AZƏrbaycan respublikasinin prezidenti yaninda döVLƏT İdarəÇİLİk akademiyasi

Fəsil 15. Ailənin idarə edilməsi mədəniyyəti 

 

Şəxsiyyət və cəmiyyət üçün ailə mədəniyyətinin əhəmiyyəti haqqın-

da. Ailənin idarə edilməsi mədəniyyətinə qoyulan tələblər. Tusinin 

ailə qurma fəlsəfəsi. Ailə idarəçiliyində Con Adairin “üç dairə mode-

linin” tətbiqi. Maslounun motivasiya modeli. Ailəni idarəetmə prin-

sipləri haqqında. Ailənin idarə edilməsi məqsədi, vəzifələri və metod-

ları. Ailə davranışı mədəniyyəti və əxlaq kodeksi. Ər-arvadın qarşı-

lıqlı mədəniyyət münasibətləri haqqında. Uşaqların təhsili və tərbiyə-

si haqqında.  

 

Ailə mədəniyyətinin əhəmiyyəti və  

onun idarə edilməsinə qoyulan tələblər haqqında 

 

Yüksək ruhi mədəniyyətə malik şəxsiyyətin formalaşdırılması və vətən-

daş olmasında sosial mühit – məktəb və müəllim, ali məktəb və əmək kol-

lektivi, cəmiyyət, dövlətin siyasi rejimi böyük rol oynayır. Lakin bu proses-

Fuad Məmmədov

 

 

590

də aparıcı rol ailəyə məxsusdur. Ailənin ruhi mədəniyyəti anadangəlmə key-

fiyyətlərdən, təhsillilikdən, tərbiyəlilikdən və onun üzvlərinin yaradıcı fəaliy-

yətindən, onların bilikləri və mənəviyyatından, şüuru və vicdanından, bir-bi-

rinə və ətrafdakılara olan məhəbbəti, inamı və yaxşılığından formalaşır.  

Öz həyatının qorunması və yaxşılaşdırılması qayğısına qalaraq, yaradıcı 

fəaliyyət nəticəsində insan - alətləri və silahı,  əkinçiliyi və heyvandarlığı 

yaratmış, öz ehtiyaclarını ödəmək üçün odu, istehsalı, dili, ailəni, cəmiyyəti 

və dövləti “kəşf” və istifadə etmişdir. Mədəni inkişaf tarixi prosesində in-

san həyatının təşkili, inkişafı  və varislik vasitəsi olan ailənin yaradılması 

böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Dövlət quruculuğu və idarəçiliyi məntiqinin 

dərk edilməsi üçün ailənin müstəsna əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, mahiy-

yət etibarı ilə ailə, bəşəriyyətin ilkin sivilizasiyalarının təməlini qoymuş ilk 

dövlətlərin timsalıdır. Nəsildən-nəsilə insanların sosial təcrübəsi, müxtəlif 

xalqların və millətlərin nümayəndələrinin ənənələri, ideologiyaları, dini tə-

səvvürləri, dəyərləri, həyat fəaliyyəti məqsədləri və texnologiyalarının mə-

nimsənildiyi həyat məktəbinə çevrilirdi. Pifaqor həyatı olimpiya oyunların-

dakı böyük və izdihamlı toplantı ilə müqayisə edirdi ki, burada bəziləri – 

şöhrət, digərləri – mənfəət, üçüncülər isə - öz həyatını daha şüurlu qurmaq 

üçün təcrübə axtarır. Çoxlu sayda müxtəlif xarakterləri, adətləri, taleləri, 

qanunları, mədəniyyət və sivilizasiyaları öyrənərək, insan öz şüurunu tək-

milləşdirir, həyat fəlsəfəsini formalaşdırır, həyat yolunu seçirdi. Mişel 

Monten deyirdi ki, dünya bir güzgüdür ki insan ona baxmalı və özünü dərk 

etməlidir. Bu yanaşma ailəyə münasibətdə də düzgüngür.  

Biz artıq bilirik ki, mədəniyyətin inkişaf amilləri anadagəlmə  mədəni 

keyfiyyətlər, sosial mühit, təbii-coğrafi  şərait, tarixi vəziyyət və  mədəni 

mübadilədir. İnsan mədəniyyətinin formalaşdırılması ana bətnində başlayır 

və ailədə davam edir. Ailə - tərbiyə və təhsil prosesində uşağın təşəkkülü-

nün baş verdiyi sosial mühitin ilk, və həm də ən əsas pilləsidir. Onun gələ-

cək həyatının bünövrəsi məhz burada qoyulur, dəyərləri və təsəvvürləri, xa-

rakteri və idealları, intellektual, etik

67 

və estetik mədəniyyətinin əsasları for-

malaşır. Ailə - ilk həyat məktəbi, insan münasibətləri məktəbi, ruhi və mad-

di mədəniyyət məktəbidir.  

Ailə - müxtəlif yaşlı və cinsli doğma insanların böyük olmayan qrupu, 

həyat əhəmiyyətli şəxsiyyətlərarası ünsiyyətin baş verdiyi “kiçik kollektiv-

dir.” Bu, vahid dünyagörüşü və öz həyatının uşaqlarında və nəvələrində da-

vam etdirilməsi, onların rifahı  və daha yaxşı  gələcəyi haqqında qayğıyla 

motivləşdirilmiş yüksək məqsədlərlə bağlı olan ruhən yaxın, doğma insan-

ların - məhəbbət, dostluq, həmrəylik və birgə dərk edilən həyat məbədidir. 

                                                            

67

 Con Lokk nəzakəti “ilk və ən xoşagələn yaxşılıq” adlandırırdı.  

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

591

Uşaq ailədə ilk addımlarını atır, dil açır, biliklərin və davranış qaydalarının 

başlanğıcını mənimsəyir, özünün ilk həyat dərslərini alır.  

Ailə - cəmiyyətin və dövlətin ən mühüm sosial dəyəridir. Bu, insanın tə-

şəkkülü və inkişafı proseslərinin,  əsas etibarilə digər insanların həyatının 

asılı olduğu cəmiyyətin gələcək liderləri və  vətəndaşlarının formalaşması-

nın baş verdiyi kiçik və böyük insan dünyasıdır. Nəsildən nəslə ötürülən 

yazılmamış qanunlar, təsislər və təyinatların yaşamaq qabiliyyətini və şəx-

siyyətin psixologiyası  və davranışının formalaşmasına təsir gücünü təmin 

edərək, ailə onların “translyasiyasını” həyata keçirir. Anadangəlmə keyfiy-

yətlərin və əldə edilmiş biliklərin, tərbiyə və yaradıcı əməyin nəticəsi kimi, 

şəxsiyyətin ruhi mədəniyyətinin bünövrəsi məhz ailədə qoyulur. Dövlətin 

həyat qabiliyyəti bir çox cəhətdən ailə mədəniyyətindən – onun üzvlərinin 

təhsillilik və etik mədəniyyəti, yaradıcılıq fəaliyyəti və rifah səviyyəsindən 

asılıdır. Vətəndaşların biliyini və mənəviyyatını, şüurunu və vicdanını, mə-

həbbəti, inamı  və yaxşılığını, quruculuğunu və rifahını ifadə edən bu ən 

qiymətli sosial kapital, sosial şərin və sosial sabitsizliyin aradan qaldırılma-

sının  əvəzedilməz vasitəsidir. Ailə  mədəniyyəti həm valideynlərin  şəxsi 

mədəniyyətindən, onların bilikləri, bacarıqları, mütəşəkkilliyindən, onların 

həyat fəlsəfəsi, mənəviyyatı və yaradıcı fəaliyyətindən, həm də bütövlükdə 

milli mədəniyyətdən, xalqın ənənələri, adətləri, milli psixologiyasından, di-

nindən asılıdır.  

Necə xoşbəxt olmalı? Yəqin ki, insan üçün həyatda başlıca olan - xoş-

bəxtlikdir, və ilk növbədə, ailə xoşbəxtliyidir. Xoşbəxt ailəni dostluq və 

məhəbbət hissləri olmadan təsəvvür etmək çətindir. Ailə üzvləri yaxşı qar-

şılıqlı münasibətlər, qarşılıqlı anlaşma və harmonik inkişafın formalaşdırıl-

ması üçün ilkin zəruri şəraiti yaradırlar. Həqiqi dostluq və əsl məhəbbət ki-

mi, xoşbəxt ailəni də heç bir pulla almaq mümkün deyil. Onu yalnız qazan-

maq, öz zəhmətin və ailə üzvlərinin əməyi ilə, idrakın və qəlbin, ruhi mədə-

niyyətin gücü ilə qurmaq, yaratmaq olar. Öz uşaqlarını, öz yaxınlarını xoş-

bəxt etmədən, ailə  həyatında ruhi harmoniyaya nail olmadan, insan özü 

xoşbəxt ola bilməz.  

Ailə, bir sistem kimi, geniş münasibətlər spektri ilə bağlıdır. Bu, vali-

deynlər arasındakı münasibətlər, övladlar arasındakı münasibətlər, vali-

deynlər və övladlar arasındakı münasibətlər, uzunömürlülükdən asılı ola-

raq, ulu nənələrin və ulu babaların da daxil olduğu müxtəlif nəsil nümayən-

dələrinin bir ailə  çərçivəsi daxilindəki münasibətlərdir. Daha geniş kon-

tekstdə bu həm də ailənin qohumlarla olan münasibətləridir. Ailənin və onu 

təşkil edən şəxsiyyətlərin qarşılıqlı əlaqələri mürəkkəb sistemdən ibarətdir 

ki, onu dərk etmədən ailə münasibətlərini idarə etmək mümkün deyil. Ailə 

əlaqələrini möhkəmləndirən amillər sırasında mədəni dəyərlər sisteminin 

Fuad Məmmədov

 

 

592

vahidliyini, ailənin mahiyyəti və məqsədləri haqqında, uşaqların tərbiyəsinə 

yanaşmalar haqqında,  ər-arvadın rolu, məsuliyyəti və  vəzifələri haqqında 

təsəvvürlərin uyğunluğunu, ər-arvadın emosional ümumiliyini və s. göstər-

mək olar. Hər bir mədəni ailə insan həyatının dəyərləri və mənası haqqında, 

öz əcdadlarının cəmiyyət qarşısındakı nailiyyətləri və xidmətləri haqqında, 

özünün tarixi missiyası, məqsədləri, imkanları və gözləmələri haqqında, şə-

rəfli keçmişi haqqında, övladlarının və yeni nəsillərin ləyaqətli gələcəyi 

haqqında aydın təsəvvürə malik olmalıdır. Müasir ailənin rifahı, əsas etiba-

rilə ailənin yaşadığı  cəmiyyətlə  və onu cəmiyyətlə bağlayan çoxlu sayda 

görünməz tellərlə - xarici mühitlə qarşılıqlı əlaqəsindən asılıdır. Ailə bey-

nəlxalq münasibətlərin qeyri-rəsmi subyekti də ola bilər və bununla millətin 

və yaşadığı dövlətin imicinə təsir göstərə bilər. Üzvlərinin səviyyəsi və so-

sial-siyasi fəallığından asılı olaraq o, xalqların qarşılıqlı anlaşması, həmrəy-

liyi və  əməkdaşlığının inkişafı üçün əlverişlı xarici mühitin yaranmasına 

imkan yaradaraq, beynəlxalq münasibətlər mədəniyyətinə  də  təsir göstərə 

bilər.  

Ailə səviyyəsində biz cəmiyyətdəki idarəetmə proseslərini, lakin bir qə-

dər yumşaq, spesifik formada görürük. Ailə üçün idarəetmənin hüquqi de-

yil, əsasən mənəvi-etik formaları xarakterikdir. Ailənin həyat fəaliyyətinin 

idarə edilməsi, onun tələbatlarının təmin edilməsi və onun inkişafının stra-

teji planlaşdırılması, ailə münasibətləri mədəniyyətinin formalaşdırılması 

və qorunması, onun üzvlərinin mənəvi sağlamlığı, uşaqların maddi təminatı 

və ruhi inkişafı, onların əməyə və yüksək mənəvi dəyərlərə cəlb edilməsi, 

uşaqların müstəqil həyata hazırlanması - çoxlu bilik, enerji, təcrübə, dözüm, 

müdriklik tələb edir. Konstruktiv və sabit həyat fəlsəfəsinə malik şəxsiyyət 

özünün inkişafı və təkmilləşməsi prosesində həm öz davranışını və fəaliy-

yətini idarə edir və etməlidir, həm də öz ailəsinə, doğmalarına və yaxınları-

na yaxşı təsir göstərməli, onlarla münasibətlər mədəniyyətini inkişaf etdir-

məlidir. U.Rocers deyirdi: “Elə yaşayın ki, ev tutuquşusunu şəhərin baş xə-

bərçisinə satmağa utanmayasınız”.  

Ailə mədəniyyəti və onun idarə edilməsi məsələsi şəxsiyyətin özünüida-

rə mədəniyyəti ilə sıx bağlıdır. Burada: biologiya, fiziologiya, antropologi-

ya, psixologiya, tibb, ekologiya, cismani mədəniyyət, düzgün qidalanma, 

etika, hüquq, insan münasibətləri mədəniyyəti, din və insanın həyat fəaliy-

yətinin digər sahələrindəki biliklər; məqsədlərin və mənəvi həyat prinsiplə-

rinin düzgün seçimi; biliklərə, təcrübəyə və xoş mərama əsaslanan müdrik-

liyin yetişdirilməsinə can atmaq; şüurun təfəkkür, məram və davranış üzə-

rində nəzarəti; seçilmiş prinsiplərin həyata keçirilməsini, düzgün həyat tər-

zini və insanın ailədə və ondan kənarda yüksək davranış mədəniyyətini tə-

min edən möhkəm iradə də lazımdır. 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

593

Ailənin idarə edilməsi mədəniyyətinin əsasını, insanların idarə edilməsi 

və özünüidarədə olan eyni baza qaydaları  və  məntiq təşkil edir. Burada 

özünüidarənin effektivlik formulu tətbiq edilə bilər. Bununla bərabər bura-

da xüsusi spesifika yer tutur. Ailənin hər bir üzvünün fərdi xarakter xüsu-

siyyətlərinin nəzərə alınması, bütöv sosial mikrosistem kimi, ailədə psixo-

loji uyğunluq və harmoniyaya nail olaraq, onların münasibətlərinin tənzim-

lənməsi bacarığı ailənin idarə edilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ai-

lə idarəçiliyində - strategiya və texnologiya, psixologiya, sosiologiya və di-

zayn kimi idarəetmə elminin ümumi prinsiplərini də müşahidə etmək olar. 

Burada, həmçinin müxtəlif təşkilati mədəniyyət tiplərinin birləşməsinə - ha-

kimiyyət mədəniyyəti, rol mədəniyyəti, vəzifə mədəniyyəti, şəxsiyyət mə-

dəniyyətinə rast gəlmək olar, “qərarların qəbul edilməsi” proseslərini, “da-

nışıqlar prosesinin”, “innovativ fəaliyyət” elementlərini, nəhayət, despotik-

dən – demokratikə qədər müxtəlif ailə quruluşu növlərini aşkar etmək olar. 

Ailə idarəçiliyi mədəniyyətində bütövlükdə həyat fəaliyyətində olduğundan 

daha artıq dərəcədə, bütün müxtəlifliyi ilə həyatın özü ön plana çıxır. Ailə-

də və əmək kollektivində münasibətlərin xarakteri psixoloji cəhətdən ayrı-

ayrı olsa da, bir-birindən fərqli olmasına baxmayaraq, idarəetmə üslubu ey-

ni ola bilər ki, bu da daha çox “kiçik orkestrin dirijoru”, lider rolunu icra 

edən ailə başçısının xarakterindən asılıdır.  

Ailə idarəçiliyi mədəniyyətinin şərtsiz prioriteti, həm milli mədəniyyətin 

və sivilizasiyanın  ən  əhəmiyyətli nailiyyətlərinin mənimsənilməsini, həm 

də müstəqillik, məsuliyyət və yaradıcılıq fəaliyyəti qabiliyyətlərini nəzərdə 

tutan şəxsiyyət mədəniyyətinin bütöv, harmonik formalaşdırılmasıdır. Ailə-

nin tərbiyə etdiyi şəxsiyyət ictimai-faydalı  fəaliyyətə istiqamətlənməli, 

onun intellektual və etik mədəniyyət səviyyəsini xarakterizə edən işi bil-

məklə  qərar qəbul etmək qabiliyyətinə malik olmalı, məqsədə nail olmaq 

üşün ağıllı, düzgün və humanist vasitələr seçməlidir. Yüksək ailə mədəniy-

yətinin  formalaşdırılması sözlə əməlin bütövlüyünə sadiqliyi, “ikili əxlaq” 

kimi məlum olan - biliklə davranış arasındakı ziddiyyətin aradan qaldırıl-

masını, makiavellizm prinsiplərindən şüurlu imtinanı nəzərdə tutur. Ailənin 

idarə edilməsi mədəniyyətində insanın mədəni dəyərlər sistemi, həyat fəlsə-

fəsi, dünyagörüşü,  əqidəsi, ailə etikası, məhəbbəti və dostluğu böyük rol 

oynayır.  

Ailə  mədəniyyəti  cəmiyyətdəki destruktiv təzahürlərin və böhranların 

aradan qaldırılması üçün də böyük əhəmiyyətə malikdir. O heç də həmişə 

mənəviyyatın qorunması və inkişafı ilə müşayiət olunmayan biliklərin, in-

formasiya mədəniyyətinin, elm, texnologiya, istehsalın sürətli inkişafının 

xarakterik olduğu, mədəniyyətin eroziyasının, etika və humanizm dəyərləri-

nin devalvasiyasının yer tutduğu texnogen sivilizasiya şəraitində xüsusilə 

Fuad Məmmədov

 

 

594

aktualdır. Dünya mədəniyyəti və sivilizasiyasının inkişaf qanunauyğunluq-

ları, Qədim Romanın süqutu tarixi inandırıcı sürətdə təsdiqləyir ki, yüksək 

əxlaq mədəniyyətinə laqeydlik, hədsiz eqoistlik, tamahkarlıq, riyakarlıq, tə-

kəbbür, qəddarlıq, zorakılıq, xəyanət və digər neqativ insan keyfiyyətləri 

sosial və siyasi gərginliklərə və böhranlara səbəb olur.  

Ailənin idarə edilməsi - təbii və zəruri prosesdir, çünki ailə hər hansı di-

gər kollektiv kimi, ümumi məqsədlərə yetişmə üçün qüvvə  və maraqların 

razılaşdırılmasını  tələb edir. O, həyat fəaliyyətinin müvafiq ideologiya və 

texnologiyalarının yaradılmasını, vəzifələrin və gözlənilən nəticələrin mü-

əyyən edilməsini, öhdəliklərin bölüşdürülməsi və  səlahiyyətlərin həvalə 

edilməsini, ailənin hər bir üzvünün motivasiyasını və qiymətləndirilməsini, 

məhəbbət və biri-birinə bağlılığın qorunmasını, ailə rifahının möhkəmlən-

dirilməsini nəzərdə tutur. Ailənin inkişafının idarə edilməsi mədəniyyəti - 

yaxşı təhsili, mənəvi tərbiyəni, uşaqların peşə təlimini və peşəkar inkişafını, 

ailə münasibətlərinin düzgün formalaşdırılmasını, ailənin digər insanlarla 

pozitiv əlaqələrinin qurulması üçün şəraitin yaradılmasını nəzərdə tutur. O, 

həyat fəaliyyətinin - cismani mədəniyyət, tibbi və ekoloji təhlükəsizlik, 

əmək və istirahət mədəniyyəti sahələrinin tənzimlənməsinə  də yardım et-

məli, əqli və mənəvi mədəniyyətin təkmilləşdirilməsini, etik, estetik mədə-

niyyətin və beynəlxalq mədəniyyətin inkişafını təmin etməlidir.  

Ailə həyatı fəlsəfəsinin və ailə idarəçiliyi məsələlərinin dərk edilməsinə 

görkəmli tarixi şəxsiyyətlərin, dünya mədəniyyəti və sivilizasiyası klassik-

lərinin, həmçinin əsərlərində ailənın təşkil və idarə edilməsi üçün metodo-

loji baxımdan zəruri prinsiplərin olduğu, yaxşı tanınmış müasir mütəxəssis-

lərin konsepsiyaları  və yanaşmaları kömək edir. Məhəmməd Nəsirəddin 

Tusiyə görə ailənin qurulması əməklə və ictimai-iqtisadi amillərlə sıx bağlı-

dır. Onun strukturu beş dayaq üzərində formalaşır: ata, ana, uşaqlar, qulluq-

çu, ərzaq. Bu zaman Tusi ailənin başlıca mahiyyətini və əsasını onun üzvlə-

ri arasında harmonik münasibətlərin olmasını hesab edir, ailənin saxlanması 

və idarə edilməsini isə ailə başçısının məsuliyyət daşıdığı insan sağlamlığı-

nı təmin edən həkimliklə müqayisə edir. Ailənin idarə edilməsi - ailə ma-

raqlarının onun ayrı-ayrı üzvlərinin maraqlarından prioritetini, əməyin düz-

gün bölünməsini, möhkəm qaydanın, maddi rifahın, etibarlı yaşayış yerinin 

olmasını nəzərdə tutur. Ailənin idarə edilməsinin mühüm iqtisadi məsələlə-

ri - halal zəhmətə  əsaslanan gəlir, istehsal hesabına düzgün istehlak və 

xərclər hesabına əmlakın toplanması və qorunmasıdır. 

Orta əsr feodal cəmiyyətinin reallıqları ondan ibarət idi ki, istedadlı şəx-

siyyətlərin və onların ailələrinin rifahı onların bilikləri, bacarıqları və Vətən 

qarşısındakı xidmətlərindən deyil, bütünlüklə və tam çəkildə hökmdarlar tə-

rəfindən onlara qarşı münasibətdən asılı idi. Cordano Bruno, Rocer Bekon, 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

595

Kopernik, Qaliley və bir çox digər orta əsr alimlərinin taleyini xatırlamaq 

kifayətdir. Analoji vəziyyət müsəlman  Şərqində  də mövcud idi. Belə ki, 

A.E.Krımski göstərir ki, burada XI əsrdə görkəmli şəxsiyyətlərin rifahı və 

əmin-amanlığı əvvəlcə Qəznəvi, sonra isə Səlcuq hakimlərinin onlara mü-

nasibətindən asılı idi. Müasir demokratiyalarda şəxsiyyətin və ailənin rifahı 

insanın mədəniyyəti, bilikləri, qabiliyyətlərindən, cəmiyyət və dövlət üçün 

onun tələbatlığı və faydalılığı dərəcəsindən asılıdır. Demokratiya mədəniy-

yəti şəraitində ailə, dövlət və cəmiyyətin proqressiv inkişafında vəzifə haki-

miyyəti deyil, şəxsiyyətin mədəniyyəti və onun biliklərinin hakimiyyəti 

həlledici rol oynayır.  

 

C.Adair və A.Maslounun modellərinin  

 tətbiqi haqqında 

 

Ailənin həyat fəaliyyətinin idarə edilməsi mədəniyyətində Con Adairin 

“üç dairə“ modelinin tətbiqi məqsədəuyğun ola bilər ki, onu belə şərh et-

mək olar: vəzifə, ailə  və ailənin ayrı-ayrı üzvləri (fərdlər). Burada da ailə 

inkişafının strateji idarə edilməsi, ailə üzvlərinin ümumi məqsədlə, prinsip-

lərlə, ailə etikası, ideologiyası və gələcəyi görmə qabiliyyəti ilə birləşməsi, 

ailə üzvlərinin maraqlarını vahid mədəniyyət çərçivəsində harmonizasiya 

etmək bacarığı, onların inkişafı və yaradıcı fəaliyyəti üçün şərait yaratmaq 

kimi liderlik keyfiyyətləri lazımdır. 

Ailə qurmaq üçün motivasiya modeli kimi, A.Maslounun artıq bizə tanış 

olan, insanın harmoniyası, təhlükəsizliyi, qabiliyyətlərinin maksimal inkişaf 

imkanları və özünü reallaşdırma prinsipləri üzərində qurulan “ideal cəmiy-

yət” modelindən istifadə etmək olar. O, insanın  şüurunun humanist yolla 

dəyişdirilməsi və  mədəniyyətin sosial institutlarını yenidən təşkil etməklə 

onun pozitiv dəyişdirilməsini nəzərdə tutur. Özünü qorumada, təhlükəsiz-

likdə və sülhdə, məhəbbətdə və əlbirlikdə, özünütəsdiqdə və tanınmada, ya-

radıcılıq vasitəsi ilə özünün aktuallığında və  təkmilləşməsində olan sosial 

tələbatlar, həmçinin fizioloji tələbatlar ailə idarəçiliyi üçün aktualdır. Ailə-

də onlar - məhəbbət və bağlılıqla, valideynlər və övladlar, qardaşlar və ba-

cılar, nəvələr, babalar və  nənələr arasındakı qan qohumluğu və borc hissi 

ilə şərtlənən spesifik ailə tələbatları ilə də tamamlanırlar. Ailə motivasiyası-

nı daha yaxşı başa düşmək məqsədi ilə A.Maslounun konsepsiyasını geniş 

interpretasiyada aşağıdakı kimi təqdim etmək olar:  

1.  Fizioloji tələbatlar (aclıq, susuzluq, yuxu, sağlamlıq və s.). 

2.  Təhlükəsizlik tələbatları (əminlik, təhlükədən qorunma, sabitlik və 

nizam-intizam, ruhi dinclik və s.). 

Fuad Məmmədov

 

 

596

3.  Sosial tələbatlar (ailəyə mənsub olma, təqdir edilmə, ictimai həyat, 

məhəbbət və dostluq, ailə rifahı və xoşbəxtlik).  

4.  Hörmətdə tələbat (özünəhörmət, tanınma, uğur, status). 

5.  Özünü aktuallaşdırma tələbatı (təkmilləşmə, nailiyyətlər, şəxsiyyə-

tin inkişafı). 

6.  Dərk etmə və başqalarını maarifləndirmə tələbatı . 

7.  Estetik düyğu və gerçəkliyin dəyişdirilməsi tələbatı.  

8.  Allaha inam, dərk etmə və məhəbbətdə tələbat. 

 

Ailəni idarəetmə prinsipləri haqqında 

 

Ailə həyatının tənzimlənməsinin əsas prinsipi hüquq deyil, mənəviyyat-

dır. Ailə üçün spesifik funksiya ilə tərbiyə və təhsil, ailə büdcəsinin idarə 

edilməsi, həyat fəaliyyətinin proqram və layihələrinin reallaşdırılması adə-

tən qeyri-formal, qeyri-hüquqi xarakter daşıyır. Ailə mədəniyyəti psixologi-

yası onların qan qohumluğu ilə əlaqəliliyi, bir-birinə bağlılığı, borc hissi ilə, 

ənənələrlə, bir-birinin qarşısında və digər insanlar qarşısında, cəmiyyət və 

dövlət qarşısındakı mənəvi məsuliyyətlə şərtlənir.  

Ailə həyatının hər bir tarixi mərhələsində tələbatlar və maraqlar dəyişir, 

ailə qarşısında duran vəzifələri görməyə və reallaşdırmağa prinsip etibarilə 

yeni yanaşmalar tələb edən yeni sərait və imkanlar yaranır. Ailənin rifahı, 

inkişafı və təhlükəsizlik məsuliyyəti, onun idarə edilməsində aparıcı rol oy-

nayan ailə başçısının üzərinə düşür. Ailə münasibətlərindəki harmoniya bir 

çox cəhətdən onun şəxsi mədəniyyət səviyyəsindən – intellekti, etikası, ira-

dəsi, xarakteri, enerjisi, məsuliyyəti, xarizmatik keyfiyyətlərindən asılıdır. 

Ailə başçısı favoritlikdən qaçmalı, qızıl orta həddi gözləməli və ifrata var-

mamalı, ailənin bütün üzvlərinə qarşı ədalətli, dürüst və alicənab olmalıdır. 

O, ailənin həyat fəaliyyəti prosesindəki dialektik ziddiyyətləri və gözlənil-

məz çətinlikləri aradan qaldırmaq üçün lazım olan dözümə və təmkinə ma-

lik olmalı, anlaşma və qayğı, nəzakət və  dərdə  şəriklik göstərməli, natura 

bütövlüyünə və yumor hissinə malik olmalıdır.  

Ailəniт idarəetmə  mədəniyyətinin universal prinsiplərinə  əsaslanaraq, 

ailə başçısı borcludur:  

  Ailə üzvlərinin ruhi və maddi tələbatlarının maksimum ödənilməsi-

nə yardım etməyə. 

  Övladlarına yaxşı təhsil verməyə. 

  Ailə üzvlərinin sağlamlığının qorunmasına qayğı göstərməyə. 

  Övladlarında nəciblik, şəfqət, cəmiyyətin rifahı naminə biliklərə və 

vicdanlı əməyə məhəbbət, insanlara humanist məhəbbət, vətənpər-

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

597

vərlik və comərdlik, yaradıcılıq başlanğıcı, yüksək etika və  həm-

rəylik hissi tərbiyə etməyə. 

  Ailənin vahid ruhi mədəniyyətinin formalaşdırılması maraqlarında, 

ailə üzvlərinin mədəniyyəti, xarakteri və mənafeyini harmonizasiya 

etməyə.  

  Ən yaxşı ailə ənənələrinin varisliyini təmin etməyə. 

Böyük və mehriban ailənin qızıl qaydalarından biri - valideynlərin kürə-

kənlərə və gəlinlərinə öz doğma övladları kimi psixoloji münasibət prinsi-

pidir.  

  

Ailənin idarə edilməsi məqsədi, vəzifələri  

və metodları haqqında 

 

Ailənin idarə edilməsi aşağıdakı həyat şəraitlərinin: uşaqların təhsili və 

tərbiyəsinin; ailə rifahı; sağlamlıq; ailə ideologiyası və ailə əxlaqının; ailə 

həmrəyliyi, məhəbbət, dostluq və sədaqət hissinin; ailə ənənələri varisliyi-

nin; qonşular, qohumlar, dostlar, iş yoldaşları və bütövlükdə cəmiyyətlə sa-

bit harmonik münasibətlərin qurulması  və saxlanmasının  təmin edilməsini 

nəzərdə tutur. Ailə başçısı öz səlahiyyətinə uyğun olaraq, ailə həyatı fəlsə-

fəsinə dair başlıca qərarları qəbul edir, onun həyat tərzini, əsas həyat təsis-

ləri və davranış qaydalarını müəyyən edir. Yüksək idarəetmə mədəniyyəti-

nə iddialı ailə lideri, ailənin məqsəd və prioritetlərini, “daxili və xarici siya-

sətini” düzgün müəyyən etməyi bacarmalı, strateji və taktik vəzifələr qoy-

malı və həll etməli, ailə üzvlərinin ruhi və maddi tələbatlarının ödənilməsi-

ni təmin etməli, onların maraq və  mədəniyyətlərini harmonizasiya etməli, 

ailənin hər bir üzvünün tələbatları və xarakterlərini, gözləmələri və imkan-

larını, onun xoşbəxtlik anlamını düzgün müəyyən etməlidir.  

İdarəetmə mədəniyyəti kontekstində ailə idarəçiliyinin məqsədləri, vəzi-

fələri və metodlarını aşağıdakı kimi ifadə etmək olar. İdarəetmə məqsədi – 

ailənin sosial-mədəni inkişafı, həyat fəaliyyətinin qorunması və permanent 

yaxşılaşdırılması, rifah halı və həyat keyfiyyətinin müntəzəm yüksəlişidir. 

Vəzifələr – özünün həyatdakı  təyinatını düzgün görməyə, məqsədlərə çat-

mağa, fiziki və mənəvi sağlamlığının, ailə üzvlərinin rifahı və xoşbəxtliyi-

nin, onun sağlam inkişafının təmin edilməsinə, ailənin mədəni dəyərlərinin 

saxlanılmasına və qorunmasına yardım etməsidir. Ailə idarəçiliyinin  ən 

başlıca vəzifələrindən biri daxili harmoniyaya nail olunmasıdır. Ailənin hər 

bir üzvü özünü idarə etmək, digər ailə üzvləri ilə münasibətlərini məhəbbət 

və sədaqət, eyni bir mədəni ailə dəyərlərinə bağlılıq əsasında harmonozasi-

ya etmək bacarığına malik olmalıdır. Ailə başçısı öz ağılı ilə əməllərini ida-

rə etməlidir ki, onu əhatə edən ailə üzvlərini məyus etməsin. O, ailə üzvləri-

Fuad Məmmədov

 

 

598

nin düzgün həyat motivasiyasına imkan yaratmalı, uşaqlarının istedadı  və 

qabiliyyətlərini vaxtında aşkar etməli və  həyatda onlara düzgün istiqamət 

verməli, onların düzgün peşə seçiminə kömək etməli, ailənin hər bir üzvü-

nün şəxsiyyət kimi formalaşmasına səy göstərməli, övladlarını cəmiyyətin 

yaradıcı üzvləri kimi tərbiyə etməlidir. İdarəetmə metodları - təhsil və tər-

biyə, öz həyat nümunəsi, yüksək mədəniyyəti, nüfuzu, bilikləri, təcrübəsi, 

müdrikliyi, məsləhətləri, mənəvi keyfiyyətləri, yaradıcı  fəaliyyəti ilə ailə 

üzvlərinə pozitiv təsir göstərmək; tələbkarlıq; ailə üzvlərinin həyat mənafe-

lərinin, sabitliyi və təhlükəsizliyinin təmin edilməsi haqqında qayğı; ailənin 

gələcək inkişafının planlaşdırılması və qurulmasıdır. 

Kulturoloji “ədalətlik monitorinqindən” istifadə edərək, ailə zamanın ça-

ğırışlarından asılı olaraq bəzən öz həyat fəaliyyətində korrektələr etməlidir. 

Öz mənəvi prinsiplərinə sadiq qalaraq, müasir elmin nailiyyətləri və özü-

nün qabiliyyətləri və imkanlarını nəzərə alaraq o, inkişaf texnologiyalarını 

pozitiv dəyişməyə  və  həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmağa çalışmalıdır. Bu 

zaman ailə  şüurunu permanent təkmilləşdirmək, öz düşüncələrində, sözlə-

rində  və  əməllərində  nəcib olmağa çalışmaq, başqalarının ləyaqətinə hör-

mət etmək, məhəbbətə, kamilliyə və harmoniyaya can atmaq, öz mənəvi və 

siyasi məsuliyyət mədəniyyətini inkişaf etdirmək, valideynlər, övladlar, cə-

miyyət, vətən və bəşəriyyət qarşısındakı borcunu yerinə yetirmək lazımdır.  

 

Ailə davranışı mədəniyyəti və əxlaq kodeksi 

 

Məlum olduğu kimi, ailədə insanın davranış mədəniyyəti onun intellek-

tual və etik mədəniyyəti, onun gerçəkliyə bütün münasibətlər sistemi ilə, 

hər  şeydən  əvvəl, onun ətrafdakı insanlara münasibəti ilə müəyyən edilir. 

Ailə - insan qəlbinin qorunduğu ocaqdır. Buna görə də məhz ailədə qarşı-

lıqlı anlaşma, ailənin hər bir üzvünü narahat edən problemlərin müzakirəsi 

və həlli çox vacibdir. Onda bizi başa düşən başqa insanların, dostların, qo-

humların axtarışına ehtiyac qalmayacaq, deməli, uzaqlaşma üçün şərait ya-

ranmayacaq.  

Ailədə davranış - şəxsiyyətin daxili mədəniyyətini, onun xarakteri, tem-

peramenti, tələbatları, istəklərini, dünyagörüşünü, etik prinsipləri, emosiya-

ları  və hisslərini,  əhval-ruhiyyəsini  əks etdirir. Belə münasibətin meyarı 

məhəbbət, insanlıq, humanizmdir. Mədəni insan özünün pis əhval-ruhiyyə-

sini nümayiş etdirməməli və öz qayğıları və  həyəcanları ilə ailə üzvlərinə 

əziyyət verməməli yaxud onları özünün gur emosiyaları ilə yormamalıdır. 

O yalnız öz hərəkətlərinə deyil, həm də ailə üzvlərinə və insanın özünə təsir 

edən sözlərinə fikir verməlidir. Xeyirxah söz və xeyirxah əməl, səmimiy-

yət, valideynlərini, qardaşları və bacılarını və ailənin digər üzvlərini dinlə-

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

599

mək bacarığı - əlverişli ailə münasibətlərini formalaşdırmağın ən yaxşı üsu-

ludur. Bu zaman etik normaları və ailədə davranış qaydalarını bilmək azdır, 

real həyatda onların təsadüfi xarakter daşımaması, amma ailənin bütün üzv-

lərinin həyatına kömək edən şəxsiyyət keyfiyyətinə çevrilməsi üçün onlara 

daim əməl etməyi bacarmaq lazımdır.  

Ailə üzvlərində nöqsanları deyil, yaxşı cəhətləri axtarmaq və onların in-

kişafını stimullaşdırmaq lazımdır. Doğma insanı başa düşmək və onun haq-

qında düzgün mühakimə üçün onun hərəkətlərinin yaxud münasibətinin sə-

bəbini axtarmaq, öz davranışında əsaslandığı motivlərə nüfuz etmək lazım-

dır. Bu zaman kənardan özünə də baxmaq, öz xarakterini, vicdanını, dəyər-

lər sistemini, öz düşüncələrini, niyyətlərini və əməllərini obyektiv qiymət-

ləndirmək çox vacibdir. Bütövlükdə cəmiyyətdə olduğu kimi, insanın ailə-

dəki hərəkətləri həmişə yaxşı düşünülməli, nəzakəti, həssaslığı və müdrikli-

yi ilə fərqlənməlidir, çünki onlar öz arxasınca müəyyən nəticələri çəkib gə-

tirir. Buna görə də çalışmaq lazımdır ki, onlar həm ailə üzvləri üçün, həm 

də insanın özü üçün yaxşı  nəticələrə malik olsunlar, yaxşı  əhval-ruhiyyə, 

sevinc və ilham mənbəyi olsunlar. Vicdan, məhəbbət, humanizm, xeyirxah-

lıq, borc, ədalət, heysiyyət kimi mənəvi kateqoriyalar aprior xarakter daşı-

yır, zamanla və ya şəraitdən asılı olaraq dəyişmirlər. Onlar insanın daxili 

əqidəsinə və keyfiyyətinə çevrilərək, böhran şəraitində və ya mürəkkəb si-

tuasiyalarda aydın  şəkildə üzə  çıxaraq ailənin ruhi mədəniyyətinin güclü 

mənəvi amili olurlar.  

Beləliklə, ailənin möhkəmliyi və rifahı onun etik mədəniyyətindən, 

onun üzvlərinin davranış kodeksinin əsaslandığı mənəvi prinsiplər və ənə-

nələrdən asılıdır. Yüksək mənəvi prinsiplər əsasında yaşayan ailə mədəniy-

yətinin tipik göstəriciləri - böyüyə hörmət, uşaqlara məhəbbət, həmrəylik, 

qarşılıqlı yardım, sədaqət, səbr, məhəbbət, dostluq, qonaqpərvərlikdir. Ailə-

nin əxlaq kodeksi aşağıdakıları onun hər bir üzvünün öhdəsinə qoyur:  

1.  Ailənin ruhi rahatlığı, maddi rifahı və mənəvi prestijinin saxlanma-

sı üçün zəruri qüvvələri sərf etmək. 

2.  Ailənin və şəxsiyyətin yüksək ruhi mədəniyyət prinsiplərinə səda-

qətini tanış olmayan və yad insanların loyallığından üstün tutmaq. 

3.  Dürüstlük,  ədalət və xeyirxahlıq, böyüklərə hörmət və kiçiklərə 

məhəbbət, yaşlılar, uşaqlar və əlillər haqqında qayğını nəzərdə tu-

tan yüksək mənəvi həyat prinsiplərinə tərəfdar olmaq.  

4.  Ailə maraqlarının prioritetliyini yadda saxlayaraq, öz maraqlarını 

ailə maraqları ilə harmonik surətdə uyğunlaşdırmaq. 

5.  Ailə üzvləri və dostları  tərəfindən göstərilən etimadı yüksək qiy-

mətləndirmək və doğrultmaq. 

Fuad Məmmədov

 

 

600

6.  Daim məhəbbət, dostluq və sədaqət, inam və dözüm, hörmət, məsu-

liyyət və dürüstlük, ailə üzvlərinin sağlamlığına qayğı nümayiş et-

dirmək. 

7.  Kamilliyə can atmaq, özündə pozitiv xarakter, kompromisə getmək 

bacarığı, vicdan, doğruluq, dürüstlük formalaşdırmaq. 

8.  Öz hərəkətlərinə şüuru ilə - ətrafdakılara pislik etməmə, ailədə sağ-

lam və şən psixoloji mühitin yaradılmasına yardım predmeti vasitə-

silə nəzarəti müntəzəm olaraq həyata keçirmək.  

9.  Qonşular, iş yoldaşları, tanışlar və dostlarla xeyirxah münasibətlər 

saxlamaq. 

10. Qanunun aliliyini qorumaq, cəmiyyət üzvlərinə və legitim hakimiy-

yətə hörmətlə yanaşmaq, dövlət simvollarına hörmət etmək.  

İdealda hər bir ailənin əxlaq kodeksi yalnız ailənin deyil, həm də milli 

və ümumbəşəri mədəni dəyərləri əks etdirməli və özündə bəşəriyyətin və-

tənpərvərlik və humanizm ideallarını birləşdirməlidir.  

 

Ər-arvadın qarşılıqlı münasibətlər  

mədəniyyəti haqqında 

 

Uşaqların tərbiyəsi üçün ər-arvadın ailədəki davranışı başlıca  əhəmiyyətə 

malikdir. Ailə xoşbəxtliyi və nigahın davamlılığının mühüm şərti,  ər-arvadın 

mədəni və psixoloji uyğunluğu, bir-birilərinin xarakterini bilmə, qarşılıqlı an-

laşma, məhəbbət, ər-arvad arasında mənəvi münasibətləri tənzimləyən yüksək 

ünsiyyət mədəniyyətidir. Ailədə hər şey qarşılıqlı münasibət üzərində qurulur. 

Ailədə psixoloji mühit ondan asılıdır. İnsan hisslərinin və münasibətlərinin har-

moniyası ailə xoşbəxtliyinin əsası olduğu halda, eyni zamanda mədəni uyğun-

suzluq ailədə anlaşılmazlığa, ixtilaflara, bəzən isə onun dağılmasına səbəb 

olur.

68

 Münasibətlər bayram əhval-ruhiyyəsi daşımalı, məhəbbət, qarşılıqlı hör-

mət, inam, dostluq üzərində qurulmalı, soyuqluqdan və əsəbilikdən azad olma-

lıdır. Pozitiv ailə etikasını nümayiş etdirən diqqət, qayğı, razılıq və qarşılıqlı 

yardım olmadan ər-arvad məhəbbətini və qarşılıqlı bağlılığını təsəvvür etmək 

çətindir. Qolbax deyirdi ki, ətfafındakıların bağlılığını, məhəbbətini və hörmə-

tini, köməyini özünün mənəvi münasibəti, onların rifahı haqqında öz qayğısı 

ilə qazanmaq lazımdır. Ər-arvadın yüksək mədəniyyəti, birmənalı qiymətlən-

dirmənin çətin olduğu məhəbbət və qısqanclıq kimi ikili, ambivalent kateqori-

yaları tənzimləməyə imkan verir.  

                                                            

68 

Fransız yazıçısı Andre Morua qeyd edir ki, “hər kəs əmindir ki, başqaları onu mühakimə 

edərkən, səhv edirlər, və özü başqalarını mühakimə edərkən, səhv etmir”. 

 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

601

Ailə münasibətlərində daimi qarşılıqlı qiymətləndirmələr böyük rol oy-

nayır. Ər-arvad arasındakı münasibətlər, əsas etibarilə qarşılıqlı keyfiyyət-

lərin qiymətləndirmə  ədalətliyi, səmimiliyi və  nəzakətindən, bir-birinin 

əhəmiyyətinin və nailiyyətlərinin etirafından asılıdır. Əgər ər- arvad qarşı-

lıqlı iddiaları, bir-birinin gözləmələrini, arzuları və ümidlərini başa düşmür-

lər yaxud qiymətləndirmirlərsə, onda onlar qarşılıqlı narazılıq, soyuqluq, 

uzaqlaşma və hətta əlaqələrin qırılması riskini yaradırlar.  

Sübhəsiz,  ər-arvad arasında  şəxsiyyətlərarası harmoniyaya nail olmaq 

üçün şəxsiyyətin temperament kimi təbii xüsusiyyətini də nəzərə almaq la-

zımdır. Müxtəlif temperamentli insanlarda xarakter xüsusiyyətləri müxtəlif 

cür aşkar olur. Temperamenti və xarakteri bilmə anlaşılmazlıqlardan və ix-

tilaflardan xilas olmağa imkan verir. Orqanizmin xüsusiyyətlərindən, ali si-

nir sisteminin fəaliyyətindən asılı olaraq, insanları şərti olaraq fleqmatiklə-

rə, melanxoliklərə, xoleriklərə və sanqviniklərə ayırırlar. Real həyatda, bir 

qayda olaraq, onlardan birinin üstünlüyü ilə müxtəlif növlərin birləşməsi 

müşahidə edilir. Psixoloq V.S.Merlin temperament xüsusiyyətlərinin insa-

nın psixi həyat dinamikasına təsirini göstərərək, iki - sakit düzənlik və sü-

rətli dağ çaylarının obrazlı müqayisəsini verir. Bu iki müxtəlif çayların bir-

ləşməsi (bundan başqa, həm də eyni xarakterinə görə) burulğanlar və şəla-

lələr əmələ gətirərək, müxtəlif cür formalaşa bilər, çünki onların hər biri öz 

dəyərini və özünəməxsusluğunu qorumağa çalışır.  

Ər-arvadın bir-biri ilə daxili narazılığının, mümkün qarşılıqlı münaqişə-

lərin aradan qaldırılmasına - öz rolunun düzgün dərk edilməsi, niyyətlər, 

planlar və  işlər haqqında  ər-arvadın qarşılıqlı  məlumatlılığı, maraqlarının 

harmonizasiyası yardım edir. Psixologiyanı, xarakter xüsusiyyətlərini, ailə 

üzvlərinin duyğuları və ideallarını yaxşı bilmə, onların daxili aləmini gör-

mə - münaqişələrdən yaxa qurtarmağa və xilasedici qarşılıqlı anlaşmaya na-

il olmağa kömək edər.  

Möhkəm ailənin labüd şərti ər-arvad məhəbbətini və qarşılıqlı bağlılığı-

nı  təsdiq edən diqqət, qayğı, razılıq, qarşılıqlı  dəstək və digər amillərdir. 

Onlar yaxşı qarşılıqlı münasibətlərin, qarşılıqlı anlaşma və  əməkdaşlığın 

formalaşması üçün zəmin yaradırlar. İnsanın başqa insana qarşı həqiqi mü-

nasibətini onun davranışına görə, sözlərə görə deyil, işlərə, konkret əməllə-

rə  və real nəticələrə görə  təyin etmək olar. İnsanın davranışında həmişə 

hədd duyğusu və  nəzakət olmalıdır. Ailədə yaxşı münasibətlərin saxlanıl-

ması üçün şüurlu fədakarlıqlar da olmalıdır.  

 

 

 

 

Fuad Məmmədov

 

 

602

Uşaqların təhsili və tərbiyəsi haqqında 

 

Uşağın təhsilə  və  tərbiyəyə  əsaslanan mədəniyyətinin tərbiyə edilməsi 

ailədə başlayır. Uşağın anadangəlmə mədəni keyfiyyətləri - əsasını bir neçə 

nəslin düzgün tərbiyə və təhsil ənənələrinin təşkil etdiyi uzunmüddətli təka-

mülün nəticəsidir. Bu keyfiyyətlər vaxtı gələndə irsi səviyyəyə keçir və in-

sanın müəyyən qabiliyyətləri, mədəni dəyərləri və sosial etikasında öz ifa-

dəsini tapır.

69 

Düzgün tərbiyə - doğmalara hörmət, dürüstlük, sadəlik, qarşılıqlı yardım 

hissi, şərə qarşı barışmazlıq, ailənin digər üzvlərinə zərər verməklə sərbəst-

likdən istifadə etməyin və  şəxsi münasibətlərdə humanizm prinsiplərinin 

pozulmasının qəbuledilməzliyini nəzərdə tutur. Ailə  uşaqlara etimad gös-

tərməli, onların həyat fəaliyyətinə nəzarəti həyata keçirməli, uşaqlarda gö-

zəllik hissini və insanlara məhəbbəti, yüksək etik mədəniyyəti, məntiqi tə-

fəkkürü, və hadisələri, faktları və insanları tənqidi təhlil etmə qabiliyyətini 

formalaşdırmalıdır.  

Möhkəm və uğurlu ailə formalaşdırılması prosesinin əsas idarəetmə va-

sitələri  - həyat fəaliyyəti məqsədlərinin və  səmərəli texnologiyaların düz-

gün təyin edilməsi, şüurlu tərbiyə və uşaqlara həyat fəlsəfəsini, reallıqlarını 

və qanunlarını izah etmək, planlaşdırma, məsuliyyət, xidmətlərin qiymət-

ləndirilməsi, tanınma (qəbul edilmə), alicənablığa və ləyaqətli həyat tərzinə 

görə müntəzəm mənəvi mükafatlandırma, diqqətin dəyərli olanın üzərində 

cəmlənməsi, düzgün motivasiya, stimullaşdırma, uşaqların qabiliyyətlərinə 

və cəmiyyətdə onların özünütəsdiqinə və özünü reallaşdırmasına daha artıq 

dərəcədə cavab verən sənət seçimində yardım etmədır. Erkən yaşlarından 

uşaqlarda böyüklərə hörməti, kiçiklərə  məhəbbəti,  əməyə  məhəbbəti, qo-

naqpərvərliyi, şəxsiyyətə hörməti, düzgünlüyü, intellektual, mənəvi və pe-

şəkar kamilləşməyə müntəzəm ehtiyacı, məsuliyyət mədəniyyətini, vaxtı 

səmərəli idarə etmək bacarığını formalaşdırmaq lazımdır.  

Ailənin strateji məqsədlərindən biri, uşaqların, - hər bir millətin insan 

kapitalını təşkil edən, yaxşı biliklər və pozitiv mənəviyyata malik, alicənab 

şəxsiyyətlər və tamdəyərli vətəndaşlar kimi onların təşəkkülünü və inkişafı-

nı təmin edən təhsili və tərbiyəsidir. Hələ XI əsrdə Təbəristan müdriklərin-

dən biri Key Kavus “Qabusnamə”də yazırdı: “Böyüklük ağılda və bilikdə-

                                                            

69

 Uşaqların təfəkkür mədəniyyətinə  və  hər bir millətin genofondunun formalaşmasına 

oyuncaqlar və uşaq ədəbiyyatı böyük təsir göstərir. Bunu nəzərə alaraq, oyuncaqlara və uşaq 

kitablarına nəzarət etmək və  uşaqların  şüuruna onların təsir predmetini testdən keçirmək 

lazımdır.  

 

 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

603

dir... nəsildə və əsildə deyil... şəxsi ad-san irsən keçəndən daha yaxşıdır... 

hörmət ağıl və təhsilə görədir, əsilə-nəsilə görə deyil”. Uşaqlarda ruhi aris-

tokratizmi və alicənablığı  tərbiyə edərək, onları milli və  bəşəri dəyərlərə 

cəlb edərək, onlarda müntəzəm özünü təkmilləşdirmə cəhdini formalaşdıra-

raq, biz onları “yüksək mədəniyyət məbədinə” aparıb çıxarırıq, onlara öz 

şüurunu idarə etməyi, yetərli və cəmiyyətə gərəkli, tamdəyərli və azad şəx-

siyyətlər olmağa yardım edirik. Lev Tolstoy uşaqlara münasibətdə vali-

deynlərin doğruçuluğu, düzgünlüyü və səmimiliyini - belə mənəvi mövqeyi 

yeganə düzgün tərbiyə kimi nəzərdən keçirərək yüksək qiymətləndirirdi.  

Ailə  təhsili və  tərbiyəsi uşaq  şəxsiyyətinin formalaşmasında təyinedici 

rol oynayır. Uşaq körpə yaşından mədəni  ənənələri, ünsiyyət və davranış 

vasitələrini, təfəkkür baxışları  və stereotiplərini, düşüncələri, təsəvvürləri, 

böyüklərin təlqinlərini və  əxlaq normalarını  mənimsəyərək sosial-mədəni 

mühitə düşür. Həyatının elə ilk addımlarından, dərk etmədən, təqlid vasitəsi 

ilə uşaq böyüklərin həyat fəaliyyəti nümunələrini, ailədə bünövrəsi qoyul-

muş  dəyərləri və yazılmamış qanunları, onların təcrübəsini, tərzlərini və 

texnologiyalarını  mənimsəyir. Beləliklə,  şüuri və qeyri-şüuri olaraq, ailə, 

uşaqlarda valideynlərinin davranış  və münasibətlər nümunələrinin forma-

laşmasına səbəb olur. Bu “mikromühitdəki” translyasiya kifayət qədər sa-

bitdir. Yaş artdıqca bu proses tədricən genişlənir, mikro- və makromühit sə-

viyyəsində, yəni ailədə, məktəbəqədər uşaq müəssisələrində və müxtəlif sə-

viyyəli məktəblərdə təlim vasitəsilə insanı əhatə edən aləm haqqında yeni 

biliklərin  şüurlu surətdə  mənimsənilməsinə çevrilir. Bununla bərabər uşa-

ğın davranışına, insanları qiymətləndirməsinə, ətrafdakılara münasibətdə öz 

mövqeyinin seçilməsinə anadangəlmə mədəni keyfiyyətlər ciddi təsir göstə-

rir.  

Uşaqların təhsili və  tərbiyəsinə yalnız Qərbdə deyil, Şərqdə  də  həmişə 

böyük  əhəmiyyət verilmişdir. Uşaqların nəcib tərbiyə edilməsinə böyük 

əhəmiyyət verən XI əsr müsəlman aristokrat mədəniyyətinin məşhur abidə-

sində Key Kavus qeyd edir ki, “...əgər ağac əyri bitib və budaqları əyri olub 

və  əyri boy atıbsa, onu yalnız mişarlamaq və yonmaqla düzəltmək müm-

kündür”. Həqiqət axtarışına istiqamətlənən alimliyin və müvəffəqiyyətin 

nadir halda birləşdiyi orta əsr cəmiyyətində elmə kifayət qədər tələbat ol-

madığını dərk edən Key Kavus qeyd edir: “Bəxtinin dönüklüyü ilə bizi dan-

layan kəsə de: məgər tale, qiyməti yüksək olandan başqa kimsə ilə çarpışır-

mı?.. göydə ulduzlar var, onların sayı-hesabı yoxdur, tutulma isə yalnız gü-

nəşdə və ayda olur!” Buna baxmayaraq görkəmli mütəfəkkir bilikləri “qa-

zanılmış nəciblik” adlandıraraq, onlara xüsusi əhəmiyyət verirdi. 

Nəsirəddin Tusi uşaqların düzgün təminatı və tərbiyəsini ailə idarəçiliyi-

nin başlıca vəzifəsi hesab edir. Dahi humanist uşaqlara böyük həssaslıq və 

Fuad Məmmədov

 

 

604

diqqət göstərməyi, pis hərəkətləri vaxtında aradan qaldırmağı və pozitivləri, 

onları ənənəyə çevirməyə cəhd edərək, təşviq etməyi tövsiyə edir. O hesab 

edir ki, insanın taleyi, onun südəmər yaşından başlayaraq, uşaqlıqda aldığı 

tərbiyədən daha çox asılıdır. Tusinin qənaətinə görə, uşaq təşəbbüsünü 

məhdudlaşdırmadan, hər şeydən əvvəl uşaqlarda xasiyyətin nəcibliyini for-

malaşdırmağa imkan verən həya hissini tərbiyə etmək, həmçinin uşağın is-

tedadının erkən aşkar edilməsi və inkişafına xüsusi diqqət yetirmək lazım-

dır. İlk növbədə uşaqları daha zəruri dəyərlərə öyrətmək lazımdır ki, onlar-

sız insan cəmiyyətində yaşamaq mümkün deyil. Bu - ünsiyyət mədəniyyəti, 

dostluq, məhəbbət, səmimiyyət, xeyirxahlıq, qarşılıqlı yardım, valideynlərə, 

qohumlara, dostlara və qonşulara hörmətdir.  

Alim hesab edir ki, uşaqları, onların tərbiyəsinə zərər yetirə biləcək pis 

təsirdən, mədəniyyətsiz insanlarla ünsiyyətdən,  əşyabazlığa, materializmə, 

avaraçılığa, veyillik və acgözlüyə, aldatma və həqiqəti gizlətməyə meylli-

likdən qorumağı, onları bahalı geyimlər, qazanılmamış təriflər və pul mü-

kafatları ilə əzizləməməyi vacib hesab edir. Bu məqsədlə uşağa hər şeyi: in-

sanlar arasında, öz yaşıdları ilə, böyüklərlə özünü necə aparmağı, nə vaxt 

və necə danışmaq lazım olduğunu izah etmək lazımdır. Uşaqların tərbiyəçi-

lərini də düzgün - ağıllı, dürüst, nəzakətli,  ədalətli, etika normalarını  və 

uşaq psixologiyasının xüsusiyyətlərini bilənləri seçmək lazımdır. Bu tələb-

lərə uyğun gəlməyən tərbiyəçi uşağı mənən şikəst edə bilər. Tusi erkən yaş-

larından uşaqlara əməyə məhəbbətə, doğruluğa, biliyə və faydalı sənətlərə, 

xeyirxahlığa və başqalarına yardım etməyə, yalana, böhtana, tənbəlliyə, ya-

ramazlığa, başqasınn dərdinə biganəliyə, eqoistliyə, özündən razılığa və 

lovğalığa nifrət hissi aşılamağı tövsiyə edir. Onlara gerçəkliyi düzgün anla-

mağa kömək edən  əqli mədəniyyətə, məntiqi təfəkkürə maraq aşılamağı, 

qayğı və xeyirxahlıq göstərməyi, onlarda nəciblik və səmimilik, müdrikliyə 

və yaxşılığa can atmanı  tərbiyə etməyi, yüksək mədəniyyətin və  ləyaqətli 

davranışın üstünlüklərini onlara mümkün qədər daha erkən izah etməyi də 

tövsiyə edir.  

Tusi deyir ki, valideynlər tərbiyədə səhvlərə, ilkin pozitiv cəhətlərin de-

formasiyasına yol verməməlidirlər, öz uşaqlarının yaradıcı qabiliyyətlərini 

və mənəvi keyfiyyətlərini aşkar etməli, effektiv inkişaf etdirməlidirlər, çün-

ki onların şəxsiyyət kimi formalaşması, özünü təkmilləşdirməsi, xoşbəxtli-

yə nail olması imkanları bundan daha çox asılı olacaqdır. Uşaqların tərbiyə-

sindəki səhvləri düzəltməkdənsə, aradan qaldırmaq daha asandır, çünki on-

lar əldən buraxılmış imkanların dönməzliyinə səbəb ola bilər. Uşaqların tər-

biyəsini onların  əsassız iddialarına göz yummaqla özbaşına buraxmaq ol-

maz. Xarakter nəcibliyinə və ədalətə, əməksevərlik və yaradıcı təbiətə, hu-

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

605

manizmə və möhkəm iradəyə malik gələcək şəxsiyyətin pozitiv bünövrəsini 

qoyaraq uşağın enerjisini lazımi məcraya yönəltmək lazımdır.  

Uşaqların tərbiyəsinin zəruri şərti mənəvi əqidələrin, normalar, prinsip-

lər və idealların, vərdişlər və tələbatların düzgün formalaşdırılmasıdır. Ailə 

tərbiyəsi prosesində  uşaqları,  əsasını  qəhrəmanlığın  ən yaxşı nümunələri-

nin, bəşəriyyətin əqli və mənəvi inkişafının təşkil etdiyi məhsuldar təfəkkü-

rə, etik davranışa və yaradıcı fəaliyyətə yönəltmək, onlar tərəfindən yüksək 

mədəniyyət ideallarının həyata keçirilməsinə imkan yaratmaq lazımdır.  

Tərbiyə  əsasən həm ailə  dəyərləri və  məqsədləri, həm də  cəmiyyətin 

məqsədləri və dövlətin siyasi rejimi ilə bağlı olan ictimai münasibətlərin 

xarakteri və ona uyğun ideologiya ilə şərtlənir. Bunu nəzərə alaraq, uşaqla-

rın təbiyəsini, ayrı-ayrı ailələrin prinsipləri və dəyərlərndən asılı olmayaraq, 

insanların sosial praktikası ilə uyğunlaşdırmaq lazımdır. Dəyərlərin və mə-

dəniyyətlərin toqquşmasından qaçmaq üçün ailədə şəxsiyyətin tərbiyəsi ya-

şadığı cəmiyyətə insanın müəyyən adaptasiyasını, öz hissləri və şəxsi əqi-

dələri mədəniyyətindən imtina etmədən ləyaqətli yaşamağa imkan verən 

“şüurlu konformizm” də nəzərdə tutulmalıdır.  

Məlumdur ki, binanı divarlardan və ya damdan deyil, özülündən tikmə-

yə başlayırlar. Mədəniyyət erkən uşaqlıqdan formalaşır. Məhz uşağın şüu-

runun təşəkkül tapdığı bu dövrdə onu əməyə və özünüidarəyə, xeyirxahlığa 

və başqa insanlara hörmətə, dürüstlüyə  və yaxşılığa öyrətmək lazımdır. 

Uşağı tərbiyə edən zaman konkret nümunələr üzrə onları inandırmaq lazım-

dır ki, pozitiv və ya neqativ davranış yaxud əməl ya onların maraqlarına ca-

vab verir, ya da onlar üçün təhlükə törədir. Məcburiyyət və hədə deyil, yal-

nız düzgün izah etmə və inandırma uşağın uğurlu inkişafının, onda pozitiv 

təfəkkür və xarakterin, fəal həyat mövqeyinin tənzimçisi ola bilər. Uşaqlıq-

da mənimsənilmiş stereotiplər, anlayışlar, “tabu” (haram), qiymətləndirmə-

lər, münasibətlər və istiqamətlər, adətən, insanların ətraf aləmin təzahürləri, 

hadisələri və insanlarını ya “düzgün və lazımi”, ya da “düzgün olmayan və 

icazə verilməyən” kimi əsas “görmə” meyarına çevrilir. Çox vaxt mülahi-

zələrin qeyri-obyektivliyinin, başqa insanlara, “özgə” mədəniyyətlər, dinlər 

və ya millətlərin nümayəndələrinə qarşı əvvəlcədən yaranmış yanlış fikrin 

səbəbi məhz onlar olur.  

Uşaqların tərbiyə mədəniyyətindən onların yalnız öz şəxsi taleyi deyil, 

cəmiyyətin, millətin, dövlətin və bütün bəşəriyyətin sosial rifahı da asılıdır. 

Alimlər hesab edirlər ki, artıq üç yaşından etibarən valideynlər uşağı yaxşı 

başa düşməli, onun müstəqilliyini və məsuliyyətini inkişaf etdirməyə çalış-

malı, dəyişən tələbatlarını nəzərə almalı və xarakterindəki neqativ cəhətlə-

rin inkişafının qarşısını alaraq, maraqlarını ödəməlidir. Bir qayda olaraq, 

daimi nəsihətlər uşaqlarda əks nəticələr verir. Uşaqlar emosional cəhətdən 

Fuad Məmmədov

 

 

606

qıcıqlandırıcıya uyğunlaşırlar və mahiyyətindən asılı olmayaraq, böyüklərin 

sözlərinə fikir vermədən, tədricən onu qavramırlar.

70

 Artıq bu yaşda, uşaqla 

ünsiyyət zamanı onunla öz dilində danışaraq, onun “dünyanı görməsini” 

nəzərə alaraq, daim dərinləşdirərək, genişləndirərək və korreksiya edərək, 

insan münasibətləri mədəniyyətinin məlum etik-psixoloji və “üç dairə” mo-

delinin uşağa uyğunlaşdırılmış məntiqi yanaşmalarından istifadə etmək la-

zımdır. Bəzən qəbul edilməyə nail olmağı arzulayaraq, tərif qazanmaq üçün 

uşaq yalana əl ata bilər (əgər bəyənilən hərəkətlər edəndə bu onda alınmır-

sa), yaxud “biabır olmamaq” üçün “xilas naminə” yalana yol verə bilər. 

Əgər bu tendensiya vaxtında hiss olunmasa, o, vərdişə çevrilə bilər. Yalanı 

ifşa etmək və üstünü açmaqla deyil, yalanın əxlaqi tərəfini və avtoritetə ne-

qativ təsirinin izahı yolu ilə, eyni zamanda uşağa onun özünütəsdiqində və 

düzgün qəbul edilməsində - uşağın pozitiv əməlləri və  şəxsiyyətinin qiy-

mətləndirilməsi yolu ilə onu aradan qaldırmaq lazımdır. Cuma və Zelda Si-

qal beş yaşından etibarən uşaqları optimizmə öyrətməyi tövsiyə edirlər. 

Onlar əmindirlər ki, valideynlər özlərinin keçmiş pozitiv təcrübəsi haqqında 

uşaqlarına danışmalıdırlar. Bu, balacalara özündə nikbin xarakter formalaş-

dırmağa və müxtəlif həyat situasiyalarında özünənəzarət hissini yetişdirmə-

yə yardım edər.  

Uşaqların tərbiyəsi səbr, təcrübə və pedaqoji bacarıqlar tələb edən çətin 

prosesdir. Məsələn, pedaqoqika təsdiq edir ki, uşaq yalanının səbəbi – xəyal 

obrazları ilə mənimsəmə obrazlarının qarışdırılması, yaxud böyüklər öz is-

tiqamətləndirici sualı və intonasiyası ilə hiss olunmadan uşağa müsbət ca-

vab təkanı verəndə, “təlqin edilmiş yalan” ola bilər. Uşağa daim və  məq-

sədyönlü şəkildə müsbət xüsusiyyətlər aşılamaq və eyni zamanda onları, bir 

qayda olaraq daha asan və daha tez möhkəmlənən neqativ xüsusiyyətlərdən 

qoruyaraq inkişaf etdirmək lazımdır. Valideynlər öz uşaqları ilə birlikdə da-

ha çox oynamalı və uşaqlarla onların öz dilində danışmalı, hədələr və cəza-

lardan deyil, sosial və peşəkar rollarının mənimsənilməsinə imkan verən 

həyat hadisələri və qanunlarının mahiyyətlərini izah etmə metodikasından 

istifadə etməklə, onlarda gözəlliyə və xeyirli olana məhəbbət aşılamalıdır. 

Yeniyetmə ilə ünsiyyətdə kompetensiya, ədalət, dostluq və qayğını nəzərdə 

tutan həmrəyliyə və əməkdaşlığa əsaslanan yanaşmadan istifadə etmək la-

zımdır. Eyni zamanda nəsihət və rəhbərlik metodlarından istifadə etməklə, 

düzgün seçim etməyə kömək edərək, özünü onlarla, böyüklərlə olduğu kimi 

aparmaq lazımdır. Bununla yanaşı nəsillər arasındakı mədəni-psixoloji uy-

                                                            

70

 Uşaqların tərbiyəsinə yanaşmaya toxunaraq, Russo deyirdi: “Əgər uşaqlarda dəcəlliyi 

öldürsəniz, heç vaxt müdriklər hazırlaya bilməyəcəksiniz.”  

 

 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

607

ğunsuzluğu da nəzərə almaq və bu hesabla yeniyetmələrlə öz bərabəri kimi 

danışmaq, onları manipulyasiya etmək deyil, dərdinə  şərik olmaq, əmək-

daşlıq etmək, onların rastlaşdığı  çətinliklərin aradan qaldırılmasında real 

surətdə kömək etmək lazımdır.  

Ailədə uşaqların tərbiyəsi, əmək kollektivində olduğu kimi, müxtəlif üslub-

lar vasitəsilə həyata keçirilə bilər – demokratik, avtoritar və liberal. Demokra-

tik üslub daha məqsədəuyğun hesab edilir. Avtoritar və liberal üslublar səmərə-

li hesab edilmir. Ünsiyyətdə avtoritarlıq mövqeyi dialoqa səbəb olmur və ya 

sadəcə olaraq onun yaranma imkanını istisna edir. O, şübhə və tənqidə dözmür, 

qeyri fikirləri və ya yeni yanaşmaları müdafiə edənin şəxsində “düşmən surəti” 

görərək, nöqsansız həqiqət kimi yalnız öz rəyinin “nüfuzuna” əsaslanır. Vali-

deynlərin avtoritar üslub rəhbərliyi arsenalında valideyn nüfuzunun - “təzyiq 

göstərmə nüfuzu”, “məsafə saxlama nüfuzu”, “təkəbbür nüfuzu”, “pedantlıq 

(xırdaçılıq) nüfuzu”, “nəsihətçilik nüfuzu” kimi növləri vardır. Avtoritar üslub, 

bir qayda olaraq, uşaqlarda təşəbbüssüzlüyü, acıqlılığı, qəddarlığı, qeyri-səmi-

miliyi formalaşdırır

71

. Liberal üslubun arsenalında çox vaxt “məhəbbət nüfu-

zu”, “xeyirxahlıq nüfuzu”, “dostluq nüfuzu” və “ələ alma nüfuzu” istifadə edi-

lir. Uşağın qabiliyyətlərini ideallaşdırmaqla bağlı olan liberal üslub ərköyünlü-

yə, eqoistliyə, məsuliyyətsizliyə gətirib çıxarır. O öz müstəsnalığı və qüsursuz-

luğunda inamın formalaşmasına,  ətrafdakılara qarşı münasibətdə  təkəbbür və 

lovğalığa imkan yaradır. Bu kimi tərbiyənin doğurduğu iddialılıq və hövsələ-

sizlik bəzən belə uşaqların kollektivdə yaşıdları tərəfindən qəbul edilməməsinə 

səbəb olur.  

Valideynlər və övladlar arasındakı münasibətər bəzən mürəkkəb xarak-

ter daşıyır, belə ki, uşaqların öz dünyagörüşü olur. Mütəxəssislər hesab 

edirlər ki, övladların özünütəsdiqi, onların “məninin” təşəkkülü böyüklərin 

qiymətləndirməsinin təsiri altında uşaqlıqdan formalaşsa da, dünyada vali-

deynlərlə  uşaqlar arasında tam açıqlığın olması  qədər nadir heç nə olmur. 

Hər bir uşaq, onu mühitin psixoloji təsirlərindən qismən azad edən, ona xas 

dünyagörüşü, baxışları, münasibətləri, mənəvi tələbləri, qiymətləndirmələ-

ri, şəxsi qənaətləri ilə potensial şəxsiyyətdir. Tərbiyənin xeyirxah məqsəd-

ləri və onların həyata keçirilməsinin qeyri-məhsuldar praktikası arasında 

olan uyğunsuzluqdan xilas olmaq üçün müntəzəm özünənəzarəti və tərbiyə 

prosesinin şüurlu monitorinqini həyata keçirmək lazımdır. Uşaqların forma-

laşdırılması amillərinin aşağıda nəzərdən keçirilən təhlili bu reallığı dərk et-

məyə imkan verir.  

                                                            

71

 Françesko Petrarka deyirdi: “Uşaqlarınızın göz yaşlarını qoruyun ki, uşaqlar onları sizin 

məzarınızın üstündə axıda bilsinlər”.  

 

Fuad Məmmədov

 

 

608

  Uşağın şəxsiyyətinin formalaşdırılması amilləri