AZƏrbaycan respublikasinin prezidenti yaninda döVLƏT İdarəÇİLİk akademiyasi

Çətinliklərin, uğursuzluqlaın və məğlubiyyətlərin 

 aradan qaldırılması  

 

Həyat yalnız inkişaf imkanlarından deyil, həm də mürəkkəb problemlər-

dən və  çətinliklərdən  ibarətdir ki, onları  mərdliklə  qəbul etmək və onlarla 

ləyaqətlə mübarizə aparmaq lazımdır. Erazm Rotterdamski hesab edirdi ki, 

“hətta ən pis talelərdə belə xoşbəxt dəyişikliklər üçün imkanlar var”. “Əlve-

rişli imkanın çətinliklərin və problemlərin arasında gizləndiyini” qeyd edən 

Albert Eynşteyn də onunla həmrəydir. Uğursuzluqlar bizi özümüzə olan 

inamdan məhrum etməməlidir. Yadda saxlamaq lazımdır ki, ilin fəsilləri 

bir-birini əvəz etdiyi kimi, insanın həyatında işıqlı və qaranlıq zolaqlar bir-

birini əvəz edir, bu - qanunauyğunluqlardır ki, onlara psixoloji cəhətdən ha-

zır olmaq, şəxsi uğursuzluqlar kimi qəbul etməmək, məqsədə çatmaq üçün 

yalnız əqli və fiziki qabiliyyətlərini deyil, həm də öz qəlbini qoymaq lazım-

dır. Onu da yaddan çıxarmaq lazım deyil ki, özünüidarə prosesi, insanın in-

kişafının dəyişməz yol yoldaşı olan səhvlərsiz ötüşmür. Bu, düzgün qərarlar 

qəbul etməyə və müvəffəqiyyət qazanmağa imkan verən təcrübə mənbəyi-

dir. Şəxsi hazırlıqsız, müntəzəm olaraq biliklərini artırmadan, özünün şəx-

siyyət dəyərlərini yüksəltmədən effektiv özünüidarə mümkün deyil. İnsan 

özünün, onun həyat fəaliyyəti nəticələrinin ailə, cəmiyyət, dövlət və bütün 

bəşəriyyət üçün faydalılıq dərəcəsi ilə müəyyən edilən qiymətini bilməlidir. 

Gələcək haqqında düşünərkən indiki zamanı və ətrafdakı insanları qiymət-

ləndirmək, həyatın hər bir pozitiv anını taleyin şansı və hədiyyəsi kimi qə-

bul etmək lazımdır.  

İşdə olduğu kimi, həyatda da, uğursuzluqlardan qorxmaq və məğlubiy-

yəti faciəvi qəbul etmək lazım deyil. Problemə hər bir yeni yanaşma - müəy-

yən uğursuzluğa düçar olmaq riskidir. Buna görə də biz, biliyə istinad edə-

rək, qorxu və qətiyyətsizliyi, məğlubiyyət əhval-ruhiyyəsini qəbul etməmə-

li, mərdlik və möhkəm iradə göstərməli, yeni ciddi nailiyyətlərlə özünü 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

571

doğrulda biləcək şüurlu riskə getməliyik. Dialektika qanunlarını xatırlaya-

raq, nəzərə almaq lazımdır ki, həyatda uğursuzluqlar və məğlubiyyətlər qa-

çılmazdır. Başlıcası, onları güclü şəxsiyyət formalaşdıran və onun özünüi-

darə qabiliyyətini inkişaf etdirən dərslər kimi qəbul etmək lazımdır. Həyat 

prosesini məktəbdə uşağın təlim prosesi ilə müqayisə edərək, Templton bi-

zim həll etməli olduğumuz problemlərin çətinliklərinin daim artması  haq-

qında danışır. Bu həm də yeni insanlar, amillər, şəraitlər, düşüncələr, vəziy-

yətlərdir ki, onlara uyğunlaşmaq lazımdır. Başlıcası - mürəkkəb vəzifələrin 

yaranmasından qorxmamaq, lakin öz praktikasını genişləndirərək və  şəxsi 

təcrübəsini zənginləşdirərək, “yolun öhdəsindən yalnız yolu gedən kəsin 

gələ biləcəyini” xatırlayaraq, onları ardıcıl surətdə və inamla həll etmək la-

zımdır. Problemləri nikbinlliklə, düzgün həllini tələb edən təbii, qanunauy-

ğun həyat hadisələri kimi qəbul etmək gərəkdir. Situasiyanı və onunla bağlı 

olan çətinlikləri aydınlaşdırmaq, vəzifəni və onun bilik və təcrübəyə əsasla-

nan həllini müəyyən etmək lazımdır. Bu pillələrin dərk edilməsi və ardıcıl 

fəaliyyət, - inamsızlığı  və qorxunu aradan qaldırmağa, məsələnin düzgün 

həllini tapmağa və pozitiv nəticələr əldə etməyə yardım edir. Öz növbəsin-

də, yüksək nəticələrin əldə edilməsi arzularımıza çatmaqda yeni qələbələrə 

stimul olur. Bu mənada müvəffəqiyyət - ən çox istənilən məqsədə nail ol-

maqda yeni qələbələrə aparan pilləkənlərdə bir pillədir. Beləliklə, zəhmət, 

inad və dözüm – güclü alətlərdir ki, onlarsız insanın inkişafı ağlasığmazdır. 

Xalq hikmətini xatırlayaq: “tərpənməyən daşın altından su axmır”, “səndən – 

hərəkət, Allahdan – bərəkət”. 

Öz imkanlarından aşağı olmayan səviyyədə yaşamaq və  işləmək üçün 

nə etmək lazımdır? Özünüidarə  məsələlərinə yaradıcılıq və  məsuliyyətlə 

yanaşmaq. Bilmək azdır, öz biliklərini praktik surətdə həyata keçirməyi ba-

carmaq lazımdır. Bacarmaq azdır, mütəşəkkil, məsuliyyətli və iradəli olmaq 

gərəkdir. Mütəşəkkil olmaq azdır, ətrafdakılara münasibətdə nəcib, etik ol-

maq lazımdır. Etik olmaq azdır, işgüzar olmaq, bunun üçün konkret fəaliy-

yət sahəsi seçib, strategiya, metodika və texnologiyanı düzgün müəyyən 

edib, çalışmaq, yaratmaq lazımdır. Bu gün etmək mümkün olan işi sabaha 

qoymamaq. Sağlamlıq, başqa insanlarla qarşılıqlı münasibətlər, maddi rifah 

məsələləri, hisslər və əmək – prioritet işlər hesab edilir. Bodo Şefer müvəf-

fəqiyyətə aparan yolda, insanın xarakteri və keyfiyyətləri ilə şərtlənən altı 

maneəni göstərir. Bu - təkəbbür, cahillik, şöhrətpərəstlik, tənbəllik, şübhə-

lər və günah hissidir. Bu maneələrin aradan qaldırılması yolu – sadəlik, 

təhsillilik, inadlı  zəhmət, mərdlik, öz qüvvəsinə inam, möhkəm iradədir. 

Razılıq və xoşbəxtlik hissinın duyulması üçün yaxşı iş seçimi və ona düzgün 

münasibət bəsləmək mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bu öz istedadını və qabiliy-

yətini həyata keçirərək, işdən zövq almağa, şəxsi rifahını təmin etməyə və 

Fuad Məmmədov

 

 

572

digər insanlara dəstək olmağa imkan verir. Bu zaman yadda saxlamaq la-

zımdır ki, zaman - ən qiymətli resursdur, həyat  şəraitinin yaxşılığa doğru 

dəyişməsi daha çox bizim əməyimizdən asılıdır, bizim təsir etmək iqtida-

rında olmadığımız şeyləri dəyişməyə çalışaraq, enerji sərf etmək lazım de-

yil. İşi ən yaxşı tərzdə yerinə yetirərək, peşəkarlıqla sahib olduğu fəaliyyət 

üzərində insanın fikrini cəmləşdirmə qabiliyyəti prinsipial əhəmiyyətə ma-

likdir. “Rəssam, şah əsərlərin surətlərini çıxara-çıxara meydana gəlir.” Baş-

qa insanların, əsasən, həyatda böyük uğurlara nail olanların təcrübəsini öy-

rənmək və onlardan yaradıcı şəkildə istifadə etmək çox vacibdir.  

Piter Druker haqlı olaraq qeyd edir ki, hətta Leonardo da Vinçi, Napole-

on, Motsart və bir çox başqaları kimi görkəmli dünya mədəniyyəti xadimlə-

ri, çətinlikləri dəf edərək, daim öz üzərlərində işləmişlər. Məhz buna görə 

onlar bu qədər çox şeyə nail olmuşlar. İstər-istəməz İsaak Nyutonun aforiz-

mi yada düşür: “Mən başqalarından uzağı onunçun görə bildim ki, məndən 

əvvəl işləyənlərin hamısının çiyinləri üzərində qalxdım.” Belə miqyaslı xa-

dimlər az olsa da, istedad səviyyəsi və fəaliyyət nəticələri onları adi insan-

larla bir cərgəyə qoymağa imkan vermir, tamamilə aydındır ki, zəhmət və 

məqsədyönlülük olmadan, onlar çətin ki müvəffəqiyyət qazanardılar, çünki 

istedad ciddi əməyə vurularsa, çox gözəl nəticələr verir. Həyatda öz yerini 

tapmaq üçün öz qabiliyyətlərini, iş üslubunu və öz əxlaq prinsiplərini bil-

mək lazımdır. Özünün təbii imkanları və qabiliyyətlərinin düzgün qiymət-

ləndirilməsi və istifadə edilməsi zəruriliyi haqqında danışaraq, Piter Druker 

qeyd edir ki, vətəndaş cəmiyyəti şəraitində hər bir insanın seçimi var. Buna 

görə də həyatda öz yerini tapmaq üçün öz qabiliyyətləri haqqında mümkün 

qədər çox bilmək, bunun üçün nəticəni proqnozla müqayisə edərək, öz fəa-

liyyət nəticələrini təhlil etmək lazımdır. Nəticələrin təhlili, diqqəti özünün 

güclü cəhətlərində  cəmləşdirmək, qabiliyyətlərinin daha geniş surətdə  aş-

karlanması üçün, onları praktikada düzgün tətbiq edərək, öz bilikləri və 

vərdişlərini təkmilləşdirməyə imkan yaradır. Bizim mənəvi prinsiplərimizə 

uyğun şəraitlərdə işləmək, həmçinin öz etik mədəniyyətini təkmilləşdirmək, 

başqa xalqların mədəniyyətlərinə dair biliyini artırmaq, kollektivlə və təşki-

latın rəhbərliyi ilə yaxşı münasibətlər qurmaq, ictimai fəaliyyətlə  məşğul 

olmaq çox əhəmiyyətlidir. Druker sürətli dəyişikliklər şəraitində öz peşəkar 

rəqabət qabiliyyətliliyini itirmək istəməyən  əqli  əmək işçilərinə qarşılıqlı 

münasibətləri qaydaya salmağa görə məsuliyyəti öz üzərinə götürməyi öy-

rənməyi və aşağıdakı suallara cavab tapmağı məsləhət görür: mənim rolum 

nə kimidir? məndə nəyə qabiliyyətlər var? mənim iş üslubum necədir? hə-

yatda mənim yerim hardadır? təşkilatın ümumi işinə  mənim  şəxsi töhfəm 

necədir?  

 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

573

Özünü təkmilləşdirmə 

 

Həyatın mürəkkəb problemlərini həll etmək bacarığı insanın təbii mə-

ziyyətlərinin inkişafına və özünüidarənin əsas məqsədlərindən biri olan in-

sanın özünü təkmilləşdirməsinə yardım edir. Daim yaxşılığa doğru dəyişmə 

yeni imkanların yaranmasına səbəb olur. İnsan özünün bilikləri, vərdişləri, 

bacarıqları, iradəsi, məsuliyyəti, mənəviyyatı  və  nəticə etibarilə  səmərəli 

yaradıcı fəaliyyətini daim inkişaf etdirmək hesabına şəxsiyyət olmağa can 

atmalıdır. O özünün əməlləri və  mənəvi, insani keyfiyyətləri, yüksək ruhi 

mədəniyyəti sayəsində ətrafdakıların məhəbbətini və hörmətini qazanmalı-

dır. Lakin hörmət və məhəbbəti qazanmaq azdır, onu saxlamağı bacarmaq 

lazımdır. Yüksək nəticələr  əldə etmək üçün həsəd aparanlara fikir vermə-

dən, onları “təbiətin təbii məsarifləri” və istedadlı adamları müşayiət edən 

yol yoldaşları kimi nəzərdən keçirərək, çoxlu və inadla çalışmaq lazımdır. 

Təbiət qanunauyğunluqlarına uyğun olaraq, vicdanlı əmək və dözümün nə-

ticəsi mütləq mükafatlandırılmalıdır. Öz qüvvəsinə  və  qələbəyə  həmişə 

inanmaq lazımdır. Tamaşaçıların neqativ psixoloji əks-təsirinə baxmayaraq, 

kar olması səbəbindən hündür qalaya dırmaşıb çıxan kar qurbağa əhvalatını 

xatırlayaq. Bu əhvalat, bizi ən istəkli arzularımızdan məhum etməyə çalışa-

raq, öz pessimizmini və neqativ əhval-ruhiyyəsini bizə ötürməyə çalışan in-

sanlara heç vaxt qulaq asmamağı öyrədir. Sizin müəyyən qələbə qazanmaq 

əzminizi görüb, “Bu mümkün deyil, sən heç vaxt bunun öhdəsindən gələ 

bilməzsən” deyən insanların nüfuzunu və xeyirxahlığını  şübhə altına alın. 

İnsanın inkişaf səviyyəsindən, xarakterindən və özünüidarə qabiliyyətindən 

asılı olaraq, həyat tərzi kimi onun mədəniyyəti,  əsasən:  həyata passiv uy-

ğunlaşma, seyr etmə və tələbat kimi, yaxud yaradıcı, gerçəkliyin fəal dəyiş-

dirilməsi kimi aşkar oluna bilər. Özünü təkmilləşdirmə fəal həyat mövqeyi 

tələb edir. Həyat qabiliyyəti səviyyəsinin inkişafı və imkanlarının artırılma-

sı məqsədilə hər bir insan özünə kənardan baxmağı bacarmalı, özünün güc-

lü və  zəif cəhətlərini qiymətləndirməlidir.  Bu məqsədlə idarəetmə elminin 

əsaslarını yaxşı bilmək və ondan özünüidarə məqsədi ilə yaradıcılıqla istifa-

də etmək vacibdır. Bu, özünütəsdiq və həyatda öz qabiliyyətlərimiz və im-

kanlarımızı reallaşdırmaq üçün, şəxsiyyətin zövqünə və maraqlarına cavab 

verən səmərəli işin axtarışı üçün, firavan və xoşbəxt ailə qurmaq üçün yeni 

imkanlar aça bilər.  İnsan öz xoşbəxtliyinin yaradıcısı olmalı, təbiətin ona 

bəxş etdiyi, bərpa olunan resurs olan öz fərdi qabiliyyətlərini idarə etməyi 

öyrənməli, daha yüksək nəticələr verən iş üslubunu qiymətləndirməli və in-

kişaf etdirməlidir. Bu, həyatın çağırışlarını tam hazırlıqla qarşılamağa və 

pozitiv təfəkkürün yetişdirilməsi və yeni fəaliyyət formalarının tapılması, 

özünütəşkilin yenidən qurulması vasitəsi ilə böhran vəziyyətlərini yeni yol-

Fuad Məmmədov

 

 

574

ların və  şəxsi inkişaf imkanlarının tapılması üçün istifadə etməyə kömək 

edər.  

Şəxsiyyətin təkmilləşdirilməsi və özünüidarə  məsələlərinə XIII əsrin 

görkəmli Azərbaycan alimi Məhəmməd Nəsirəddin Tusi böyük əhəmiyyət 

verirdi. Uğurlu idarə və özünüidarə məsələlərini nəzərdən keçirərək o, insa-

nın aşağıdakı keyfiyyətlərə sahib olmasının vacibliyini qeyd edirdi: gercək-

liyin düzgün dərk edilməsinə şüurun təbii iqtidarının olması, təhsilə və tər-

biyə, həqiqətin dərk edilməsinə  və inkişaf qanunlarını  kəşf etməyə imkan 

verən elmi biliklər, proqressiv dəyişikliklərə  və  bəşəriyyətin kamilləşdiril-

məsinə istiqamətlənmiş müdriklik, təcrübə, istedad, möhkəm iradə və yara-

dıcı əmək, həmçinin insan münasibətləri mədəniyyəti. Dövlətin mənafeyini 

nəzərə alaraq, Tusi müdriklərə olan tələbatdan və peşəkar məmurların ha-

zırlanması  zəruriliyindən danışır. Ölkənin idarə edilməsi məsələsinə toxu-

nan alim, diqqəti insanların mədəni inkişaf ehtiyaclarının, şəhər həyat tərzi-

nin inkişafına imkan yaradan insan münasibətləri sisteminin formalaşdırıl-

ması təhlilinin vacibliyinə, effektiv istehsala, dövlət quruculuğu və idarəçi-

liyi üsullarının təkmilləşdirilməsinə, sosial ədaləti və xalqın rifahını təmin 

edən dövlət siyasətinin həyata keçirilməsinə xüsusi diqqət yetirirdi. İnsan 

münasibətləri mədəniyyətindən danışaraq, Tusi cəmiyyətin sosial terapiya-

sını onunla əlaqələndirir. O, insanın sosial dəyərini artıran və ünsiyyət mə-

dəniyyətində mümkün səhvlərdən çəkinməyə, şəxsiyyətin inkişafına və ka-

milləşməsinə mane olan qanunsuz qərarların qarşısını almağa, sosial bəlala-

rı aradan qaldırmağa və ictimai münasibətləri təkmilləşdirməyə imkan ve-

rən  insanların davranışı haqqında elmin öyrənilməsi zəruriliyinə  xüsusi 

diqqət yetirir.  

İdeal insan, ideal ailə və ideal cəmiyyətin formalaşdırılması zəruriliyini 

qeyd edən Tusi, bu prosesdə nitqin, əməyin, xeyirxahlığın və elmin inkişafı-

na xüsusi rol ayırır. Tusinin insan mədəniyyətinin həyati vacibliyini qeyd 

edən konsepsiyasının  əsas müddəalarının mahiyyəti aşağıda göstərilənlərə 

gətirir: başa düşülən nitqin inkişafı olmadan mədəniyyət mümkün deyil; şü-

urlu  əmək olmadan xoşbəxtlik mümkün deyil; məqsədin formalaşdırılması 

xeyirxahlıq və xoşbəxtliyə istiqamətlənməlidir; elm və  təcrübənin vəhdəti 

olmadan şəxsiyyətin inkişafına və təkmilləşməsinə nail olma mümkün deyil. 

Tusinin bu müddəalarının dərk edilməsi və təhlil edilməsi şəxsiyyətin özü-

nüidarəsi üçün praktik əhəmiyyətə malikdir. Onun konsepsiyasına görə şəx-

siyyətin özünü idarəsinin və onun mənəvi sağlamlığının qorunmasının baş-

lıca şərtlərindən biri - insanın nəzəri və praktik hazırlığı, onun yaxşı və fay-

dalı  işlə  məşğul olması, yaradıcı  əməkdir.  Bununla bərabər Tusi insanın 

özünün öz mənəvi mədəniyyətini formalaşdırmasının zəruriliyi haqqında 

danışır və bunu necə etmək lazım olduğunu izah edir.  

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

575

Şəxsiyyətin özünüidarə problemini nəzərdən keçirərək, Tusi nəfsin idarə 

edilməsi  məsələsinə xüsusi diqqət ayırır.  Ən böyük hünər - öz nəfsinə qarşı 

olan hünərdir. O öz nöqsanlarına qalib gəlməyə və müdrikliyə yaxınlaşmağa 

kömək edir. Ağıl və qəlb ilə şüurlu surətdə idarə edilən nəfs, insanı yüksək mə-

dəniyyət səviyyəsinə ucalda bilər, özbaşına buraxıldıqda isə - insanın heyvan 

səviyyəsinə enməsinə  səbəb ola bilər. Nəfsin tərbiyə edilməsində Tusi pey-

ğəmbərlərə, alimlərə, rəhbərlərə, tərbiyəçilərə və müəllimlərə böyük rol ayırır. 

Müəllimin xüsusi missiyasından danışaraq, Tusi belə bir məlum faktı misal gə-

tirir: Makedoniyalı İsgəndər öz müəllimini atasından daha yüksək qiymətləndi-

rirdi, bunu belə izah edirdi ki, əgər atası ona həyat bəxş etmişdirsə, müəllimi 

ona əbədiyyəti bəxş etmişdir. Mənəvi sağlamlığını qorumaq və öz nəfsini idarə 

etmək üçün insan özünə göz qoymalı, əməllərini şüurunun nəzarəti altında sax-

lamalı, davranışını təhlil etməli və qərəzsiz olaraq qiymətləndirməli, öz xarak-

terinin neqativ xüsusiyyətlərindən qətiyyətlə azad olmalı və xeyirxah əməlləri-

nə görə öz qarşısında hər gün hesabat verməlidir. Tusi ruhi və psixi xəstəlikləri 

aid etdiyi, “ölüm qarşısında qorxu” yaradan “nəfs xəstəliklərinə” toxunaraq, 

ölümdən deyil,  faydasız həyatdan qorxmaq lazım olduğu haqqında

59 

danışır.

 

Ölüm qarşısındakı qorxunu dəf etmək üçün təmiz vicdana malik olmaq və öz 

yaradıcı əməyi ilə insanlara xeyir vermək lazımdır. 

 

Ünsiyyət mədəniyyəti 

 

İnsanın  ən parlaq özünüidarə keyfiyyəti göstəricilərindən biri - cəmiy-

yətdə onun davranışıdır. Uğurlu, xoşbəxt həyat yaşamaq və özündən sonra 

xoş xatirə qoymaq üçün - özündə yüksək insan münasibətləri mədəniyyətini, 

başqa insanlarla yola getmək qabiliyyətini yetişdirmək lazımdır. O, xeyir-

xahlığa, həqiqətə  və  ədalətə  tərəfdarlığı, layiqli olanları qiymətləndirmək, 

ehtiyacı olanlara kömək etmək, başqalarının səhvini bağışlamaq, yaxşı ol-

mayan insanların şüuru, təfəkkürü və davranışını pozitiv dəyişməyə kömək 

etməyə çalışaraq, onlara qarşı səbrli və iltifatlı olmaq bacarığını nəzərdə tu-

tur. İnsanın mədəni potensialı və onun inkişaf imkanları əsas etibarilə mü-

şahidəçilik - “görmək” və “eşitmək” qabiliyyətindən asılıdır. Eşitmək və 

eşitdiklərini düzgün interpretasiya etmək bacarığı bizim ətraf aləm haqqın-

dakı təsəvvürlərimizi genişləndirir, insan münasibətləri mədəniyyətinin in-

kişafına yardım edir. Mədəni insan müşahidəçi olmalı və irad tutmaq əvəzi-

nə, digər insanların motivlərini başa düşməyə çalışmalıdır.  Ətrafdakılarla 

ruhi harmoniyaya nail olmaq üçün onları nəyin hərəkətə gətirdiyini bilmək, 

                                                            

59

 Qeyd  etmək maraqlıdır ki, müdrikliyi həqiqətdə görən  İohan Volfhanq Höte, faydasız 

həyatı “vaxtsız ölüm” adlandırırdı.  

Fuad Məmmədov

 

 

576

onlara diqqət, mərhəmət göstərmək, dəstək olmaq lazımdır. Burada məsu-

liyyət daha mədəni, ağıllı və güclü, möhkəm iradəyə malik insanın üzərinə 

düşür. O həm də özünü dərk etməyə, öz davranışına kənardan tənqidi bax-

mağa və lazım gələrsə, onu pozitiv dəyişdirməyə qabil olmalıdır.  

Məlum olduğu kimi, insanın davranışı onun ətraf aləmə bütün münasi-

bətlər sistemi, hər şeydən əvvəl onun ətrafdakı insanlara münasibəti ilə mü-

əyyən edilir. Belə münasibətin keyfiyyət meyarı insanlar tərəfindən həmişə 

qiymətləndirilən insanlıq və humanizmdir.

60 

Ünsiyyət mədəniyyətində nitq 

çox böyük rol oynayır. Hələ XI əsrdə Key Kavus yazırdı: “Bütün qabiliyyət-

lərdən ən yaxşısını nitq qabiliyyəti hesab et.” İnsanlarla danışıq zamanı öz fi-

kirlərini dürüst ifadə edərək, sözləri düzgün seçmək lazımdır. C.Templton de-

yir ki, “sözlərimiz, - vasitəsilə dünyamızı qurduğumuz səs alətidir.” Deyilə-

nin məntiqə uyğunluğu, pozitiv energetikası, qüsursuz məntiqi və inandır-

maq bacarığı möcüzələr yarada bilər. Kimə isə verilən sözün üstündə dur-

maq lazımdır – bu bizə inamın, hörmətin və müvəffəqiyyətin rəhnidir.  

İnsanın davranışı onun daxili mədəniyyətini, xarakteri, temperamenti, 

tələbatları, istəklərini, dünyagörüşünü, etik prinsiplərini, emosiyaları  və 

hisslərini, əhval-ruhiyyəsini əks etdirir. Mədəni insan özünün pis əhval-ru-

hiyyəsini nümayiş etdirməməli,  ətrafdakılara öz qayğı  və  həyəcanları ilə 

əziyyət verməməli, onları öz gur emosiyaları ilə yormamalıdır. O yalnız öz 

hərəkətlərinə deyil, həm də ətrafdakılara və insanın özünə böyük təsir gös-

tərən sözlərinə fikir verməlidir. Xeyirxah söz və yaxşılıq, səmimiyyət, baş-

qalarını dinləmək qabiliyyəti - faydalı insan münasibətlərinin formalaşdırıl-

masının  ən yaxşı üsuludur. Bu zaman etik normaları  və qaydaları bilmək 

azdır, onların təsadüfi xarakter deyil, şəxsiyyətin ruhi dincliyini yaradan və 

digər insanların həyatına yardım edən keyfiyyəti olmasına imkan yarada-

raq, real həyatda onlara dönmədən  əməl etmək lazımdır.  Şəxsiyyətin etik 

mədəniyyəti və etiket - eyni bir şey deyil, çünki nəzakət həmişə xeyirxahlı-

ğa əsaslanır, ədəb isə - hörmətə, kəskin ton – heç də həmişə təkəbbür və eti-

nasızlıq əlaməti olmur. İnsanı başa düşmək və haqqında düzgün mülahizə 

üçün onun hərəkətləri və ya münasibətinin səbəbini axtarmaq, öz davranı-

şında onun əsaslandığı motivlərə nüfuz etmək lazımdır. Bu zaman özünə 

kənardan baxmaq, öz xarakterini, vicdanını, özünün dəyərlər sistemini, dü-

şüncələrini, niyyətlərini və hərəkətlərini obyektiv qiymətləndirmək eyni də-

rəcədə vacibdir. İnsanın hərəkətləri həmişə yaxşı düşünülmüş olmalı, nəza-

kəti, həssaslığı və müdrikliyi ilə seçilməlidir, çünki onlar müəyyən nəticələ-

rə səbəb ola bilər. Bu səbəbdən çalışmaq lazımdır ki, onlar ətrafdakılara və 

                                                            

60

 Albert Eynşteyn deyir: “Yalnız başqaları üçün yaşanan həyat ləyaqətlidir.”  

 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

577

insanın özünə yaxşı  təsir bağışlasın. Vicdan, məhəbbət, humanizm, xeyir-

xahlıq, borc, ədalət, düzlük kimi mənəvi kateqoriyalar aprior xarakter daşı-

yırlar, zamanla və ya şəraitdən asılı olaraq dəyişmirlər.

61 

Böhran şəraitində 

və ya mürəkkəb situasiyalarda daha parlaq şəkildə təzahür edən, insanın da-

xili  əqidəsinə  və xüsusiyyətinə çevrilərək, onlar ruhi mədəniyyətin güclü 

mənəvi amili, şəxsiyyətin özünüidarə mədəniyyətinin göstəricisi olur.  

Özünüidarə  vəzifələrindən biri - ruhi rahatlığın yaradılmasına kömək 

edən nəzakətli özünüidarə üslubunun formalaşdırılmasıdır. Bu isə bizi əha-

tə edən insanlarla münasibətlər mədəniyyətindən, bizim səxavətimiz və şəf-

qətimizdən daha çox asılıdır. Başqalarına qarşı münasibətdə yaxşılıq - ruhi 

harmoniyanın əsasıdır. İnsanların xarakteri və tələbatlarını anlamaq məqsə-

dilə, özündə onlar barədə müşahidə qabiliyyəti yetişdirmək çox vacibdir. 

Ətrafdakıların xarakteri, maraqları və gözləmələrini anlamaq, onlarda pozi-

tiv cəhətləri görməyə, onların xeyirxah başlanğıcını, məhəbbət və etimadını 

stimullaşdırmağa çalışmaq, insanların problemlərinin həllində və tələbatla-

rının ödənilməsində onlara yardım etmə - bu yalnız  şəxsiyyətin humanist 

mövqeyi deyil, həm də mədəni insanın özünün sağlamlığı üçün lazım olan 

ruhu tarazlıq şərtidir. İnsanlara məhəbbət bizi xoşbəxtliyə nail olmaq üçün 

zəruri olan enerji ilə  təchiz edir.

62 

Başqa insanlara kömək göstərərək, biz 

özümüz üçün onların potensial dəstəyini yaradırıq. İnsan münasibətləri mə-

dəniyyətinin psixoloji instrumentarisi şəxsiyyətin həyat fəaliyyətinin rahat-

lığı üçün lazım olan, insanlarla ruhi harmoniyaya nail olmağa imkan verən 

bir sıra mühüm prinsipləri birləşdirir. Bodo Şefer səmərəli həyat mövqeyi-

nin və  şəxsiyyətin düzgün özünüidarə üslubunun formalaşdırılması üçün 

mühüm əhəmiyyət daşıyan 24 “qızıl qayda” ifadə etmişdir. Bu qaydaların 

əsas mahiyyətini insan münasibətləri mədəniyyətinə birbaşa aidiyyəti olan 

aşağıdakı tövsiyələrdə birləşdirmək olar. Bu - başqalarına maraq, hörmət və 

empatiya göstərmə (həmdərd olma), onların pozitiv istəkləri və fəaliyyəti-

nin bəyənilməsi və tərifi, çətinliklərinin aradan qaldırılması və problemləri-

nin həll edilməsində diqqət və dəstək göstərilməsidir. Yaxşı cəhətlərini aş-

kar etmək, ona yaxşı münasibətin və kömək etməyə hazır olmanın ifadə 

edilməsi məqsədilə insanları müşahidə etmək qabiliyyəti, şəxsiyyətin yaxşı 

cəhətlərinin ədalətlə qiymətləndiriməsi və onun xidmətlərinin etirafı, insan-

lara tez-tez hədiyyələr etmək qabiliyyəti - insan münasibətlərinin gözəl psi-

xoloji mühitini yaradır. Buna bağışlamaq və nöqsanlara və səhvlərə qarşı il-

tifatlı olmaq, insanlarla ünsiyyət zamanı, qarşı tərəfdən bu gülümsəmə ol-

                                                            

61

 Lev Tolstoy deyir: “Sadəlik, xeyirxahlıq və doğruluq olmayan yerdə əzəmət yoxdur”.  

62

 Fyodor Dostoyevski qeyd edirdi: “Hamının xeyrinə özünü bütünlüklə  fəda etmə - 

şəxsiyyətin ən yüksək inkişaf əlamətidir”. 

 

 

Fuad Məmmədov

 

 

578

masa belə, gülümsəmək qabiliyyətini; həmsöhbətində, sizə onun xahişindən 

imtina etmək lazım gəlibdisə  də, yaxşı  əhval-ruhiyyə  və ruhi məmnunluq 

hissi yaratmaq qabiliyyətini  əlavə etmək lazımdır. Bizim hər birimiz özü-

müzdə həyata pozitiv baxışlar formalaşdırmağa çalışmalı, hətta ən ağır və-

ziyyətlərdə belə daim nikbin olmalı, həyatın bizə bəxş etdiyi nemətləri min-

nətdarlıqla qəbul edərək, öz təbəssümünü saxlamalıdır. Gülümsəmək qabi-

liyyəti ətrafımızda müsbət aura yaradır və problemlərimizin həllini asanlaş-

dırır, bizdə yaxşı əhval stimullaşdırır, həyatı parlaq edir, ətrafdakılara ümid 

və xoş əhval-ruhiyyə bəxş edir, yeni dostlar gətirir. İnsanların kürəyi arxa-

sından onlar haqqında pis danışmaq lazım deyil. Bunun əvəzinə, insanı mə-

nəvi kamilləşməyə stimullaşdıran, onların nəcibliyinə müraciət etmə daha 

yaxşıdır. Zərurət yarandıqda insanları mülayim tərzdə və onların öz yanın-

da (yaxşı olar, şahidlərsiz) tənqid etmək lazımdır. Bu zaman şəxsiyyətin 

özünü deyil, onun müəyyən hərəkətlərini tənqid etmək lazımdır. Yazılı şə-

kildə tənqiddən də imtina etmək lazımdır. Günahını etiraf etmək və səhvlə-

rinə görə üzr istəmək qabiliyyəti şəxsiyyətin ləyaqətlərinə aid edilir.  

İnsanlarla münasibətdə xüsusi “diplomatik etika” tətbiq etmək lazımdır. 

Burada əmrləri və sərəncamları xahiş və təkliflər formasında ifadə etmək; öz 

ağlının və üstünlüyünün nümayişindən imtina etmək, başqalarının əhəmiyyətli-

liyini təsdiq etmək; öz fikirlərinin ifadəsində  yığcamlıq, başqalarının sözünü 

kəsmədən onları dinləmək bacarığı, onların problemlərini, mövqelərini, gözlə-

mələrini və davranış motivlərini anlamaq; sizdən daha az ağıllı olan adamla 

mübahisədən imtina etmə, onun haqlılığı ehtimalını təsdiq etmə; susmaqla və 

ya onun nə dediyinin üzərində fikirləşməyi vəd edərək, başqa mövzuya keç-

məklə mənasız mübahisəni kəsmək və ona təşəkkür etmək qabiliyyəti tövsiyə 

edilir. İnsan təbiətinin xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, yenini görmə qabiliyyəti-

nə malik olmayan, münaqişəli, təkəbbürlü yaxud sadəcə paxıl insanlar tərəfin-

dən sizin fəaliyyətinizin subyektiv-neqativ qiymətləndirilməsinə fikir verməyə-

rək, tənqidə sakitcə yanaşmaq lazımdır.

63 

Fikirlərinizi daha çox yeni peşəkar və 

şəxsi qələbələrinizə stimullaşdıran uğurlarınızın üzərində cəmləşdirmək lazım-

dır. Eyni zamanda tənqidin konstruktivlik və əsaslanma xarakterini təhlil edə-

rək, ondan özünü təkmilləşdirmək üçün lazım olan rasional başlanğıc götür-

mək olar. Məlum “sevməyi bacaran kəsləri sevin” ifadəsinə riayət edərək, özü-

nə - sizi, sizin ideyalarınızı və fəaliyyətinizin nəticələrini sevən, dərk edən və 

qiymətləndirən dostlar və  məsləkdaşlar dairəsi seçmək vacibdir. Bu insanlar 

şəxsi mövqeyimizdə bizə  əminlik verən və  məqsədyönlülüyümüzü möhkəm-

ləndirən mənəvi stimuldur.  

                                                            

63

 Öz həyat təcrübəsinə əsaslanaraq, Nikolo Paqanini hesab edirdi ki, “qabiliyyətlilərə həsəd 

aparırlar, istedadlılara zərər yetirirlər, dahilərdən - intiqam alırlar”. 

 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

579

İnsanlarla harmonik münasibətlərin və ruhi tarazlığın saxlanması üçün 

həm genetik kodla, həm də müvafiq tərbiyə ilə şərtlənən – şəxsiyyətin alicə-

nablığı böyük əhəmiyyətə malikdir. İnsanın alicənablığını təsdiqləyən key-

fiyyət – pisliyə yaxşılıqla cavab vermək, başqasının zəifliyinə qarşı co-

mərdlik və iltifat göstərmək bacarığıdır. Lakin ədalətsiz olaraq sizi incidən 

insanın hərəkətini – bir nəsildə dəyişdirmək çətin olan, insan xarakterinin, 

təbiətinin xüsusiyyəti olan alçaqlıqdan ayırmağı bacarmaq lazımdır. Alçaq-

lığı, onun daşıyıcısı  tərəfindən alicənablıq kimi deyil, zəiflik kimi qəbul 

edilən bağışlama ilə neytrallaşdırmaq olmaz. Bununla, bilavasitə və ya do-

layısı ilə sosial hadisə olan şər üçün şərait yaradılır. İnsan alçaqlığının ara-

dan qaldırılmasının yeganə yolu, şəxsiyyətin şüurunu, dünyagörüşünü, xa-

rakterini və davranışını formalaşdıran və ya dəyişdirən xeyirxahlıq dəyərlə-

rinə əsaslanan yüksək mədəniyyətin tərbiyə edilməsidir.

64

 

Şəxsiyyətin alicənablıq ifadələrindən biri - öz səhvlərini etiraf etmək qabi-

liyyətidir.  İnciklik, daha artıq dərəcədə isə hirs, bioenerjinin sərbəst axınına 

mane olur və bununla nəinki ruhi tarazlığı pozur, həm də stresslər yaradır, 

əsəb-psixi xəstərliklərə səbəb ola bilər. Şefer qeyd edir ki, əsəbiləşmə və hirs 

hissinə qapılmaq olmaz, çünki eynilə poizitiv hisslər kimi, neqativ hisslər mad-

diləşməyə qadirdirlər. Onlar “ilk növbədə özümüzə qarşı istiqamətlənirlər, bizi 

sağlamlıqdan məhrum edir və ömrü qısaldırlar.” Qaçılmaz neqativ emosiyaları 

özündən atmağı öyrənmək, daim pozitiv təfəkkür yaratmaq və həyat fəaliyyəti-

nin müsbət enerjisini hasil etmək lazımdır. Ətrafdakılara diqqət, məhəbbət, xe-

yirxahlıq və şəfqət özündə kreativ həyat enerjisi daşıyan xeyirxah münasibətlər 

yaradır. Güclü xarakterin olması,  əvvəllər buraxılmış  səhvlərə görə özündən 

narazılıqdan və öz imkanlarının lazımınca qiymətləndirilməməsindən imtinanı 

da nəzərdə tutur. Özünün və özgələrin səhvlərindən düzgün ibrət dərsi almaq 

və onlardan daim öz inkişafı və özünü təkmilləşdirmə üçün istifadə etmək la-

zımdır. Alicənab insanın yaxşı cəhətləri, istedadı və nailiyyətləri nə qədər yük-

səkdirsə, o daha artıq sadədir və lovğalıqdan uzaqdır, bu bəxşişlərə görə Yara-

dana daha çox minnətdardır. Şəxsi “mən”in arxasında, “İlahi qığılcımı” təmsil 

edən ali “Mən”in durduğunu qeyd edərək, C.Templton bunu ulduzları gündüz 

görmək cəhdi ilə müqayisə edir. “Onlar əvvəlki kimi kainatdadırlar, lakin gü-

nəş işığına görə görünmürlər. Yalnız günəş batdırdan sonra biz bu səma məşəl-

lərini görürük”. Canlı təbiətin bütün digər nümayəndələrindən fərqli olaraq, in-

san öz həyat fəaliyyətini idarə etmək və xoşbəxtliyə nail olmaq kimi nadir im-

kana malikdir. Lusi Anney (oğul) Seneka hesab edirdi ki, “qəlbin böyüklüyü 

bütün insanların xüsusiyyəti olmalıdır.” İnsanı “hər şeyin meyarı” kimi nəzər-

dən keçirən və şəxsiyyətin sonsuz imkanlarına inanan Sokrat deyirdi: “Hər bir 

                                                            

64

 Antuan de-Sent Ekzüperi deyirdi ki, insanı tərbiyə yaradır.  

Fuad Məmmədov

 

 

580

insanda günəş var. Ona yalnız işıq saçmaq imkanını verin.” Özünüidarəyə öy-

rənərək və zəkamızın tükənməz imkanları sayəsində biz öz fikirlərimizi, hisslə-

rimizi və davranışımızı daha səmərəli idarə etməyə başlayırıq.  

Digər insanlarla ünsiyyətdə,  ətrafdakıların obyektiv qiymətləndirilməsi və 

özünün yaxşı cəhətlərini və keyfiyyətlərini özünü qiymətləndirmə əsasında in-

san müəyyən sosial rola olan hüququnu bərqərar edir. Yanlış tərbiyə, E.From-

ma görə “sizə necə lazımamsa - mən eləyəm” prinsipi ilə yaşayan “bazar xa-

rakterli” insanın formalaşmasına gətirib çıxara bilər. Bu, şəraitdən asılı olaraq 

dəyişən, yüksək mədəniyyətli insana xas olan möhkəm mənəvi prinsiplərin, ar-

dıcıllığın, alicənablığın və sədaqətin ondan gözlənilməsi mümkün olmayan if-

rat konformistdir. İnsan azad olmalıdır. Bu o demək deyil ki, o, istədiyi hər şe-

yi edə bilər. Xeyr. Burada əsas meyar yüksək ruhi mədəniyyətdir. Davranış 

etik mədəniyyətin və vicdanın tələbləri ilə şərtlənməlidir. Kimin isə şüurlu ola-

raq manipulyasiya edə biləcəyi “ictimai rəydən” asılılıq isə düzgün deyil, çünki 

bu,  şəxsiyyətin fərdiliyinin itirilməsinə  səbəb olur, onun yaradıcı inkişafına 

mane olur, təşəbbüsünü və mütərəqqi yeniliklərini məhdudlaşdırır. Cəmiyyət 

tərəfindən daim “qiymətləndirilənlər” rolunda olma - özünütəsdiqin, inkişafın 

və yaradıcılığın ən yaxşı üsulu deyil. İnsana möhkəm iradə, təmiz vicdan, öz 

gücünə inam və sərbəst yaradıcılıq lazımdır. Başqa sözlə, insan “dalğaların ira-

dəsinə görə” üzməməlidir, lakin öz  həyatını, şüurunu, iradəsini, arzularını və 

məqsədlərini idarə etməlidir, öz taleyində mütərəqqi dəyişikliklərin və nailiy-

yətlərin memarı və inşaatçısı olmalıdır. İnsanın ünsiyyətində “əməkdaşlıq” fəl-

səfəsi və texnologiyası düzgün özünüidarəyə doğru aparır. Bu - sosial münasi-

bətlərin yüksək mədəniyyətinə,  şəxsiyyətin formalaşdırılmasına və dürüstlük, 

xeyirxahlıq və məsuliyyət kimi insani keyfiyyətlərin inkişafı hesabına ictimai 

həyatda destruktiv hadisələrin aradan qaldırılmasına doğru yoldur. Təəssüf ki, 

real həyatda biz yeni formaya düşməyi çox tez bacaran çoxüzlü ifrat konfor-

mistlərlə tez-tez rastlaşırıq. Belə adamlar üçün dərin həyat təsisləri və əqidələri 

mövcud deyil. Lakin hər bir cəmiyyətdə digər insanlar da az deyil. Bu - “sın-

dırmaq mümkün olan, lakin əymək mümkün olmayan” şəxsiyyətlərdir. Bütün 

həyat şəraitlərində onlar mərdlik, sarsılmazlıq, qəhrəmanlıq kimi məziyyətlərə 

nümunə olurlar, həyat fəaliyyətinin sosial əhəmiyyətli obrazını və yüksək insan 

mədəniyyətini nümayiş etdirirlər.

65 

Məhz belə insanlar şəxsiyyətlərin və liderlə-

rin tərbiyə edilməsi üçün nümunədirlər. 

 

 

 

                                                            

65

 Mişel Montenin sözlərini xatırlayaq: “Həqiqi ləyaqət çaya bənzəyir: o nə qədər dərindirsə, 

o qədər az səs çıxarır”.   

 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

581

Münaqişələrin idarə edilməsi 

 

 Özünüidarə mədəniyyəti insanlarla qarşılıqlı münasibətlərdə münaqişəli 

situasiyanı idarə etmək qabiliyyətini də  nəzərdə tutur. Burada başlıcası, 

təmkin və başqasını dinləmək, onun mövqeyini obyektiv və özünütənqid 

şəklində qiymətləndirmək və düzgün nəticələr çıxarmaq bacarığıdır. Başqa-

sının rəyi sizinki ilə uygun gəlmirsə, çəkinmək lazım deyil. Sakitliyini və 

təmkinini saxlayaraq, mübahisənin mahiyyətini opponentin üzərinə keçir-

məmək, onun insani ləyaqətlərinin alçaldılmasına yol verməmək və ona 

münasibətdə hörmət göstərmək vacibdir. Bu zaman anlaşılmazlığı aradan 

qaldırmaq və hansı hisslərin onun davranışına istiqamət verdiyini aydınlaş-

dırmaq üçün suallar vermək lazımdır. Münaqişə həm də özünə müəyyən ça-

ğırış, özünün, bəlkə  də yaxşı  tərəfə  dəyişmək lazım olan düşüncələri və 

davranışının düzgünlüyü haqqında fikirlərinə bəhanədir. Sosial münaqişələ-

rin azaldılması və qarşısının alınması üçün effektiv insan fəaliyyətinin mü-

hüm motivasiyası olan şəxsiyyətin - cəmiyyət, vətən və bütövlükdə bəşəriy-

yət qarşısındakı xidmətlərinin obyektiv ictimai qəbul edilməsidır. Öz tərə-

findən  obyektiv seçim prinsipləri və meyarlarına malik olmayan ədalətsiz 

qiymətləndirmələr və bölgü münasibətləri sistemi insanların sosial fəallığı-

nın və ictimai əmək məhsuldarlığının azalmasına, böyük yaradıcı imkanla-

rın itirilməsinə, ictimai münasibətlərin qeyri-sabitliyinə  və  vətəndaşların 

hakimiyyətə inamının qırılmasına səbəb olur. İnsan münasibətləri və sosial 

münasibətlərdəki ziddiyyətlər, münaqişələr və böhranlar öz başlanğıcını 

məhz buradan götürür. Bunun üçün demokratik ölkələrin dövlət idarəçiliyi 

sistemində hər bir vətəndaşın mədəni keyfiyyətlərinin, peşəkarlıq məziyyət-

lərinin və sosial-mədəni inkişafa töhfəsinin  ədalətli qiymətləndirilməsinə 

birinci dərəcəli əhəmiyyət verilir. 

 

Xoşbəxtlik - həyat stimulu kimi 

 

Şəxsiyyətin ən mühüm özünüidarə stimulu xoşbəxtlik olub və olacaqdır. 

Fəaliyyət sahəsindən asılı olmayaraq, bütün insanlar, daha çox onların ruhi 

mədəniyyəti və  uğurlarının səviyyəsi ilə müəyyən edilən xoşbəxtliyə can 

atırlar. Xoşbəxtliyə can atma – hər bir insanın həyat fəaliyyətinin təbii və 

başlıca stimuludur, özünü təkmilləşdirməyə can atma isə - özünü mədəni 

şəxsiyyət hesab edənlər üçün xoşbəxtliyin mütləq şərtidir. Bu sosial qanu-

nauyğunluq insanın tələbatları, maraqları və məqsədlərinin formalaşma mo-

tivlərini bir çox cəhətdən izah edir, insanların təfəkkürünə  və davranışına 

təsir edir, şəxsiyyətin psixologiyasını və xarakterini anlamaq imkanını ve-

rir. Xoşbəxtlik – insanın və onun yaxınlarının mənəvi və fiziki sağlamlığı-

Fuad Məmmədov

 

 

582

dır,  şəxsiyyətin  şüurlu istəkləri və ideallarının həyata keçirilməsidir. Xoş-

bəxtlik - yalnız uğur deyil. Ona nail olma alicənablıq, xeyirxahlıq və insan-

lara xidmət ilə, öz arzuları və idealları uğrunda mübarizə aparmaq, şüurlu 

kompromisə getmək bacarığı ilə şərtlənir. İnsanın və onun yaxınlarının sağ-

lamlığı şərti ilə mükəmməl insan xoşbəxtliyini daxili gözəllik, pozitiv xa-

rakter, vicdan və düzgünlük, məhəbbət, dostluq və sədaqət kimi keyfiyyət-

lər olmadan təsəvvür etmək çətindir. Xoşbəxtliyin  ən mühüm meyarları – 

möhkəm və firavan ailə, sevimli peşə və iş, doğmaların və dostların etima-

dıdır. Həyatdan fərəhlənmək, hər şeydən zövq almaq, inandırmaq bacarığı, 

başlanğıcını ailədən götürən insanın düzgün həyat fəlsəfəsindən daha çox 

asılıdır. Ailədə düzgün tərbiyə və təhsilin nəticəsi olan anadangəlmə mədə-

ni keyfiyyətlər də böyük rol oynayır ki, bunlar zamanla genetik səviyyəyə 

keçir, və insanın müəyyən qabiliyyətləri, mədəni dəyərləri və üstünlüklərin-

də ifadə olunur. Xoşbəxtlik üçün həyatda şüurlu və aydın məqsəd, maddi ri-

fah, öz potensialını reallaşdırmaq imkanı və cəmiyyətdə layiqli yer tutmaq 

da lazımdır. Buna görə də xoşbəxtlik, şübhəsiz, əlverişli mədəni mühitin və 

sosial  ədalətin olması ilə bağlıdır. O nəinki insanın anadangəlmə  mədəni 

keyfiyyətləri və qabiliyyətlərini, həm də bilikləri və müdrikliyini, inadlı 

əməyini, kamilləşmə cəhdini, inamı və dözümünü, iradəsi və məsuliyyətini, 

azadlığı və cəsurluğunu, vətəndaş özünüdərkini, həmçinin ətrafdakılar tərə-

findən məhəbbət, hörmət, anlaşılma və dəstək tələb edir. Beləliklə, xoşbəxt-

liyə gedən yol insanın bilikləri, bacarıqları, mütəşəkkilliyi, mənəviyyatı və 

yaradıcı fəaliyyətini nəzərdə tutan yüksək ruhi mədəniyyətdən keçir.  

 

Məhəbbət - enerji mənbəyi kimi 

 

Nəyə isə nail olmağı çox güclü istəmə, müəyyən işə məhəbbət, düzgün 

seçilmiş yol və gərgin zəhmət şərti ilə, müvəffəqiyyət qazanmağın lokomoti-

vinə çevrilir. Lakin öz inkişafında uğur qazanmaq mütləq  ətrafdakıların 

maraqları və gözləmələri, altruizm kimi həyati vacib prinsipin gözlənilməsi 

ilə əlaqədardır. İnsanlara məhəbbət ən mühüm energetik amil, qarşılıqlı an-

laşma  və  ən müxtəlif problemlərin uğurlu həlli  şərtlərindən biridir. Con 

Templton hesab edir ki, məhəbbət – həyatın kvintessensiyası (cövhəri), 

onun ən böyük bəxşişidir, fikirlər, sözlər və hərəkətlər formasında ətrafda-

kılara məhəbbət bəxş etmək isə - hüsn-rəğbətin, xeyirxahlığın, dəstək olma-

nın, qayğı və mərhəmətin təbii təzahürüdür. O, məhəbbəti – bizə xeyirxah-

lığı çəkib gətirən və “kainatın öz təsir qüvvəsinin harmonik axınına” çevri-

lən cazibə qüvvəsi kimi nəzərdən keçirir. Məhəbbətin – “Eros” (romantik 

məhəbbət), “Stroq” (ailə üzvlərinə  məhəbbət), “Aqape” (altruistik məhəb-

bət) kimi qədim yunan təriflərini təhlil edərək Templton insanlara qarşı 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

583

humanist məhəbbət kimi,  bəşəriyyətin bütün dinlərində sülh, qarşılıqlı an-

laşma və inkişaf əldə etmək üçün ən qiymətli hesab edilən, Allahdan gələn 

şərtsiz məhəbbət olan “Aqape”ni ayırır. İnsanlara belə məhəbbət nə qədər 

çox bəxş edilirsə, o daha da artır. Bununla bərabər insanlara qarşı məhəb-

bətin ən yüksək təzahürü və ən ali dini dəyər insanın maariflənməsidir ki, 

əldə etdiyi elmi biliklər vasitəsilə ona mədəniyyətin həyati gücünü verir. 

Digər ruhi dəyər – insanı ilahi müdrikliyə yaxınlaşdıran elmi fəaliyyətdir. 

Lakin elmin dəyər şərti qazanılan biliklərin insanlar arasında yayılmasıdır. 

Erazm Rotterdamski deyir: “İşıq bəxş et və qaranlıq öz-özünə yox olacaq”.  

 

Vaxtın idarə edilməsi 

 

Özünü idarə etmənin və bütövlükdə insanın həyat fəaliyyətinin ən mü-

hüm resursu vaxtdır. Özünüidarə mədəniyyəti strateji düşünmək qabiliyyə-

tini, vaxtı əhəmiyyətsiz şeylərə sərf etməməyi və böyük məqsədlər forma-

laşdırmağı, öz həyat fəaliyyəti prioritetlərini müəyyənləşdirməyi bacarmağı 

tələb edir. Öz fəaliyyətinin elmi təşkili yolu ilə daha yüksək nəticələrə, mü-

asir elmin nailiyyətlərindən istifadə hesabına daha yüksək əmək məhsuldar-

lığına nail olmaq üçün vaxtdan səmərəli istifadə etmək lazımdır. Hesiod de-

yirdi: “Öz vaxtına sahib olmağı bacaran kəs həqiqətən böyük adamdır.” 

Vaxtın dəyərini qeyd edən Çarlz Darvin deyirdi ki, “vaxtın bir saatını hədər 

yerə keçirməyə  cəsarət edən adam – həyatın dəyərini hələ  dərk etməmiş-

dir”. Vaxt – hər biri geriyə dönmədən həyatımızdan gedən anlardan ibarət-

dir. Buna görə də vaxt resursunu idarə etmək bacarığı həyati zərurətdir. Hə-

qiqi məhəbbəti olduğu kimi, vaxtı da heç bir pulla almaq mümkün deyil. 

Sadəcə onu öz maraqlarında düzgün idarə etməyi öyrənmək lazımdır. Vaxtı 

mədəniyyətin entropiyası prizmasından nəzərdən keçirərək hiss etmək çətin 

deyil ki, vaxtın dəyəri onun məhdudluğunda və dönməzliyindədir. Həyatda 

hər bir insana müəyyən vaxt müddəti ayrılmışdır. Bu müddət ərzində öz ar-

zunu həyata keçirmək, özünü təsdiq etməyə müvəffəq olmaq, şəxsiyyət ol-

maq, özünə, ailəsinə və digər insanlara fayda və sevinc gətirən mənalı, ma-

raqlı, yaradıcı həyat qurmaq, harmonik bəşəri həyat prosesinə əlindən gələn 

töhfəni vermək lazımdır. Situasiyanın tələblərindən asılı olaraq, bizə  hər 

gün fəaliyyətimizin prioritetlərini yenidən nəzərdən keçirmək lazımdır. Con 

Templton jurnal məqalələrindən birinə istinad edərək, obrazlı olaraq, yaşa-

nan hər bir günü, faydalı və yaradıcı işlərə sərf etmək lazım olan 86400 sa-

niyəli “bank” bileti şəklində təsəvvür edir. İstifadə olunmayan saniyələr er-

təsi günün hesabına keçməyərək, həmişəlik yox olurlar, geriyə isə - yol 

yoxdur. Buna görə də sağlamlıq, müvəffəqiyyət, xoşbəxtlik və öz həyat fəa-

liyyətində konkret nəticələr əldə etmək üçün onları səmərəli istifadə etmək 

Fuad Məmmədov

 

 

584

lazımdır. İtirilmiş vaxtın həmişəlik yox olduğunu nəzərə alaraq, vaxtın hər 

dəqiqəsini səmərəli idarə etmək məqsədi ilə Templton uzunmüddətli və qı-

samüddətli məqsədlər strategiyasından istifadə etməyi məsləhət görür. O 

bir neçə il əvvəl üçün strateji məqsədlərin müəyyən edilməsi və monitorin-

qini, prioritetlərin yenidən nəzərdən keçirilməsi yolu ilə bu məqsədlərin 

permanent korrektəsini, həmçinin gündəlik, həftəlik, aylıq və illik planlaş-

dırmanı  nəzərdə tutur. Bununla bərabər zəruri məsələlərin vaxtında həll 

edilməsi  şərtlərindən biri gündəlik fəaliyyət planının ertəsi günün axşamı 

tərtib edilməsidir.  

 

Minnətdarlıq hissi 

 

Özünüidarə - situasiyadan faydalanaraq ona nəzarət etməkdir, məyuslu-

ğu optimist şəkildə füsunkarlığa çevirməkdir, həyati bəxşişləri minnətdar-

lıqla qəbul edərək,  xırda hisslərdən uzaq olmaqdır. Özünü idarə etmənin 

baza vəzifələrindən biri - özündə sevinc və xoşbəxtlik, qeryi-məhdud inkişaf 

imkanları mənbəyi kimi, həyatı sevmək və onu qiymətləndirmək bacarığını 

formalaşdırmaqdır. Gündəlik həyat ətalətinə üstün gələrək, biz həyatın gö-

zəlliyini görməli və ona görə minnətdarlıq hissi keçirməliyik. Praktik olaraq 

bütün psixoloqlar qeyd edirlər ki,  hətta  ən kədərli hadisələri belə pozitiv 

şərh etməyə can atmaq, həyatın insana bəxş etdiyi hər şeyə sevinməyi ba-

carmaq, hər bir situasiyadan faydalı olanı mənimsəmək, insanları və yaşa-

nan ömrün hər bir anını əsl bəxşiş kimi qiymətləndirmək lazımdır. Həyatın 

bizə verdiyi hər bir xeyirxahlığa görə minnətdarlıq - rifaha və ruhi rahatlığa 

səbəb olan ən mühüm psixoloji amillərdən biridir. Yaradana, bizi əhatə 

edən insanlara və bütün çətinlikləri və problemləri ilə birlikdə həyatın özü-

nə minnətdarlıq hissi insana öz gücündə  əminlik verir və qoyulmuş  məq-

sədlərə nail olmağa yardım edir. O, qarşılıqlı pozitiv enerji yaradır ki, bu da 

insanın imkanlarını, gücünü və biliyini artırır, xeyirxahlığı və firavan yaşa-

manı insana doğru cəlb edir. “Yarımçıq stəkanı boş deyil, dolu görmək” ba-

carığı çox gözəl həyat nikbinliyidir, bizi əhatə edən hər şeydə yaxşını gör-

mə qabiliyyətidir. Bəxş edilmiş  həyat nemətlərinə görə minnətdarlıq hissi 

bizə həyat harmoniyası, inam və sevinc duyğusu aşılayır. Templton deyir: 

“Əgər biz artıq malik olduğumuza görə minnətdarlıq hissi keçiririksə, bu 

hissin özü bizə daha yaxşını çəkib gətitir. Minnətdarlıq – bizə dostları, mə-

həbbəti, sakitliyi, sağlamlığı  və maddi rifahı  cəzb edən güclü maqnitdir”. 

İnsanın öz həyatına və artıq malik olduğu hər şeyə görə, bizi əhatə edən gö-

zəlliyi görmək, qiymətləndirmək və xoş  məramın nəticəsinə olduğu kimi, 

ona sevinmək qabiliyyətinə, özünün ruhi və maddi rifahına görə minnətdar-

lıq hissinin dərk edilməsi – xoşbəxtliyin sirrlərindən biridir. Minnətdarlıq 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

585

hissi ruhi dincliyə, razılığa və  mənəvi sağlamlığa səbəb olur, uğur gətirir. 

İnsan əldə etdiyi hər şeyə görə minnətdar olmalıdır, lakin özündən razılıq 

hissindən çəkinməli, proqressiv inkişafın mahiyyəti kimi, öz həyat fəaliyyə-

tində daim yeni uğurlara can atmalıdır. Tənbəllik, laqeydlik, arxayınçılıq və 

inkişafda maraqlılığın itirilməsi - özündən və öz nailiyyətlərindən razılıqla 

yaranır. Məhəbbət kimi, özündən narazılıq da xoşbəxtliyə doğru yolda insa-

nı daim qızğın fəaliyyətə stimullaşdıran, onun inkişafının hərəkətverici 

qüvvəsidir.  

 

Rifah - özünüidarə nəticələrindən biri kimi 

 

Müvəffəqiyyətli özünüidarə göstəricilərindən biri rifahdır.  Məntiqi bü-

tövlükdə iqtisadi məntiqdən az fərqlənən, özünün iqtisadi inkişafını idarə 

etməyi öyrənmək lazımdır. Həyat səviyyəsinin gəlirlərin inkişafına propor-

sional surətdə yüksəlməsini nəzərə alaraq, Bodo Şefer, xüsusi toplanan he-

sabın köməyi ilə şəxsi kapitalını formalaşdırmağı və xərclərin gəlirləri üstə-

ləməsinə yol verməyərək, əmək haqqının hər artmasından pul yığaraq, on-

dan gələn faizlərlə dolanmağı tövsiyə edir. Düzgün “maliyyə təfəkkürü” və 

öz maliyyəsini tənzimləmək bacarığı  həyat keyfiyyətinin yüksəlməsinə  və 

inkişaf üçün çoxlu sayda imkanların yaranmasına yardım edir. Biz müvəf-

fəqiyyət qazanmaq və rifahımızı yüksəltmək istəyiriksə, müntəzəm və tam 

şəkildə dincəlmək şərti ilə, var qüvvəmizlə çalışmalıyıq. Uğurlu fəaliyyətdə 

insanın faydalı iş əmsalı və öz mədəniyyətinin entropiyası probleminə mü-

nasibəti mühüm əhəmiyyətə malikdir. Öz peşəkarlıq potensialının maksi-

mal istifadəsi üçün lazımi qüvvə sərf edərək insan öz enerjisinin faydalı iş 

əmsalını maksimuma yüksəldir və entropiyanı – səmərəsiz sərf edilən ener-

jini sıfıra endirir. Fəaliyyətin məqsədi, strategiyası  və texnologiyalarının 

düzgün seçimi zamanı  əgər o, davamlı  həyat istiqaməti olursa, inanılmaz 

nəticələr verir, çox gözəl motivasiyanı, özünü təkmilləşdirməni təmin edir 

və yeni həyat qələbələrinə aparır.  

 

Sağlamlıq - özünüidarə şərti və göstəricisi kimi 

 

İnsanı yüksək tonusla, enerji, şadlıq, gülərüzlülük və həyat keyfiyyəti ilə 

təmin edən sağlamlığı haqqında qayğı - effektiv özünüidarənin əsasını təş-

kil edir. Həyat yollarında insanı yalnız sevinc, müvəffəqiyyət və uğursuz-

luqlar deyil, həm də  müxtəlif xəstəliklər  müsayiət edir. Xəstəliklərin  əsas 

mənbələri aşağıdakılardır: genetik amillər; düzgün olmayan qidalanma; or-

qanizmin həddindən artıq soyuması; infeksiyalar; əsəb gərginlikləri, düz-

gün olmayan həyat tərzi, keyfiyyətsiz istirahət, səs-küyün təsiri və s. səbəb 

Fuad Məmmədov

 

 

586

olduğu psixoloji streslər və s. Xəstəliklərin qarşısının alınması  və aradan 

qaldırılması üçün öz tibbi biliklərinin səviyyəsini daim yüksəltmək, özündə 

möhkəm iradə, dözüm və öz həyatı, rifahı və mütərəqqi inkişafı üçün mərd-

liklə mübarizə aparmaq bacarığını yetişdirərək, özünüidarə  mədəniyyətini 

təkmilləşdirmək lazımdır.  

Artur Şopenqauer hesab edirdi ki, bizim xoşbəxtliyimizin onda doqquzu 

sağlamlığımızdan asılıdır. Xoşbəxtlik duyğusunu hiss etmək və məhsuldar 

fəaliyyət üçün bu qədər vacib olan enerji, sağlamlıq və gülərüzlülük sağlam 

həyat tərzi ilə şərtlənir. Sağlamlığın qorunması strategiyası xəstəliklərin və 

nasazlıqların müalicəsinə deyil, profilaktikasına yönəldilməlidir. Sağlamlıq 

– hər şeydən əvvəl, insanın əsas həyat məqsədlərinin, qoyulmuş vəzifələrin 

effektiv və vaxtında yerinə yetirilməsi, işdə fəallıq və sabitlik, dözümlülük, 

dinamiklik və kommunikativlik, həyat nemətlərindən zövq almaq imkanla-

rının reallaşdırılması üçün lazım olan enerjisidir. Sağlamlığın qorunması 

üçün insan bir sıra vacib qaydaları bilməli və yerinə yetirməlidir. Hər şey-

dən əvvəl bu, düzgün qidalanma mədəniyyətidir. O, yeməkdə aza qane ol-

mağı, gündəlik təmiz su içməyi, yemək vaxtı və yeməkdən dərhal sonra su 

içməkdən çəkinməyi, öz orqanizminin daxili siqnallarına qulaq asmaq ba-

carığını nəzərdə tutur. Bitki mənşəli qidalara, tərəvəzlərə və meyvələrə üs-

tünlük vermək, təzə  çəkilmiş  şirələrdən istifadə etmək lazımdır. Yemək 

zövq verməlidir. Qidanı səylə çeynəyərək, asta-asta yemək, ayaq üstə və ya 

uzanmış vəziyyətdə qida qəbulundan çəkinmək lazımdır. Diqqətini yemək-

də  və onun insana verdiyi zövqdə  cəmləşdirmək lazımdır. Alimlər hesab 

edirlər ki, yetkin orqanizm üçün insanın gün ərzində  qəbul etdiyinin üçdə 

bir hissəsi tamamilə kifayətdir. Maraqlıdır ki, bu fikir gündə bir dəfə yeyən 

İmmanuil Kantın qidalanma rejimi ilə üst-üstə düşür. Həmçinin, yadda sax-

lamaq lazımdır ki, qidalı maddələrin hamısı bütün insanlar üçün eyni dərə-

cədə faydalı deyil ki, bu da qan qrupunda olan biokimyəvi fərqlərlə şərtlə-

nir. Əgər insan düzgün qidalanmırsa, onda bəzi maddələr qan hüceyrələrinin 

fəaliyyətinə neqativ təsir göstərir. İllərlə bu mənfi effekt cəmlənir və güclənir 

ki, bu da insanın sağlamlığının pisləşməsinə gətirib çıxarır. Məsələ bu və ya 

digər məhsulların insan orqanizminə neqativ təsirini minimuma endirməkdən 

ibarətdir. Qidalanma ilə yanaşı insanın quruluşuna və qan qrupuna daha çox 

uyğun gələn cismani mədəniyyətin bu və ya digər növləri və rejimlərini 

seçmək də vacibdir. Bizə elə gəlir ki, qidalanma mədəniyyətinə həsr edil-

miş əsərlər arasında amerikalı həkim-naturopat Piter D`Adamonun bəşəriy-

yətin təkamül inkişafı prinsipləri üzərində qurulmuş rasional qida nəzəriy-

yəsi diqqəti cəlb edir. Həmişə yadda saxlamaq lazımdır ki, alkoqol, tütün, 

sintetik mənşəli məhsullar insan sağlamlığına zərər vurur. Buna heyvan 

mənşəli yağların, şəkər, sirkə, kofe və bəzi digər məhsulların çox istifadəsi-

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

587

ni də əlavə etmək lazımdır. Tez-tez, xüsusən səhər tezdən, yuxudan oyan-

dıqdan sonra və yatmazdan əvvəl təmiz su içmək tövsiyə edilir. Hərəkət və 

oksigen çatışmazlığı orqanizmə neqativ təsir edir. Hesab edilir ki, orqaniz-

min normal fəaliyyətini, maddələr mübadiləsini və immuniteti, yaxşı iş qa-

biliyyətini və həyat gücünü saxlamaq məqsədilə hər gün qırx dəqiqədən az 

olmayaraq cismani mədəniyyətlə məşğul olmaq lazımdır. Şüurlu qidalanma 

və cismani mədəniyyətlə yanaşı orqanizmə müntəzəm istirahət, hər şeydən 

əvvəl sakit, rahat yuxu, yorğunluğu çıxaran yaxşı musiqi, gəzinti lazımdır.  

Məhsuldar həyat fəaliyyətinə mane olan və insanın sağlamlığına zərər 

vuran amillərdən biri qorxudur.

66 

Bodo  Şefer hesab edir ki: pozitiv təfək-

kür, diqqətin həyati problemlərin həllində və məqsədlərdə cəmləşdirilməsi, 

minnətdarlıq hissi, öz nailiyyətlərinin  əhəmiyyətinin dərk edilməsi, xeyir-

xah insanlarla ünsiyyət, vaxtaşırı yaxşı musiqinin dinlənilməsi və s. qorxu-

nun aradan qaldırılmasına kömək edir. Özünün məqsədi və minnətdarlıq 

hissi - öz həyatına, sağlamlığına, əmlakına, imkanlarına, sizi sevən və hör-

mət edən dostlara və xeyirxah insanlara görə minnətdarlıq hissi üzərində 

diqqəti cəmləşdirməklə qorxu hissinə qalib gəlmək olar və lazımdır. Rifah 

və sevinc haqqında tez-tez düşünmək lazımdır ki, onlar bu tərzlə  şüurlü 

məqsədin həyata keçirilməsində qorxu və narahatlıq hissini sıxışdırıb çıxa-

raraq və ruhi tarazlığa səbəb olaraq, mükafat olacaqdır. Baş verməmiş fak-

ta, ehtimal olunan, ola bilsin hətta baş verməyəcək xoşagəlməzliklərə görə 

vaxtından əvvəl dilxor olmaq - düşünülməmiş əzab çəkmək və öz səhhətini 

pozmaq deməkdir. Çünki “sarsıdıcı hadisə” ümumiyyətlə, heç baş verməyə 

də bilər, əgər baş verərsə, o, yaxşılığa doğru dəyişikliklər üçün stimul ola 

bilər. Qorxu bizim ətraf aləmə münasibətimizdən, onun qavranılması və şü-

urumuzda əks olunmasından asılıdır. Öz həyatının mənasını aydın təsəvvür 

etmək, öz həyat qabiliyyətinə inanmaq və ruhi tarazlığını xeyirxah insanlar-

la müntəzəm ünsiyyətlə möhkəmləndirərək, hər gün özündə istənilən bir 

işin müvəffəqiyyətli nəticəsinə  əhval-ruhiyyə yaratmaq lazımdır. Bununla 

yanaşı həyatda gözlənilməz faciələrin də olduğunu dərk edərək, özündə də-

yanət formalaşdırmaq və destruktuv hadisələrdən özünün “yenidən doğul-

ması” və inkişafı üçün istifadə etmək lazımdır. Bodo Şefer çətinlikləri ma-

terial adlandırır ki, “ondan uğura doğru aparan pilləkən qurmaq mümkün-

dür.” Həyatı çoxpilləli pilləkənlə müqayisə edərək o, problemin aradan qal-

dırılmasının zəruriliyi haqqında danışır. Bunun üçün özünə inanmaq və öz 

məqsədləri uğrunda mübarizə aparmaq, paxıl adamlara fikir verməmək, 

partnyorları öz tərəfinə cəlb etmək, ehtiyatlar yaratmaq və gözlənilməzlik-

lərə hazır olmaq, sağlamlığının qeydinə qalmaq, ətrafdakıların qayğısına 

                                                            

66

 Ernest Hemenquey deyirdi: “ Qorxaqlıq və vahimə qədər heç nə insanın canını daha çox almır.”  

Fuad Məmmədov

 

 

588

daha çox qalmaq lazımdır. Bir çox mürəkkəb məsələlərin həllini asanlaşdı-

ran şəxsi təcrübəni zənginləşdirərək, çətinliklərlə mübarizə aparmaq bacarı-

ğını yetişdirmək, inkişaf etdirmək lazımdır.  

Hadisələrə və faktlara insanın reaksiyası, onların interpretasiyası insan-

da psixoloji gərginlik yarada bilər ki, bu da, streslərin idarə edilməsinin ak-

tuallığını şərtləndirir. Stressləri idarə edərək biz əmələ gələn enerjini yara-

dıcı məcraya yönəldə bilərik. Bodo Şefer deyir ki, sağlamlıq üçün stress zə-

ruridir. Orqanizmin daxili balansının pozulduğu zaman əmələ  gələrək, o, 

bütün funksiyaların balansını və qarşılıqlı əlaqəsini bərpa edərək, bu prose-

si tənzimləyir. Əgər stress pozitiv təfəkkür hesabına nəzarət edilirsə, o, in-

sanın orqanizminə müsbət təsir göstərir. Onun tərəfindən bu emosional və-

ziyyəti pozitiv amil kimi istifadə etməyə yönəldilmiş streslər üzərində nə-

zarət qaydaları formulə edilmişdir. Bu qaydaların mahiyyəti: daxili tarazlı-

ğı saxlamaq və diqqəti indiki məqamda məşqul olduğumuz işin üzərində 

cəmləşdirmək; işdə prioritet vəzifələr seçmək və  işə can yandırmaq; hər 

şeydə və işdə nizam-intizamı gözləmək, rahat iş tempini yaratmaq; tələsik-

likdən və narahatlıqdan çəkinmək üçün ehtiyat vaxt planlaşdırmaq; işi və 

məsuliyyəti həvalə etmək, hər şeyə yumor hissi ilə yanaşmaq; iş və istirahət 

vaxtını düzgün bölüşdürmək və həddən artıq məşğulluğa yol verməmək; in-

sanlarla həddən artıq əlaqələri məhdudlaşdırmaq; sadəlik göstərmək, hədsiz 

şöhrətpərəstlikdən imtina etmə; qələbələri və  məğlubiyyətləri sakit tərzdə 

qarşılamaq, öz qələbələrinə sevinmək; öz sağlamlığının və emosional və-

ziyyətinin qayğısına qalmaq, vaxtaşırı dincəlmək, əylənmək, yuxu və istira-

hət zamanı telefonları söndürmək bacarığını birləşdirir. Ruhi dincliyin, 

təmkinin və şüur aydınlığının qorunmasında sakit şərait, ibadət, meditasiya, 

təbiət əvəzsiz rol oynayır. 

İnsanın ruhi və psixi sağlamlığının  əsasını xeyirxahlıq təşkil edir. Bu 

anlayışa yaxşılığı və insanlara xidmət etməyi, alicənablığı, mərhəməti, şəf-

qəti, məhəbbəti, dostluğu və sədaqəti də əlavə etmək olar. Konfutsi ailədə 

və dövlətdə rifahın əsasını, həmçinin insanları idarə etmək imkanını xeyir-

xahlıqda görürdü. Əmin-amanlıq, daxili ruhi dinclik sağlamlığın baza şərt-

lərindən biridir. Bizim daxili ruhi dünyamız xarici şəraitdənsə, bizim özü-

müzdən, öz şüurumuzu idarə etmək qabiliyyətindən, hadisələri sakit, fəlsəfi 

qavramaqdan, özündə müdriklərə xas olan ataraksiya (təmkinlilik) yetişdır-

məkdən daha çox asılıdır. Ruhi tarazlığa nail olmaq üçün öz vicdanınla ra-

zılıqda olmaq və vaxtaşırı “mən çox sakitəm” və “mən hər şeyi bağışlayı-

ram” formulu üzrə autotreninqlə  məşğul olmaq lazımdır. Belə vaxtaşırı 

“susma” şüurun həssaslığını, daxili dünya və onun transendentallığı ilə əla-

qə duyğusunu artırır, həyatın və xeyirxahlığın rolunun daha yaxşı dərk edil-

məsinə, şəxsiyyətin ruhi işıqlandırılmasına səbəb olur.  

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

589

Geriyə baxarkən hər bir mədəni insan şüurlu və gözəl yaşanan günlərə, 

aylara və illərə görə razılıq hissi keçirməli, öz yaradıcı əməyinin nəticələri-

nə - əkdiyi ağaclara, yetişdirdiyi “meyvələrə”, tikdiyi binalara və şəhərlərə, 

böyütdüyü, təhsil verdiyi və tərbiyə etdiyi insanlara görə qürur hissi keçir-

məlidir. Bu - elmi və texniki nailiyyətlərə, incəsənət  əsərlərinə, dövlət 

konstruksiyaları və insana xidmət üçün təyin edilmiş həyat fəaliyyəti texno-

logiyalarına da aiddir. Əkdiyimiz hər bir mədəniyyət toxumu insanın həyat 

fəaliyyəti üçün zəruri olan çox bəhrələr verə bilər. Effektiv özünüidarə sis-

teminin yaradılması üçün özündə nəinki fəallığı, həm də qoyulmuş məqsə-

də nail olmayınca, qəbul edilən qərarın və ya planın yerinə yetirilməsində 

sabitlyi, mətinliyi, inadkarlığı yetişdirmək lazımdır. Qəlbin səxavəti, ətraf-

dakıların səni qəbul etməsi və  bəyənməsi, insanlara xidmət üçün öz ağlı, 

enerjisi və vaxtının təmənnasız olaraq sərf edilməsi – insan rifahının açarıdır.  

 Görkəmli tarixi şəxsiyyətlərin yuxarıda gözdən keçirilən fikirləri, ya-

naşmaları və qiymətləndirmələri, müasir tanınmış analitiklər və psixoloqla-

rın, həmçinin müəllifin bəzi konseptual müddəaları, şəxsiyyətin daimi özü-

nü təkmilləşdirməsinə və özünə nəzarətə yardımı nəzərdə tutur. Əgər onlar 

insanın daxili tələbatına çevrilərsə, uğurlu həyat fəaliyyətinin, insanın ruhi 

dincliyi və xoşbəxtliyi üçün gərəkli olan yüksək ünsiyyət mədəniyyətinin, 

digər insanlarla harmoniyanın, cəmiyyətdə  məhəbbətin və hörmətin daimi 

generatoru rolunu oynayacaqdır.