Azərbaycan rеspublikasi təHSİl naziRLİYİ

Təşbeh. Frazeoloji vahidlərin bir qrupu bənzətmə, yəni təş­beh olmuş, dildə tez-tez təkrar olunduğuna görə bir tərkib ki­mi get-gedə sabitləşmiş,semantik bütövlük yaran­mış və fra­­zeoloji vahidlər sırasına keçmişdir.

Qeyd etdiyimiz kimi,bədii əsərdə çox istifadə edilən təs­­­vir vasitələrindən biri də təşbehdir. Mənşəcə ərəb sözü olan təş­­beh oxşatmaq, bənzətmək mənasını ifadə edir. Ona görə də Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında məcaz növlə­rin­dən biri ki­­mi təşbeh sözünün əvəzinə bənzətmə termini də işlədilir.

Təşbeh məcazın sadə növlərindən biridir. Bədii ədəbiy­yat­­da bir əşyanın və ya hadisənin müəyyən əlamətə görə özün­­dən daha qüvvətli əşya və hadisəyə oxşdılmasına təşbeh, ya­­xud bənzətmə deyilir. Təşbehin əsasında müqayisə durur, bir əşya başqa bir əşya ilə qarşılaşdırılır. Lakin bu əşyalar ara­­­­­­­­­­­­­­­­­­sında ancaq bir və ya bir neçə oxşarlıq yaradılır.

Y. Stepanov müqayisənin əsasən iki növünü [fərdi və ümumişlək] göstərir: «Hər şeydən əvvəl, müqayisələr fərdi və hamının qəbul etdiyi sabit söz birləşməsi şəklində ola bilər. Birinci halda onların məqsədi əşyanı ən müxtəlif cəhətdən xa­­rakterizə etməkdir, lakin bunlar daha çox əşyanın təkrar­edilməz cəhətlərini əks etdirmək üçün işlənir... İkinci halda müqayisələr hamının qəbul etdiyi sabit söz birləşmələri ola­raq, adətən, keyfiyyət dərəcəsini bildirir. Keyfiyyət özü isə ay­rıca ifadə edilməlidir. Ona görə ki, fərdi müqayisələr əksər hal­­larda iki hissədən ibarət olur:müqayisə olunan əşyaya işa­­­rə və onun nə ilə müqayisə olunmasının təsviri» [115,161].

«Təşbeh müəyyən əlamətlərinə görə epitetlərdən fərq­lə­nir. Epitetlər bir sözə qüvvətləndirici başqa bir söz əlavə et­mək yolu ilə düzəlirsə, təşbeh iki əşya, yaxud hadisə ara­sın­da oxşar əlamət tapmaq yolu ilə yaranır. Təşbehin aşa­ğıdakı tər­kib hissələri – əlamətləri vardır:

1) Bənzəyən 2) Bənzədilən 3) Bənzətmə qoşması

4) Bənzətmə əlaməti

Hər bir tam təşbehi tərkib hissələrinə ayırdıqda dörd mühüm cəhət özünü göstərir: təşbehdə bənzəyən nədir; o, nə­­yə bənzədilir; bənzəyənlə bənzədilən arasındakı müş­tə­rək sifət nədir?; bənzətmə nəyin vasitəsilə ifadə olunur?» [75,152].

Təşbehin müvəffəqiyyətli olması üçün bənzətmə əla­mə­ti [müştərək sifət] bənzəyənə nisbətən bənzədiləndə daha güc­lü, daha üstün olmalıdır:

İstəsən yuxuna gələrəm sənin,

gələrəm dəniz kimi.

Üzünə incilər çilərəm sənin,

çilərəm dəniz kimi.

Yoluna şəfəqlər səpərəm hərdən,

səpərəm dəniz kimi.

İstəsən üzündən öpərəm hərdən,

öpərəm dəniz kimi.

Adını qəlbimin sahillərinə,

yazaram dəniz kimi.

«Sevirəm» söyləsən bir axşam mənə,

Susaram dəniz kimi,

Susaram dəniz kimi [123, 50-52].
Nəbi Xəzrinin «Dəniz, göy, məhəbbət» şeirindən nü­mu­­­­­­nə gə­­­­­­­­­tirdiyimiz bu poetik parçada şairin fikir və hissləri təş­­­­­­­­beh, müqayisə və sintaktik təkrarlar vasitəsilə yüksək ifa­də­­liliklə verilmişdir.