Azərbaycan respublikasi
III mərhələ : 1987-1993 - cü illər
Yüklə 49,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Naxçıvanın muxtariyyəti
|
NAXÇIVAN: TARİXİ İNKİŞAF YOLU
Özünün 90 illik yubileyini qeyd edən Naxçıvan böyük və şərəfli tarixi inkişaf yolu keçmişdir. Uzun əsrlər boyu qədim Şərq sivilizasiyaları ilə sıx bağlı olan Naxçıvanda Azərbaycan xalqının zəngin tarixi, elmi və mədəni irsi formalaşmışdır. Naxçıvan ərazisində aşkar edilən Daş və Tunc dövrünün abidələri, Gəmiqayada sərt qayalar üzərində iki minə qədər müxtəlif quruluşlu işarə və təsvirlər, öz sənətkarlığı ilə seçilən boyalı qablar mədəniyyəti, yüksək qədim şəhərsalma mədəniyyətinin izləri bu yurdun ilkin sivilizasiya beşiklərindən olduğunu təsdiq edir. Tədqiqatlar Naxçıvan ərazisində insanların son buzlaşma dövründən məskunlaşdıqlarını sübut edir. Naxçıvanın tarixi Urmiya gölü hövzəsi və Mesapotamiyada yaranan sivilizasiya ilə bağlı olmuşdur. Naxçıvan ərazisində 500-300 min il bundan əvvəl yaşamış ulu əcdadlarımız zəngin təbiətli çay vadilərində, dağ yamaclarında, mağaralarda məskunlaşmışlar. Qazma, Kilit, Daşqala, Ərməmməd mağaraları, I Kültəpə, Sədərək, Ovçular təpəsi, Xələc, Duzdağ, Şahtaxtı, Nəhəcir kimi yaşayış yerləri bu ərazidə Neolit dövründən etibarən məskən salmış ibtidai insan- ların izlərini qoruyur. Gəmiqaya və Əshabi-Kəhf abidələrinin Naxçıvanda olması bu ərazinin ilkin məskunlaşma, eləcə də zəngin mədəniyyət mərkəzlərindən biri kimi əhəmiyyətini daha da artırır. Bu ərazidə Daş dövrü mədəniyyətinin izlərinə Batabat yaylağında, Naxçıvançay və Əlincəçay vadilərində, İlandağın cənub ətəyində, Qazma və Kilit mağaralarında, Ovçular təpəsi yaşayış yerində və digər ərazilərdəki abidələrdə rast gəlinir. Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 Naxçıvan ərazisində Paleolit, Neolit və Eneolit dövrünə aid arxeoloji abidələr aşkar edilmişdir. İbtidai icma cəmiyyətinin sonrakı mərhələlərində (e.ə. XII-I minilliklərdə) Azərbaycanın Günortacı adlanan bu ərazisində davamlı və intensiv yaşayış olmuşdur. Məhz bu dövrdə yerli əhalinin kaspi antropoloji tipi formalaşmışdır. E.ə. IV-II minilliklərdə Naxçıvan ərazisində meydana gələn iri tayfa ittifaqları Azərbaycan xalqının soykökünün formalaşması prosesində mühüm rol oynamışlar. Bunlar başlıca olaraq türk mənşəli kaspi, kadusi və naxçı tayfa ittifaqları idi. Mənbələrdə Urmiyadan Naxçıvana qədər olan ərazilərdə mehran tayfasının yaşaması haqqında da məlumatlar var. Burada meydana gəlmiş tayfa birlikləri Azərbaycanın etnik-siyasi tarixində mühüm rol oynamışlar. Naxçıvan diyarı Azərbaycanın ən qədim şəhər məskənlərindən biridir. Bu diyarın baş şəhəri olan Naxçıvan isə Şərqdə və bütün dünyada ən qədim şəhərlərdən biri hesab olunur. Beş min ildən artıq tarixə malik olan Naxçıvan şəhəri sonralar Azərbaycanın iqtisadi, siyasi və mədəni mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir. Orta Tunc dövründə Naxçıvanda güclü tayfa ittifaqları formalaşmış, şəhər-dövlətlər yaranmışdır. Qədim Naxçıvan şəhərinin yaxınlığında e.ə. II minilliyin əvvəllərində mövcud olmuş Şahtaxtı, Qızılburun və Qarabağlarda şəhər tipli yaşayış yerlərinin sakinləri, Cənubi Qafqazın qonşu regionları, eləcə də Ön Asiya və Yaxın Şərq ölkələri ilə iqtisadi-mədəni əlaqələr yaratmışlar. Daxili və beynəlxalq ticarət əlaqələri Naxçıvanda yaranmış tayfa ittifaqları mərkəzlərinin e.ə. II-I minilliklərdə Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 Naxçıvanın hərtərəfli inkişafına, digər mərkəzlərin qala-şəhərlərə çevrilməsinə gətirib çıxarmışdır. Naxçıvanın əlverişli geostrateji mövqeyi, mühüm karvan yollarının, o cümlədən “İpək Yolu”nun üzərində yerləşməsi, habelə zəngin ticarət, sənətkarlıq mərkəzi olması bölgələrin məhsuldar torpaqları hələ eramızdan əvvəl qonşu dövlətlərin diqqətini cəlb etmişdi. Ona görə də Naxçıvan uzun illər ərzində bir-birini əvəz edən dövlətlərin tərkibində qalmış, lakin bununla belə bu ərazi həmin dövlətlərin ən inkişaf etmiş əyalətlərindən birinə çevrilmişdir. Naxçıvan e.ə. IX-VII əsrin sonlarına qədər Azərbaycan Manna dövlətinin tərkibində olmuşdur. Manna dövləti qonşu Assuriya və Urartu dövlətlərinə qarşı mübarizədə öz müstəqilliyini qoruyub saxlamışdır. Urartuya qarşı mübarizədə e.ə. 820-810-cu illərə aid edilən İlandağda aşkar olunmuş yazıda əks olunmuşdur. E.ə. 820-600-cü illərdə Şərurda mərkəzi Oğlanqala olan qədim dövlət yaranmışdır. Manna dövlətinin süqutundan sonra Naxçıvan əvvəlcə Midiyanın (e.ə. VII əsrin sonları – e.ə. 550-ci il), sonra isə Əhəməni imperiyasının (e.ə. 550-e.ə.330-cu illər) tərkibinə daxil olmuşdu. Əhəmənilər imperiyası Makedoniyalı İsgəndər (e. ə. 336- e.ə. 323) tərəfindən süquta yetirildikdən sonra Naxçıvan yeni yaranan Atropatena dövlətinin tərkibində qaldı. Ölkənin cənubunda Atropatena, şimalında isə Albaniya dövləti yarandı. Azərbaycan xalqının təşəkkülü tarixində Atropatena dövrü çox mühüm mərhələ olmuşdur. Naxçıvan bu dövlətin əsas əyalətlərindən, iqtisadi və mədəni mərkəzlərindən biri idi. Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 Antik dövrdə və eramızın ilk əsrlərində Naxçıvanda ictimai-iqtisadi və mədəni tərəqqi daha da sürətləndi. Şəhər xeyli genişlənərək Azərbaycanın əsas ticarət mərkəzlərindən biri olmuşdur. Antik dövrdə Naxçıvanla yanaşı, Gilan şəhəri də məşhur sənətkarlıq və ticarət mərkəzi olmuşdu. Oğlanqala, Govurqala, Qazançı qalası kimi qala-şəhərlər diyarın iqtisadi, siyasi, mədəni həyatında, xüsusilə Naxçıvana yadelli basqınların qarşısının alınmasında çox böyük rol oynamışdır. E.ə. 150-ci ildən eramızın III əsrinədək Naxçıvan Parfiya hökmdarlarının aramsız təzyiqinə qarşı rəşadətlə müqavimət göstərmişdir. E.ə. I əsrdə romalılar Cənubi Qafqaza yiyələnmək üçün parfiyalılarla müharibələr aparan zaman Naxçıvana böyük zərbə dəymiş, çoxlu yaşayış məntəqələri dağıdılmışdır. Bu dövrdə Naxçıvan barədə Roma və yunan müəlliflərinin əsərlərinə də məlumatlar daxil edilmişdir. İosif Flavi (e.ə. I əsr) və Klavdi Ptolemey (II əsr) öz əsərlərində Naxçıvandan bəhs etmişlər. Eramızın III əsrində İran Sasani dövləti (224-651) güclənməyə başladı. Regionda üstünlüyü ələ keçirmək uğrunda Sasani, Roma, sonra isə Bizans imperiyaları arasında dağıdıcı müharibələr baş verdi. Sasani dövləti Naxçıvanı ələ keçirdi. Bu dövrdə Naxçıvan torpaqları İran-Roma, sonralar isə Bizansla müharibələrdən xeyli əziyyət çəkdi, dağıntılara məruz qaldı. Buna baxmayaraq, Naxçıvanın hərbi-strateji mövqeyi və ticarət yollarının üzərində yerləşməsi onun inkişafına təkan verdi. Sasanilər Naxçıvanı işğal etdikdən sonra naxçıvanlılardan ibarət hərbi dəstələri yeni növ silahlarla təchiz etməyə başladılar. Yeni növ silahlar yerli sənətkarlar tərəfindən istehsal edilmiş silahlarla birgə istifadə edilirdi. Sasanilər Naxçıvanın Şərqi Roma Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 imperiyasına coğrafi baxımdan yaxın olmasını nəzərə alaraq dağıtdıqları qalaları yenidən bərpa etmək məcburiyyətində qaldılar. Onlar Şahbuz ərazisindəki qalanı bərpa edərək “Şapurqala” adlandırdılar. Sasanilərlə Roma arasındakı müharibə yeni müqavilə ilə nəticələndi. Bağlanmış sülh müqaviləsi nəticəsində Sasani qoşunları Naxçıvanı tərk etməli oldular. 387-ci ildə bağlanmış müqaviləyə görə, Naxçıvan yenidən Sasanilərin əlinə keçir. Burada Sasani mərzbanlarının iqamətgahı yerləşir, Sasani şahları adından sikkələr zərb olunurdu. Naxçıvan zərbxanası Azərbaycanda mövcud olmuş qədim zərbxanalardan sayılırdı. Burada “naxç” işarəsi ilə Sasani sikkələri zərb olunmuşdur. Həmin dövrdə Naxçıvan şəhərində 30 minə qədər yaşayış evi və 150 min əhali vardı. VII əsrin birinci yarısında Bizans qoşunları Naxçıvan şəhərini mühasirəyə alsa da, şəhəri işğal edə bilmədi. Bizans ordusunun 625-ci ildə Naxçıvan üzərinə yürüşü zamanı şəhər dağıdıldı, Dəbil ələ keçirildi. Gənzədəki məşhur atəşgah viran qoyuldu. Ərəb xilafətinin yaranması dünya tarixində böyük dəyişikliklərə səbəb oldu. Ərəb istilası və İslamın yayılması Azərbaycana da öz təsirini göstərdi. VII əsrdə Cənubi Qafqazın digər regionları kimi, Naxçıvan da ərəb xilafətinin işğalına məruz qalmışdır. Ərəblərin Naxçıvan ərazisinə ilkin hücumu basqın xarakteri daşısa da, nəticə etibarilə, ağır idi: kəndlər, obalar qarət edilmiş, əhalinin bir hissəsi öldürülmüş, bir hissəsi didərgin salınmışdı. Naxçıvanın ərəblər tərəfindən işğalı mərhələli Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 xarakter daşımış, Xilafət qüvvələri bu əraziyə bir neçə dəfə hücumlar etmişdilər. Yadelli əsarətini qəbul etməyən Azərbaycan xalqı ərəblərin işğalçılıq siyasətinə qarşı azadlıq mübarizəsinə qalxdı. Babəkin başçılıq etdiyi azadlıq müharibəsinin (816-837) əsas mərkəzlərindən biri də Naxçıvan idi. Bu azadlıq müharibəsi Ərəb xilafətinin əsaslarını zəiflətdi. IX əsrin sonlarına doğru Ərəb xilafətinin zəifləməsi nəticəsində Naxçıvan torpaqları əvvəl Sacilər (879-930), sonra isə Salarilər (941-981) dövlətlərinin tərkibinə daxil olmuşdu. Əsrin sonlarına yaxın ölkədə yaranmış siyasi vəziyyət zəminində Naxçıvanda müstəqil, yaxud yarımmüstəqil dövlət qurumu “Naxçıvanşahlıq” meydana gəlir. 80 ilə yaxın mövcud olmuş bu dövlət qurumu Əbu Düləfilər tərəfindən idarə edilmişdir. Akademik N.Vəlixanlı qeyd edir ki, “Naxçıvanşahlıq” müstəqil dövlət yox, Şəddadilər dövlətinin tərkibində bir əmirlik olmuşdur. Əbu Düləf dövlət başçısı deyil, yalnız Naxçıvanın hakimi-əmiri olmuşdur. Naxçıvanşahlıq Salarilər dövlətinin son vaxtlarında meydana gəlmiş və Rəvvadilər dövləti ilə eyni vaxtda mövcud olmuşdur. Müasir Ordubad ilə Əylis arasında yerləşən Qoltan əmirliyinin hakimi Əbu Düləf 982-ci ildə Salarilərin son nümayəndəsi Dvin hakimi ibn İbrahimi məğlub edərək Dvin (Dəbil), Naxçıvan və s. şəhərləri tutur və Vaspurakan da daxil olmaqla həmin ərazilərdə möhkəmlənməyə çalışır. Lakin o, buna nail ola bilmir. Onun nəvəsi Əbu Düləf sonralar Dvini yenidən tutur və “Naxçıvanşah” titulu qəbul edib şahlığı idarə edir. Azərbaycan şairi Qətran Təbrizinin qəsidələrindən göründüyü kimi, Naxçıvanşah Əbu Düləf Azərbaycan hakimi Rəvvadi Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 Bəhsudan ilə dost olub onunla hərbi ittifaqa girmiş və müttəfiq qoşunlar Bizansa, eləcə də başqa düşmənlərə qarşı birgə vuruşmuşlar. Səlcuq hökmdarı Sultan Toğrulun (1038-1063) Böyük Səlcuq imperiyasını yaratması ilə dünya tarixində böyük dəyişikliklər baş verdi. Səlcuq hökmdarı Toğrul bəyin varisi Alp Arslan (1063-1072) Azərbaycanın cənub vilayətlərində Rəvvadilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyduqdan sonra, 1064-cü ildə Naxçıvana yiyələnmişdir. Alp Arslanın oğlu Məlik şah və vəziri Nizam ül-mülk tərəfindən Naxçıvan qalaları fəth edilmiş və burada əmirlik yaradılmışdır. Alp Arslan Naxçıvan şəhərində özünə xüsusi iqamətgah tikdirir. Səlcuqların Azərbaycandakı canişini Naxçıvanda yerləşirdi. Səlcuqları tədricən siyasi və iqtisadi qüdrət kəsb edən ayrı- ayrı atabəy sülalələri əvəz etdi. Böyük Səlcuq imperiyasının süqutundan sonra Azərbaycan ərazisində Eldəniz (1136-1175) tərəfindən əsası qoyulan Azərbaycan Atabəylər-Eldənizlər dövləti (1136-1225) yarandı. 1146-cı ildə ölkədəki vəziyyətdən istifadə edən Atabəy Eldəniz Naxçıvan vilayətini öz torpaqlarına birləşdirir və həmin dövrdən etibarən Naxçıvan şəhəri və onun vilayəti Eldəniz nəslinin irsi iqtasına çevrilir. Eldənizlər dövlətinin tərkibinə Azərbaycan, Arran, Naxçıvan, Fars (Əcəm) İraqı, Rey, Həmədan və s. vilayətlər daxil idi. Naxçıvan sərhəd vilayəti kimi xüsusi rejimdə idi. Naxçıvan vilayəti divan əl-xassə və ya divan əl-əla adlanan Ali divana tabe idi. Atabəylərin xəzinəsi həmişə atabəyin olduğu yerdə saxlanılırdı. Əsas xəzinə isə Naxçıvan yaxınlığındakı Əlincə qalasında mühafizə olunurdu. Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin mərkəzi şəhəri, paytaxtı XII Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 əsrin 30-70-ci illərində Naxçıvan şəhəri olmuşdur. Eldənizlər dövlətinin banisi Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyətinin ilk döv- ründən dövlətin siyasi, “padşahlıq iqamətgahı” Naxçıvan şəhərində yerləşmişdir. Azərbaycan hökmdarı Məhəmməd Cahan Pəhləvanın dövründə (1175-1186) Naxçıvanın hakimi Qızıl Arslan, onun ölümündən sonra isə arvadı Zahidə xatın idi. Cahan Pəhləvanın oğlanları Əbubəkr (1191-1210) və Özbəyin (1219-1225) hakimiyyəti dövründə paytaxt Təbriz olsa da, Naxçıvan iqtisadi və mədəni mərkəz kimi mühüm rol oynamışdır. O dövrdə Naxçıvan şəhərində təxminən 150-200 min əhali yaşamışdır. Məhəmməd Naxçıvani şəhərin bu dövrü haqqında yazır ki, “Təbrizdən və Bağdaddan sonra Naxçıvan kimi cəlallı və əzəmətli şəhər yox idi”. Naxçıvan Azərbaycanın iqtisadi, siyasi və mədəni mərkəzlərindən biri kimi dünya miqyasında şöhrət qazanmışdı. Şəhərin mərkəzi hissəsində Möminə xatın türbəsi inşa edilmişdi. Buradakı meydanın ətrafında bir sıra binalar kompleksi – hökmdarın sarayı, Böyük Cümə məscidi və ticarət binaları yerləşirdi. Memar Əcəminin ucaltdığı Yusif Küseyir- oğlu və Möminə xatın türbələri Şərq memarlığının nadir inciləri sayılır. Naxçıvan memarlığı Atabəylər dövründə xüsusi məktəbə çevrildi. Onun banisi Əcəmi Əbu Bəkr oğlu Naxçıvani idi. Onun yaratdığı Möminə xatın türbəsi nəinki Azərbaycan, hətta dünya memarlığının nadir incilərindən hesab olunur. Naxçıvan haqqında məlumat verən XIII əsr qiymətli mənbələrindən birində (“Əcaib-əd-Dünya” (Dünyanın qəribəlik- ləri)) deyilir: “Naxçıvan – Azərbaycanda şəhərdir, böyükdür və əhalisi çoxdur, hündür yerdə yerləşir, çox möhkəmləndirilmişdir. Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 Şəhərin yanında daşdan qala tikiblər, qalada mədrəsə, məscid inşa ediblər; qalada şirinsulu bulaq var”. Monqolların yürüşü (1221) nəticəsində zəifləyən Atabəylər-Eldənizlər dövlətini Xarəzmşah Cəlaləddin süquta ye- tirdi. Naxçıvan Xarəzmşah tərəfindən işğal olundu. Bu, 1231-ci ilədək davam etdi. Monqolların ikinci yürüşü (1231-1239) ilə Azərbaycanda monqol ağalığı bərqərar oldu. Naxçıvan XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda və ümumiyyətlə, Şərqdə gedən siyasi- iqtisadi, mədəni proseslərin mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. Hülakülərin, çobanilərin, cəlairilərin nüfuz dairələrində olan Naxçıvan bu hakimiyyətlərin siyasi həyatında fəal iştirak edirdi. Beşinci monqol ulusu Hülakülər dövləti yarandıqda (1256) Azərbaycan dövləti bu torpaqların tərkibinə daxil edildi. Naxçıvan o zaman Azərbaycanın cənub torpaqlarının inzibati- ərazi baxımından bölündüyü doqquz tüməndən biri idi. Həmdullah Qəzvini (1282-1345) həmin tümənlərdən səkkizinin – Təbriz, Ərdəbil, Pişkin, Xoy, Sarab, Marağa, Mərənd və Naxçıvan tümənlərinin adını çəkir və onların hər biri barədə müfəssəl məlumat verir. Çoxmənalı “tümən” termini ilə orta əsr- lərdə on min döyüşçünü birləşdirən hərbi bölüm, on min dinara bərabər pul vahidi və on min əsgər verə biləcək inzibati-ərazi vahidi nəzərdə tutulurdu. Naxçıvan bölgəsi Azərbaycanın bir tü- məni idi və dövlətə on min döyüşçü vermək qüdrətinə malik idi. Naxçıvan tüməninə Azərbaycanın 27 iri şəhərindən 5-i – Nax- çıvan, Ordubad, Azad, Əncan və Makuyə şəhərləri daxil idi. Naxçıvan tüməni Makudan Qafan dağlarına kimi olan geniş ərazini əhatə edir və Xoy, Mərənd, Pişkin tümənləri ilə, eləcə də Qarabağla hüdudlanaraq Göyçə gölünə qədər uzanırdı. Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 Naxçıvanın qərb hüdudlarına Dvin şəhəri də daxil idi. Ərəb coğrafiyaşünası Yaqut Həməvinin (1179-1229) yazdığına görə, Dvin “Arran vilayətində, Azərbaycanın uzaq hüdudlarında” yerləşir. Fəzlullah Rəşidəddinin (1247-1318) məlumatına görə, Qafan ərazisi də Naxçıvan tüməninə daxil idi. Naxçıvanda və onun ətrafında Əlincə, Sürməli, Gərni, Tarmap, Fəqnan və s. kimi qala və istehkamlar mövcud olmuşdur. Öz möhtəşəmliyi, strateji mövqeyi, təbii şəraiti ilə fərqlənən Əlincə XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda fəaliyyət göstərmiş dövlətlərin tarixində, eləcə də xalqımızın azadlıq mübarizəsində əvəzolunmaz rol oynamışdır. XIV əsrin son rübündə baş verən siyasi hadisələrin mərkəzində Əlincənin xüsusi yeri vardır. Bu, Teymurun hücumları və qalanın müdafiəsi ilə bağlıdır. Həmin dövrdə qalanın hakimi sultan Tahir Cəlairi, qala kutvalları (sərkərdələr) isə Xacə Cövhər Əmir Altun və sonra Əhməd Oğulşayi olmuşlar. Qala 14 il (1387-1401) Teymur qoşunlarının həmlələrinə sinə gərmişdir. Qalaya 4 dəfə (1387, 1393, 1397, 1400) kəskin hücumlar olmuşdur. Lakin hər dəfə Teymurun qoşunu məyus halda geri dönməli olmuşdur. Teymurilərə qarşı mübarizədə hürufilər mühüm rol oynayırdı. Hürufiliyin banisi, böyük Azərbaycan mütəfəkkiri Fəzlullah Nəimi 1394-cü ildə Teymurun oğlu Miranşah tərəfindən Naxçıvanda öldürüldü. On dörd illik qəhrəmanlıq mübarizəsindən sonra Əlincə qalası da daxili çəkişmələr nəticəsində süquta uğradı. Bu hadisədən bir müddət sonra Teymur Təbrizdən Naxçıvana gəlib, Əlincə qalasının başına çıxaraq onu seyr etmiş, qalanın əzəməti onu heyran qoymuşdu. Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 Naxçıvan XIII-XIV əsrlərin mürəkkəb tarixi şəraitinə baxmayaraq, sosial-iqtisadi və mədəni cəhətdən inkişaf edirdi. Kənd təsərrüfatı, sənətkarlıq və ticarət sahəsində mühüm irəliləyiş nəzərə çarpırdı. Həmin dövrdə Naxçıvan, Ordubad, Culfa şəhərləri Azərbaycanın həyatında mühüm yer tuturdu. Naxçıvanda görkəmli dövlət, elm və mədəniyyət xadimləri fəaliyyət göstərirdi. Əslən naxçıvanlı olan görkəmli Azərbaycan alimi Nəsirəddin Tusi dünyanın elm korifeyləri sırasında layiqli yer tutmuşdur. XV əsrdə Naxçıvan diyarı türk mənşəli Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin, XVI əsrdə isə tarix səhnəsində 230 ilə qədər qalmış Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin tərkibinə daxil olmuşdur. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin ərazisi Ərəb İraqı, Əcəm İraqı, Azərbaycan, Kürdüstan, Diyarbəkir, Luristan, Fars, Kirman və b. vilayətlərlə yanaşı, Ermənistanı da əhatə edirdi. Naxçıvan bu dövrdə Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olmuşdur. Bəhs olunan dövrdə Ermənistan ərazisi “Çuxur-Səd” adı ilə tanınırdı. Çuxur-Səd geniş ərazini – Araz çayı vadisinin hər iki tərəfini – şimal-qərbdə Suragöl, şimal-şərqdə Göyçə gölü, cənub-qərbdə Qars, cənub və cənub-şərqdə Sürməli, Naxçıvan, Maku və bəzən də Bəyazid ərazisini əhatə etmişdir. Orta əsrlərdə Azərbaycanın ən geniş əraziləri əhatə etdiyi dövr Səfəvilər hakimiyyəti dövrünə təsadüf edir. 280-300 min kv.km-lik Azərbaycan ərazisi inzibati-ərazi bölgü baxımından 4 bəylərbəyliyə bölünmüşdü: Şirvan, Qarabağ, Təbriz və Çuxur- Səd. Naxçıvan 1501-ci ildə Səfəvilər dövlətinin tərkibinə daxil olaraq, Azərbaycanın mühüm iqtisadi, siyasi və mədəni mərkəzlərindən biri kimi tanınmışdır. Azərbaycan Səfəvi Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 dövlətində “Naxçıvan ölkəsi” əvvəllər Təbriz bəylərbəyliyinin, sonra isə Çuxur-Səd bəylərbəyliyinin tərkibində olmuşdur. Səfəvi şahları Naxçıvan ölkəsinin idarəsini ən güclü dayaqlarından biri olan türk qızılbaş tayfası – Ustaclıların bir qolu olan Kəngərli tayfası başçılarına həvalə etmişdilər. Kəngərli tayfa başçıları XIX əsrin 20-ci illərinə qədər Naxçıvanın irsi hakimləri olmuşdular. Naxçıvan Səfəvi-Osmanlı müharibələri dövründə dağıdıcı təsirə məruz qaldı. XVI əsrin 50-ci illərində Naxçıvan şəhəri Osmanlı qoşunları tərəfindən qarət edilmiş və yandırılmışdır. II Şah İsmayılın hakimiyyəti dövründə (1576-1577) Naxçıvan şəhəri Səfəvilərin hakimiyyəti altında olmuş, XVI əsrin sonlarında yenidən Osmanlı qoşunlarının hücumlarına məruz qalmışdır. 1590-cı ildə səfəvilərlə Türkiyə arasında sülh müqaviləsi bağlandı. Azərbaycanın bir sıra şəhərləri ilə birlikdə Naxçıvan da müvəqqəti olaraq Osmanlı imperiyasının hakimiyyəti altında qaldı. I Şah Abbas (1587-1629) həmin torpaqları İranın tərkibinə qaytarmaq uğrunda mübarizəyə başlayır. Yenidən genişlənən Səfəvi-Osmanlı müharibələri Naxçıvanın həyatına ağır zərbə vurur. 1605-ci ildə Osmanlı dövləti I Şah Abbasa qarşı böyük ordu göndərdi. Bu vaxt İran şahı zorakılıqla Naxçıvan əhalisini Dizmar və Qarabağ vilayətlərinə, Culfa əhalisini isə İsfahana köçürmüşdür. Naxçıvan ölkəsindən 70 mindən çox adam sürgün edilmişdir. Bu faciəli hadisə tarixdə “Böyük sürgün” adlanmışdır. Yalnız 1639-cu il sülh müqaviləsi bərpa işlərinə imkan yaratdı. Sülh müqaviləsindən sonra 1647-ci ildə Naxçıvan şəhərinə Rzaəddin, 1678-ci ildən Şərif xan, 1691-ci ildən Məhəmmədrza xan hakim təyin edilmişdi. Hələ I Şah Abbas Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 Naxçıvan və digər Azərbaycan torpaqlarını osmanlılardan geri almağa nail olmuşdu. I Şah Abbasın dövründə vəzir təyin edilmiş Hatəm bəy Ordubadi böyük Səfəvi imperiyasının idarə olunmasında mühüm rol oynamışdı. I Şah Abbas 1606-cı ildə Ordubada səfərindən sonra şəhəri soyurqal kimi ona bağışlamış, Hatəm bəy isə burada geniş quruculuq işləri aparmışdı. I Şah Abbasın fərmanı ilə (1607) ordubadlılar vergilərdən azad edilmişdilər. Həmin fərmanın kitabəsi indiyədək qalmaqdadır. Rus imperatoru I Pyotrun Cənubi Qafqaza yürüşü Osmanlı imperiyasını da fəallaşdırdı. Osmanlı imperiyası 1723-cü ilin yazından öz ordularını Cənubi Qafqaza və Qərbi İrana yeridir. 1723-cü ilin sentyabrında osmanlılar Naxçıvan, sonra isə Ordu- bad şəhərini ələ keçirirlər. Naxçıvan torpaqları 1735-ci ilədək Osmanlı Türkiyəsinin hakimiyyəti altında qalır. Osmanlı inzibati- ərazi bölgüsünə əsasən, Naxçıvan “Naxçıvan sancağı” adı ilə tanınır. Naxçıvan ərazisinin çox hissəsi Naxçıvan sancağına daxil idi. Osmanlılar ilhaq etdikləri ərazilərdə əhalinin və onun gə- lirlərinin müfəssəl siyahısını tərtib edirdilər. O cümlədən 1727-ci ildə Naxçıvan sancağının iki nüsxədən ibarət “Müfəssəl dəftəri” tərtib olunmuşdu. Burada Naxçıvanın inzibati-ərazi bölgüsü, vergilərin miqdarı, əhalinin sayı və s. haqqında mötəbər məlumatlar verilir. Həmin məlumatlardan Naxçıvan sancağında 14 nahiyə (Naxçıvan, Əlincə, Sair Məvazi, Qışlağat, Dərəşam, Azadciran, Şorlut, Dərənürgüt, Sisyan və Dərələyəz) adı çəkilir. Osmanlılar Səfəvilər dövründə Naxçıvanın tərkibində olan Zor, Zəbil və Şərur nahiyələrini sancağın tərkibindən çıxararaq İrəvan əyalətinə birləşdirmişdilər. Naxçıvan sancağının 9.788 vergi Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 verən əhalisi xəzinəyə hər il 2.629.059 axça ödəyirdi. O dövrdə Naxçıvan sancağı 315 yaşayış məntəqəsini əhatə edirdi. Buraya indiki Naxçıvan MR-in ərazisi, Ermənistanın Yexeqnadzor rayonu, Cermuk rayonunun yarısı, Sisyan rayonunun böyük bir hissəsi, Mehri də daxil olmaqla rayonun bir neçə yaşayış məntəqəsi aid idi. XVIII əsrin 30-cu illərində İranda Nadirin nüfuzu artırdı. Azyaşlı III Şah Abbas 1736-cı ildə öldürüldü. Elə həmin il Nadir Muğanda özünü şah elan etdi və bundan sonra Azərbaycanın bütün ərazisini vahid Azərbaycan vilayətində birləşdirdi. Naxçıvanda Kəngərli tayfası Nadir şaha itaətsizlik göstərdiyindən bu tayfanın bəzi nümayəndələri Əfqanıstana köçürüldülər. Naxçıvan diyarının idarəsi iki nəfərə tapşırıldı: onlardan biri “hakimi-ölkə-ye Naxçıvan”, digər “hakimi-tümən-i Naxçıvan” adlandırıldı. 1747-ci ildə Nadirin öldürülməsi ilə imperiya dağıldı. Naxçıvan faktiki olaraq müstəqil feodal dövlətə – xanlığa çevrildi. Həmin il Kəngərli tayfasının başçısı Heydərqulu xan özünü Naxçıvan diyarının müstəqil hakimi elan etdi. Naxçıvan xanlığının ərazisi indiki Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisindən xeyli böyük olub, Dərələyəz və Zəngəzur torpaqlarının da çox hissəsini əhatə edirdi. Xanlığın tərkibində 7 mahal (Əlincə, Əylis, Bəlləv, Dəstə, Dərələyəz, Xok, Ordubad) və 2 şəhər (Naxçıvan, Ordubad) var idi. Xanlıqlar dövründə ara müharibələri, çəkişmələr, hakimiyyət uğrunda mübarizələr ənənəvi hal almışdı. Qonşu dövlətlərin müdaxiləsi, habelə xanlıqda hakimiyyəti ələ keçirmək uğrunda ara verməyən saray çəkişmələri Naxçıvan xanlığının zəifləməsinə səbəb oldu. Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 Yalnız Kalbalı xanın (1787-1820) hakimiyyəti dövründə xanlıqda müəyyən sabitlik yarandı. Naxçıvan xanlığının sonrakı taleyi İran-Rusiya münasibətləri zəminində müəyyənləşdi və nəhayət, 1828-ci il fevralın 10-da bağlanmış Türkmənçay sazişinə görə, xanlığın ərazisi Rusiyaya ilhaq olundu. 1828-ci il martın 21-də çar I Nikolayın fərmanı ilə keçmiş İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisində “erməni vilayəti” adlanan uydurma inzibati ərazi vahidi yaradıldı. “Erməni vilayəti”ni qərəgahı İrəvanda yerləşəcək rus generalı idarə etməli idi. Ehsan xan Kəngərli Naxçıvanın naibi kimi 1840-cı ilə qədər bu diyarı idarə etdi. 1840-cı ildə Ehsan xan özünün bütün imtiyazlarını və Kəngərli süvari alayının başçısı vəzifəsini saxlamaqla naiblikdən istefa verdi. Bu, I Nikolayın real vəziyyəti nəzərə almadan, ənənəvi ermənipərəst siyasətə əsasən, erməni dövləti yaratmaq istəyinin nəticəsi idi. Lakin çarizm Rusiya imperiyası daxilində belə bir siyasətin özünü doğrultmadığına tezliklə əmin oldu. 1840-cı ilin aprelində çar hökuməti Zaqafqaziyada inzibati islahata dair qanun verdi: 1841-ci il yanvarın 1-dən qüvvəyə minən bu qanuna əsasən, komendant üsul-idarəsi ləğv olundu və burada ümumi Rusiya inzibati sistemi tətbiq edildi. Buna uyğun yaradılan Naxçıvan qəzası Ordubad mahalı ilə birlikdə Gürcüstan- İmeretiya quberniyasının tərkibinə daxil edildi. Bu zaman Naxçıvan qəzasının sahəsi 4378 kv.km, əhalisi isə 86.878 nəfər idi. Qəza Naxçıvan, Ordubad, Dərələyəz, Culfa, Şahbuz yaşayış məntəqələrdən ibarət idi. Çar Rusiyasının geosiyasi məqsədlərinə müvafiq olaraq Naxçıvan qəzası 1849-cu ildə Qərbi Azərbaycandakı İrəvan Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 quberniyasına birləşdirildi. Bununla belə, İrəvan quberniyası tərkibində də Naxçıvana müstəqil idarəçilik statusu verilmişdi. Şərur-Dərələyəz ərazisi və Ordubad dairəsi də yeni yaradılan İrəvan quberniyasına birləşdirildi. 1870-ci ildə İrəvan quberniyasının tərkibində əhalisinin, demək olar ki, hamısı azərbaycanlıdan ibarət olan Şərur-Dərələyəz qəzası təşkil edildi. Azərbaycanın tarixi əraziləri olan İrəvan, Naxçıvan, Göyçə, Şərur-Dərələyəz, Yeni Bəyazid əraziləri İrəvan quberniyasının tərkibində idi. Göründüyü kimi, tarixi Naxçıvan torpaqları çar Rusiyası tərəfindən dəfələrlə inzibati-ərazi dəyişikliyinə məruz qalmış, keçmiş xanlıq torpaqlarının böyük bir hissəsi Naxçıvan qəzasına daxil edilmişdir. Eyni zamanda Naxçıvan ərazisinin məqsədyönlü şəkildə erməniləşdirilməsi siyasəti həyata keçirilirdi. İran və Türkiyədən ermənilər Azərbaycanın qədim torpaqlarına, o cümlədən Naxçıvana köçürülür, əhalinin etnik tərkibi qəsdən dəyişdirilirdi. Lakin Naxçıvan əhalisi bu qəddar siyasətə qarşı qəhrəmanlıqla mübarizə aparır, ermənilərin doğma torpaqlarında möhkəmlənməsinə yol vermirdilər. Rusiya imperiyasının köçürmə siyasəti nəticəsində Naxçıvanda ermənilərin sayı artırılsa da, əhalinin əksəriyyəti yenə də azərbaycanlılardan ibarət idi. Köçürülən ermənilər Naxçıvan əyalətinin 6 kəndində, Ordubad dairəsinin 11 kəndində məskunlaşdırıldı. Naxçıvan şəhərində 416 ailə, Əbrəqunusda 36, Bənəniyarda 43, Qazançıda 22, Xəlillidə 24, Kültəpədə 70, Nehrəmdə 208, Cəhridə 151, Ayrıncda 31, Qarabağlarda 24, Külüsdə 13, Nursuda 30, Şahbuzda 20, Gecəzurda 14, Məzrədə 22, Əylisdə 37, Aza, Dar, Dizə və Dırnısda 182 ailə yerləşdirildi. Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 Köçkünlərdən 2285 ailə əyalətin Naxçıvan mahalında, 226 ailə isə Ordubad mahalında yerləşdirildi. Rusiya imperiyasının köçürmə siyasəti nəticəsində Naxçıvan dairəsinin mahalları üzrə 1830-cu illərdə əhalinin etnik tərkibi belə idi: Əlincə mahalı üzrə azərbaycanlılar 400 təsərrüfat, 1830-cu ildən əvvəl köçürülüb gətirilən ermənilər 120, həmin ildən sonra köçürülənlər də 120 təsərrüfat idi. Dərələyəz üzrə bu rəqəmlər müvafiq olaraq 1283, 58, 731; Naxçıvan mahalı üzrə 1884, 309,1207, Naxçıvan şəhəri üzrə 905,156, 269 idi. Xok mahalında azərbaycanlılar 292, ermənilər isə cəmi 43 təsərrüfat idi. Ordubad dairəsində və Şərura aid olan məlumatlar da təsdiq edir ki, göstərilən bütün cəhdlərə baxmayaraq, Naxçıvan əhalisinin etnik tərkibini ermənilərin xeyrinə dəyişdirmək mümkün olmamışdı. Birinci rus inqilabı illərində Rusiyada yaranmış vəziyyət çar hökumətini millətlərarası münasibətləri qızışdırmağa sövq etdi. Azərbaycanın paytaxtında və müxtəlif şəhərlərində ermənilər azərbaycanlılara qarşı soyqırım siyasətinə başladılar. Nəticədə, naxçıvanlılar kütləvi qırğınlara və zorakılıqlara məruz qalmış, erməni quldurlarına və onların himayəçisi olan çar hakimiyyəti dairələrinə qarşı qəhrəmancasına mübarizə aparmışdılar. Naxçıvan tarixinin bu qanlı faciələri, ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri soyqırımlar böyük Azərbaycan yazıçısı M.S.Ordubadinin “Qanlı illər” kitabında konkret fakt- larla əks olunmuşdur. Birinci Dünya müharibəsi illərində bütün Azərbaycan torpaqları kimi, Naxçıvan diyarı da tarixin ən ağır sınaqları qarşısında qaldı. Azərbaycanın digər torpaqları kimi, Naxçıvan da öz hərbi-siyasi mövqeyinə görə böyük dövlətlərin maraq Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 dairəsinə daxil idi. Digər tərəfdən, “böyük Ermənistan” yaratmaq xülyasına düşən erməni millətçiləri Şərqi Anadolu ilə yanaşı, Naxçıvan da daxil olmaqla bütün Şimali Azərbaycanı ələ keçirməyə çalışırdılar. 1917-ci il fevral inqilabının qələbəsindən sonra Naxçı- vanda da müvəqqəti hökumətin orqanları təşkil edildi. Eyni za- manda Naxçıvan şəhərində, Culfada, Şahtaxtı dəmir yolu stansi- yasında və b. yerlərdə bolşeviklərin yeni hakimiyyət orqanları– sovetlər yaradıldı. İmperiyanın bir çox əyalətlərində olduğu kimi, Naxçıvanda da ikihakimiyyətlilik mövcud idi. Zaqafqaziyanı (rus dilində Cənubi Qafqaza verilən ad. “Qafqazın o tərəfi” məna- sında işlənirdi – İ.H.) müvəqqəti olaraq idarə etmək üçün Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsi deyilən hökumət qurumu yaradıldı. Mər- kəzi Tiflis şəhəri beş nəfər üzvdən yalnız bir nəfər azərbaycanlı olan hökumətin böyük bir regionu idarə etmək imkanı yox idi. Həmin hökumətin Naxçıvandakı yerli komitəsi də diyarı idarə edə biləcək və bu ərazidə əmin-amanlığı qoruyacaq qədər güclü deyildi. Üstəlik də, 1917-ci ilin oktyabrında Rusiyada baş verən bolşevik çevrilişi və rus ordularının diyarı tərk etməsindən sonra bölgədə vəziyyət sürətlə pisləşməyə, ictimai-siyasi sabitlik pozul- mağa başladı. Naxçıvan diyarının müsəlman-türk əhalisi silahlan- mış, yaxşı təşkil olunmuş təcavüzkar əhval-ruhiyyəli ermənilər, quldur daşnak dəstələri ilə üz-üzə qaldılar. Çar Rusiyasının on illər boyu düşmən gözü ilə baxdığı, hərbi xidmətdən kənarlaşdırdığı türk-müsəlmanlarından fərqli olaraq, Qafqazın erməni əhalisi çar ordusunda xidmət edirdilər. 1918-ci ilin əvvəllərində və sonrakı iki ildə xarici imperialistlərin, erməni daşnak hökumətinin maddi və mənəvi Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 köməyi ilə ermənilər Naxçıvan bölgəsində azərbaycanlılara qarşı dəhşətli qırğınlar törətdilər. Arxiv materiallarından məlum olur ki, 1918-1920-ci illərdə erməni cəlladları 73 mindən artıq müsəlman sakini qətlə yetirmişdir. Naxçıvanda Müsəlman Milli Şurasının katibi olmuş Mirzə Bağır Əliyev 1918-1920-ci illər hadisələrindən bəhs edən gündəlik yazmış və həmin gündəlik “Qanlı günlərimiz” adı ilə kitab kimi çap edilmişdir. 1918-ci il may ayının 28-də Azərbaycan xalqı öz dövlət müstəqilliyini bərpa edərək müsəlman şərqinin ilk demokratik respublikasını – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini yaratdı. AXC dövründə ölkədə və onun ətrafında siyasi vəziyyət çox mürəkkəb idi. 1918-ci ilin iyununda Andranik Ozanyanın quldur dəstələri Naxçıvana basqın edərək dinc əhaliyə qarşı vəhşiliklər törətdilər. Silahlı erməni quldur dəstələri təkcə Gilançay və Əlincəçay vadisində 80-dən artıq kəndi viran qoymuş, əhalini amansızlıqla qətlə yetirmişdilər. Müsəlman Milli Şurası, onun Cəfərqulu xan, Rəhim xan, Kamran xan, Kalbalı xan kimi qəhrəman üzvləri və yerli əhali igidliklə mübarizə aparmış, kömək üçün Osmanlı Türkiyəsinə müraciət etmişdilər. 1918-ci il iyulun əvvəlində türk generalı Kazım Qarabəkir paşanın qoşunları yerli əhali ilə birlikdə erməni cəlladlarını məğlub edib Naxçıvandan qovdular. Lakin I Dünya müharibəsində məğlub olan Türkiyə Mudros barışığına (1918, 30 oktyabr) əsasən, öz qoşunlarını Cənubi Qafqazdan, eləcə də Naxçıvandan çıxarmağa məcbur oldu. Türk qoşunlarının diyarı tərk etməsindən sonra 1918-ci il noyabrın 3-də Naxçıvanda paytaxtı Naxçıvan şəhəri olan Araz-Türk Respublikası yaradıldı. Onun ərazisi 8,6 min kv.km, əhalisi isə 1 milyon nəfərə yaxın idi. Bu respublikanın hüdudları Naxçıvan, Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 Şərur-Dərələyəz qəzalarını, Ordubad mahalını, habelə Sərdar- abad, Uluxanlı, Vedibasar, Qəmərli, Mehri və s. əraziləri əhatə edirdi. Cümhuriyyətin Nazirlər Şurasının sədri Əmir bəy Ək- bərzadə, hərbi nazir isə İbrahim bəy Cahangiroğlu idi. Araz-Türk Respublikası bölgəni və onun əhalisini erməni basqınlarından qorumaq məqsədilə silahlı dəstələr yaratmış və düşmənə qarşı fəal hərbi əməliyyatlar keçirmişdir. 1919-cu ilin əvvəllərində daşnak hökumətinin təhriki ilə ingilislər Naxçıvana daxil oldular və burada ingilis general- qubernatorluğu elan etdilər. İngilislər tərəfindən sıxışdırılan Araz-Türk Respublikası 1919-cu ilin martında süqut etdi. Bu respublika az yaşasa da, mühüm xidmətləri ilə əbədiləşdi. Belə ki, Araz-Türk Respublikası bölgənin azərbaycanlı əhalisinin qüv- vələrini düşmənlərə qarşı birləşdirməkdə mühüm rol oynamış, əhalinin daşnaklar tərəfindən məhv edilməsinin qarşısını almış, ən başlıcası isə bölgənin ermənilərin əlinə keçməsinə imkan ver- məmişdi. İngilislər Naxçıvanı Ermənistana vermək istəyirdilər. Nax- çıvan Müsəlman Milli Şurası ermənilərlə ümumxalq mübari- zəsinə qalxdı. Kalbalı xanın rəhbərliyi ilə xalq qoşunu ermənilərə sarsıdıcı zərbə vurdu və avqustun 30-da (1919) ermənilər Nax- çıvandan qovuldu. Bundan sonra AXC hökuməti Səməd bəy Cəmilinskini Naxçıvan bölgəsinin general-qubernatoru təyin etdi. Səməd bəy dərhal idarəetmə strukturları yaratmağa başladı. Bu zaman Naxçıvanda Amerika general-qubernatorluğun yaradılma- sına təşəbbüs edilsə də, yerli əhali buna imkan vermədi. Zəngə- zurun erməni daşnakları tərəfindən tutulması (1919, 23 noyabr) Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 Naxçıvanı çətin vəziyyətə salsa da, ərazini erməni işğalından qorumaq mümkün oldu. 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalı ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etdi. İyulun 28-də Naxçıvanda Sovet hakimiyyəti quruldu. Naxçıvan Hərbi İnqilab Komitəsinin 1920-ci il avqustun 10-da Azərbaycan SSR XKŞ- nın sədri N.Nərimanova göndərdiyi məktubda deyilirdi: “Nax- çıvan diyarı zəhmətkeşlərin böyük əksəriyyətinin arzu və tələblərini nəzərə alaraq, özünü Azərbaycan SSR-in ayrılmaz tərkib hissəsi elan etmişdir”. 1920-ci ilin sentyabrında Naxçıvana daşnak hərbi hissə- lərinin hücumu başladı. Naxçıvanlılar erməni hücumlarının qarşı- sını aldılar. Sentyabrın 18-də Ordubad, noyabr-dekabr döyüşləri nəticəsində isə Şərur azad edildi. Sovet Rusiyası da Naxçıvanı Ermənistana birləşdirmək üçün bütün vasitələrdən istifadə edirdi. İ.Stalin, Q.Orconikidze, S.M.Kirov, G.Çiçerin və b. bu istiqamətdə iş aparırdılar. Er- mənistanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Naxçıvan üçün təhlükə daha da artdı. Naxçıvan əhalisinin inadlı müqaviməti və mübarizəsi sayəsində antiazərbaycan siyasəti baş tutmadı. Nəti- cədə, Ermənistan Hərbi İnqilab Komitəsi 1920-ci il dekabrın 28-də Naxçıvanı müstəqil sovet respublikası kimi tanıdı və daşnakların bu ərazi ilə əlaqədar iddialarından imtina etdiklərini bəyan etdilər. Naxçıvan və Zəngəzurun Ermənistan ərazisinə qatılması barədə Ermənistan hökuməti ilə sovet Rusiyası arasında razı- laşma əldə edilmişdi. Ermənistan SSR hökuməti Naxçıvanı ilhaq etmək üçün yeni cəhdlər göstərirdi. Lakin 1921-ci ilin yanvarında Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya nümayəndələrinin təşəbbüsü ilə keçirilmiş rəy sorğusunda Naxçıvan əhalisinin 90 faizdən çoxu Naxçıvan mahalının muxtariyyət statusunda Azərbaycan SSR-in tərkibində qalmasına səs verdi. 1920-ci ilin aprel ayından başlayaraq Türkiyə ilə Rusiya arasında münasibətlərdə mülayimləşmə hiss olunurdu. Bundan istifadə edən Türkiyə hökuməti həm XIX əsrin 70-ci illərində itirilmiş torpaqlarının geri qaytarılması, həm də Rusiyanın yardımından faydalanaraq istiqlal mübarizəsində qalib gəlməsini düşünürdü. Bu məqsədlə də Rusiya ilə danışıq aparmaq üçün Bəkir Sami bəyin başçılığı ilə nümayəndə heyətini Moskvaya göndərmişdi. Bir qədər sonra Yusif Kamal bəyin başçılığı ilə Moskvaya daha bir nümayəndə heyəti göndərildi. Hər iki danışıqlarda Naxçıvan məsələsinə də xüsusi əhəmiyyət verilmişdi. Danışıqlarda Azərbaycan SSR-in RSFSR-dəki fövqəladə və səlahiyyətli nümayəndəsi B.Şahtaxtinskinin də mühüm xidmətləri olmuşdu. Danışıqlar nəticəsində 1921-ci il martın 16-da iki ölkə arasında “Dostluq və qardaşlıq haqqında” Moskva müqaviləsi imzalandı. Müqavilə 16 maddədən və 2 əlavədən ibarət idi. Onun III maddəsində deyilirdi: “Razılığa gələn hər iki tərəf Naxçıvan vilayətinin hazırkı Müqavilənin I (C) əlavəsində göstərilən sərhədlərdə Azərbaycanın protektoratlığı altında muxtar ərazi yaratmasına razıdırlar, o şərtlə ki, Azərbaycan bu protektoratlığı üçüncü dövlətə güzəştə getməməlidir”. Bu maddə Naxçıvanın taleyinin həll edilməsində tarixi əhəmiyyətə malik oldu. Naxçıvan məsələsi özünün ədalətli həllini tapdı və Azərbaycan ərazisinin bütövlüyü qismən də olsa, qorunmuş oldu. Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 Moskva müqaviləsinin şərtləri 1921-ci il oktyabrın 13-də Rusiya nümayəndəsinin iştirakı ilə Türkiyə, Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan arasında bağlanmış Qars müqaviləsi ilə daha da möhkəmləndirildi. Müqavilədə yenə də Naxçıvanın Azərbaycanın tərkibində saxlanılması və ona muxtariyyət verilməsi məsələsi təsbit olunmuşdur. Lakin Moskva müqaviləsindən fərqli olaraq Qars müqaviləsinin V maddəsində Naxçıvanın statusu məsələsində razılığa gələn tərəflər müəyyən edilmişdir. Bunlar Türkiyə, Azərbaycan və Ermənistan hökumətləri idi. 1922-ci il yanvarın 25-də Naxçıvan diyarının I Sovetlər qurultayı Naxçıvan İnqilab Komitəsini ləğv etdi, Naxçıvan İcraiyyə Komitəsi və Naxçıvan SSR Xalq Komissarları Soveti yaratdı. 1923-cü il fevralın 27-də III Ümumnaxçıvan Sovetlər qurultayı Naxçıvan SSR-in muxtariyyət hüquqları əsasında Azərbaycan SSR tərkibinə daxil edilməsi haqqında qərar qəbul etdi və Azərbaycan MİK-ə müraciət ünvanlandı. Azərbaycan MİK-in III sessiyası bu müraciəti təsdiq etdi. 1923-cü ilin 16 iyunundan Naxçıvan SSR-in statusu məh- dudlaşdırıldı və o Naxçıvan Muxtar Diyarına çevrildi. 1923-cü ilin sonunda Naxçıvan Muxtar Diyarının muxtar respublikaya çevrilməsi məsələsi irəli sürüldü. Azərbaycan MİK 1923-cü il dekabrın 31-də bu barədə qərar qəbul etdi. Zaqafqaziya MİK-in 1924-cü il yanvarın 8-də keçirilən I plenumu bu qərarı təsdiqlədi. 1924-cü il yanvarın 18-də Naxçıvan MSSR-in hakimiyyət or- qanları təşkil edildi. 1924-cü il fevralın 9-da Azərbaycan SSR MİK-in dekreti ilə Naxçıvan Muxtar Diyarı Naxçıvan MSSR-ə çevrildi. Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90 Beləliklə, ermənilərin Naxçıvanın Azərbaycandan qoparılmasına yönəlmiş düşmənçilik niyyətləri boşa çıxdı, Naxçıvanın Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olması və onun Azərbaycan dövlətçiliyindəki yeri öz ədalətli hüquqi qiymətini aldı. Naxçıvan Muxtar Respublikasının sahəsi tarixi Naxçıvan ərazisinin yalnız 5.988 kv.km-ni əhatə edirdi. 1929-1930-cu illərdə və bundan sonra, Kreml rejimi Moskva və Qars müqavilələrinin qərarlarına zidd olaraq Naxçıvana qarşı ermənilərin yeni ərazi iddialarını həyata keçirdi. Nəticədə, muxtar respublikanın ərazisi daha da azaldıldı. Təkcə 1929-cu ildə Zaqafqaziya MİK-in qərarı ilə Naxçıvanın 657 kv.km ərazisi - Şərur qəzasının Qurdqulaq, Xaçik, Horadiz, Naxçıvan qəzası Şahbuz nahiyəsinin Oğbin, Ağxaç, Almalı, İtqıran, Sultanbəy kəndləri, Ordubad qəzasının Qorçevan kəndi, habelə Kilit kəndi torpaqlarının bir hissəsi Ermənistana verildi. Hazırda Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisi 5,5 min kv.km-dir. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Komissiyasının 1998-ci il yanvarın 14-də keçirilən iclasında demişdir: “Naxçıvanın muxtariyyəti Yüklə 49,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|