Qorqud»a N.Xəzri də öz yaradıcılığında müraciət etmişdir. Bu haqda B.Budaqov yazır: «N.Xəzri görüşlərimizdən birində dedi ki,biz keçmişə – tarixə qayıtmalıyıq. Biz tarixi bu günə gətirməli və müasir düşüncə tərzimizdən ona baxmalıyıq. Bu səbəbdən də Nəbi Xəzri «Torpağa sancılmış qılınc» və «Burla Xatun» pyeslərini on üç əsr bundan öncədən bu günə – XX əsrin ikinci yarısına köçürmüşdür» [19,6-7]. Bu əsərləri yazmaqla N.Xəzri tariximizin ən şanlı səhifələrini bu günümüzə gətirərək öz yaradıcılığını daha da tamlaşdırmış və ona yeni həyat, yeni ruh vermişdir. Sözsüz ki, bu mövzuya müraciət edən Nəbi Xəzri yaradıcılığında Dədə Qorqud qəlbinin istək və arzularını ipək tellərilə xalqa çatdıran qopuz musiqi alətinin də adına rast gəlirik: «Qopuz bir çox xalqların musiqisində indi də mövcuddur, onun müxtəlif növləri yaşayır, səslənir. Bizdə daha sonralar aşıqların əsas aləti olan saz onu əvəz etmişdir» [84, 156]. Bu mənada T.Bünyadov yazır: «Ozanın aşıqla qaynayıb-qarışması, qopuzun da saza qovuşmasıdır. Aşığın sələfi ozan, sazın sələfi qopuzdur. Qopuzla saz arasında nə yarğan var, nə də uçurum. Bir-birinə cığır, keçid, körpü olan qopuzla saz bir-birinin inkarı yox, təsdiqi, təntənəsidir. Tamlığın, bütövlüyün cəmidi. Qopuz özüldü, başlanğıcdı, saz yetkinlik dövrüdür.Qopuz yaradandı, saz yaranandı, ərsəyə gətirəndir. Biri ömrün qürub çağı,biri oğlanlıq,ərgənlik dəmi. Qopuz müdrik,ulu,saz onun uğurlu yolu, ümidi, taleyi. Qopuz anadı, saz analar anası. Qopuz sirli-sehrli hikmətdi, saz hikmətlər hikməti. Qopuz dünya, saz dünyalar dünyası. Sazın tarixi təxminən aşığın tarixi ilə bir dövrlə səsləşir. Sazın hərfi mənası sazlamaq, irahlamaq, nizamlamaq, qurmaqdır» [20, 184].
Ney. XVII əsrdə Azərbaycanda işlədilən nəfəsli musiqi alətləri içərisində neyin də adı çəkilir. Orta əsrlərin bir sıra başqa şairləri də neyə müraciət etmiş,zərif, kövrək səsindən təsirlənmişlər. Cəlaləddin Rumi öz məsnəvisinin müqəddiməsində yazır:»Neyi eşit,gör nədən hekayət edir və ayrılıqdan necə şikayət edir.
Xalq arasında bəzən şümşad adlanan ney XIX–XX əsrlərdə də səslənmişdir» [20, 234-235]. Özündən əvvəlki sələfləri – Ə.Xaqani, İ.Nəsimi, M. Füzuli, S.Təbrizi, Q.Təbrizi kimi N.Xəzri də öz yaradıcılığında neyi özünəməxsus bir ustalıqla dilləndirir. O, aşiqin eşq atəşindən odlu köynək geyinərək ney tək nalə çəkib, fəryad qopardığını, ürək yaxdığını söyləyir:
Ney tək ürək yaxır nalələrilə [123, 29] M.Fasmer «zurna» sözünün fars mənşəli olduğunu göstərir. O, bu fikirdədir ki, ilkin forması «surna» kimi olan bu söz sur [toy, qonaqlıq] və nay // ney [tütək] tərkibində müxtəlif mənalı iki sözün birləşməsindən əmələ gəlmişdir [72, 293]. Həm «zurna», həm də «balaban» sözləri N.Xəzri yaradıcılığında işlənmişdir. Dinir asta-asta yastı balaban... [124, 236]
Təbil. Azərbaycanda qədim dövrdən zərb musiqi alətlərindən təbil,qavaldaşdan da istifadə olunmuşdur.Təxminən XIX əsrin ikinci yarısından tədricən aradan çıxmağa başlayan təbil zərb musiqi aləti arasıkəsilməyən orta əsr feodal müharibələri, daxili çarpışma və vuruşmalar zamanı fəğan qoparmışdır. Bu alətin vahiməli gur səsini eşidənlərin qəlbi titrəmiş,gözləri yaşarmış,tükləri ürpəşmişdir. Onun üsyankar səsində qanlı-qadalı qırğınlar, düşmən hücumlarının fəlakəti, qana qərq olmuş insanların əzabları duyulur. Təbilin səsində eyni zamanda xəbərverici, səfərbəredici sədalar, cəngavər nərəsi eşidilir [20, 246]. Ölüm təbilinə çevrilsin bu gün [121, 187] Kaman. Şərq aləmində hələ erkən orta əsrlərdə kaman musiqi aləti mövcud olmuşdur. Bu ada N.Gəncəvinin poemalarında, özbək şairi Ə.Nəvainin, M.Füzulinin, Fədainin «Bəxtiyarnamə» əsərində, B.Vahabzadənin poeziyasında rast gəlinir. Müdrik babalarımız kamanı necə də düzgün səciyyələndirmişlər: «Kamanın iniltisini eşidirəm. Düşünürəm, nədir bu nalə? Kimsəsiz yetimin ürəyinin sızıltısımı, yeganə övladını itirən bir ananın acı fəryadımı, nakam aşiqin ürəkləri parçalayan harayımı, qürbətdə can verən bir qəlbin son hıçqırtısı, son bayatısımı?! Nə üçün kaman ürəklərə belə qənim kəsilib? Niyə o, bizi bu qədər yandırır, göynədir? Kamanın kövrək sədasını eşidir, öz-özümə deyirəm: «De, niyə dolmusan, niyə bulanmısan, nədən alışmısan, nədən yanmısan? Harda qanadlanıb havalanmısan,yoxsa vurulmusan,yaralanmısan?» [20,224]. Məhz N.Xəzri də kamanın ah-naləsinə, iniltisinə tab gətirə bilmədiyi üçün yazır:
Deməzdim ki, kaman kimi səslənim [123, 85] Mirzə İbrahimov Üzeyir Hacıbəyovun ölməz musiqi xəzinəsindən söhbət açaraq yazır: «Üzeyir Hacıbəyov tarı niyə müdafiə edirdi? Çünki tar bizim xalq arasında ən çox yayılmış, xalqın ürəyində yaşayan çox zəngin və qiymətli musiqi alətidir. Tarsız-inqilaba qədərki ağır şəraitdə xalqımızın klassik musiqisi və el havalarının əsrlər uzunu yaşayıb qalmasını,inkişafını,öz təkrarolunmaz gözəlliyini saxlamasını təsəvvür etmək belə mümkün deyil. Üzeyir Hacıbəyov tarı müdafiə etməklə zəngin xəzinə olan Azərbaycan xalq musiqisini müdafiə edirdi» [20, 214]. Tar fars sözüdür.Mənası «incə tel, nazik sim, zərif sap» deməkdir. Görünür, ikisimli «dütar» və üçsimli «setar» tarın ulu sələfləri olmuşlar. Simli musiqi aləti tarın tarixi qədimdir.
XIX–XX əsrlərdə tarın təkmilləşməsi və inkişafı muğamların geniş yayılmasında müstəsna əhəmiyyət kəsb etmişdir. «Tar... Şərq musiqi təhsilini genişləndirə bilən alətdən ən qiymətlisi, ən mühümüdür... Musiqi məktəbi tara yalnız elmi cəhətdən yanaşır və onu Şərq musiqisinin əsası olan muğamatın kəşf və şərhi üçün elmi bir alət sifəti ilə öz proqramına daxil edir» [85,414]. Ona görə də təkmilləşdirilən tarın muğamlarımıza təsiri inkaredilməz həqiqətdir. «Həqiqətən də bu təkraredilməz musiqi incilərini tarda dinlədikcə onda xeyirxahlıq,uzaqgörənlik,insanpərvərlik,bəşərilik, müdriklik, mərdanəlik simfoniyası eşidirsən. Eyni zamanda insan ehtirası, insan düşüncəsi, insan fəryadı, insan üsyankarlığı daha da çuğlaşaraq,bütün əzəmət və vüqarı ilə göylərə qalxır, ərşə dayanır» [20, 220]. Azərbaycan ədəbiyyatında da tar musiqi alətinin adına az da olsa,Nizaminin, Füzulinin əsərlərində rast gəlirik. Üzeyir Hacıbəyov yazırdı: «Mənim vəzifəm ancaq Füzuli poemasının sözlərinə forma və məzmunca zəngin, rəngarəng muğamlardan musiqi seçmək, hadisələrin dramatik planını işləyib hazırlamaq idi» [85,366]. Qeyd edək ki, N.Xəzri Azərbaycan muğamının beşiyi sayılan Şuşanın düşmən tapdağı altında olmasına təəssüflənərək öz yaradıcılığında bu dərdə, itkiyə acıyaraq yazmışdır:
dinmir tar simi Burdan «Muğamat» da didərgin düşüb [123, 112].
Yallı. N.Xəzri əsərlərinin dilində musiqi, musiqi alətlərinin adları ilə yanaşı, musiqinin ayrılmaz tərkib hissəsi olan rəqs adlarına da rast gəlinir. Hələ ibtidai icma quruluşu dövründə Azərbaycan ərazisində yaşayan müxtəlif qəbilə üzvləri ova çıxdıqları zaman əl çala-çala, ya da ağac və daşları bir-birinə vuraraq rəqs edirdilər. Buradakı qaya rəsmləri, zəngin incəsənət irsimizlə yanaşı, musiqi və rəqs mədəniyyətimizin inkişaf tarixini öyrənmək üçün də böyük əhəmiyyətə malikdir. Qobustanda iri qaya üzərindəki «Yallı»nın təsviri çox təsirlidir. Deməli, xalqımızın rəqsi kimi indi də qalmaqda olan «Yallı»nın tarixi çox uzaq əsrlərlə bağlıdır. Ə.Bədəlbəyli «Yallı» oynuna yüksək qiymət verərək yazır:»Burada çox intişar edən «Yallı» forması bütün bir elin, bir obanın kollektiv surətdə öz sevinc duyğularını, bacarıq və istedadını təmsil edən əzəmətli bir yaradıcılığın parlaq təzahürüdür» [20, 255].
«Yallı» çeviklik, mətanət və zəhmət tələb edir, xalqımızın ən kütləvi oyunlarından sayılır: Azərbaycan dilində müxtəlif və rəngarəng sözləri əhatə edən zərgərlik leksikası N.Xəzri yaradıcılığında özünün həm leksik-semantik, həm də poetik ifadəsini tapmışdır. Məsələn; Göydən Günəş çıxır, ümmandansa dürr [123, 32] Ürəklərə qızıl körpü sən atdın ki,
O körpüdən qəhrəmanlıq keçsin gərək! [123, 33] Kimsə altun sarayda,
Kimsə uçuq daxmada [123, 56] Dəryalardan çıxan,
Bax, qonşun daş əkib Bu oğru tək qəsd deyil Beləliklə,N.Xəzri həm ədəbi dilimizdə,həm də dialekt və şivələrimizdə mövcud olan termin səciyyəli sözləri əsərlərində işlədərək hər bir oxucuya aydın olmayan, lakin dilimizin tərkib hissəsini təşkil edən dialektizmlərlə onları tanış etməklə eyni zamanda yazılı şəkildə də təsbit etmişdir. Yüklə 0,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|