Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinə, beynəlxalq münasibətlərə dair analitik jurnal

189
İstifadə edilmiş ədəbiyyat:
1.  Aydoğmuşoğlu C. Şah Abbas ve zamanı. Doktora tezi. Ankara, 2011, -353 s.
2.  Азимджанова С.А. Государство Бабура в Кабуле и Индии. М.: “Наука”, 1977, 
-176 с.
3.  Bayani X. Tarix-e nezami-ye İran dər doure-ye Səfəviyye. Tehran, 1353 h., -592 s.
4.  Бидлиси Шараф-хан ибн Шамсаддин. Шараф-Наме (Перевод, предисловие, 
примечания и приложения Е.И.Васильевой. Т. 2. М.: “Наука”, 1976, -350 с.
5.  Cabbari H. Qəndəhar və nəqş-e an dər rəvabet-e por feraz və nəşib miyan-e İran və 
Hendustan / Homayeş-e Sefeviyy-e dər qostare-ye tarix-e İran-zamin (Məcmuə-
ye məqalat). Təbriz: Daneşqah-e Təbriz, 1383 h., s. 219-228. 
6.  Əfəndiyev O. Ə. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı: Azərnəşr, 1993, -300 s.
7.  Фарзалиев  А.,  Мамедова  Р.  Сефевиды  и  Великие  Моголы  в  мусульманской 
дипломатии. Санкт-Петербург: Филологический факультет СПбГУ, 2004, -227 с.
8.  Fəlsəfi N. Zendeqan-i Şah Abbas-i Əvvəl. Cild-e əvvəl, müqəddəmat-e səltənət-e u 
əz vəladət ta padişahi. Çap-i devvom, Tehran, Çap-i Kihan, 1334 h., -247 s. 
9.  Islam R. Indo Persian relations: A study of the political and diplomatic relations 
between the Mughul empire and Iran. Tehran: Iranian Culture Foundation, 1970, 
-254 p.
10.  Kırzıoğlu. F. M. Osmanlılar’ın Kafkas-elleri’ni fethi (1451-1590). Ankara: Türk  tarih 
kurumu basımevi, 1993, -550 s.
11.  Kılıç. R. XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Osmanlı-Safevi antlaşmaları. İstanbul, Tez Yayınları,  
2001, -236s.
12.  Kütükoğlu B. Osmanlı-İran siyasi münasebetleri (1578-1612). İstanbul: Özal Mat-
baası, 1993, -340 s.
13.  Münşi İsgəndər bəy Türkman. Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi (Tarixe-aləmaraye 
Abbasi).  Fars  dilindən  çevirən  Şahin  Fərzəliyev.  I  hissə,  Bakı:  “Şərq-Qərb”,  2010, 
-1144 s.
14.  Münşi İsgəndər bəy Türkman. Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi (Tarixe-aləmaraye - 
Abbasi). Fars dilindən çevirən Şahin Fərzəliyev. II hissə, Bakı: “Şərq-Qərb”, 2014.
15.  Nəcəfli T.  Şah Abbas dövründə Səfəvi-Moğol münasibətləri Türkiyə tarixşünaslı-
ğında.// Journal of Qafqaz University, N 32, Bakı, 2011, s.1-15
16.  Nəvai A.   Şah Abbas: Mecmua-i Esnad ve Mekatibat-ı Tarixi Hemrah ba Yâddaşthâ-
yı Tafsilî,  İntişârât-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İran,1352.
17.  Sabeatiyan Z. Əsnad və nameha-yi tarixi dourey-i Səfəviyye. Tehran: Enteşarat-e 
Daneşqah-e Tehran, 1343 h., 394 s.
18.  Savory  R.  M.  Iran  under  the  Safawids.  Cambridg:  Cambridge  University  Press, 
1980, -277 p.
19.  Selaniki Mustafa Əfəndi. Tarix-i Selaniki 1563-1600 (Azərbaycan və qonşu ölkələrin 
tarixinə dair iqtibaslar). Osmanlı türk dilindən tərcümə edəni akad. Z. M. Bünyadov. 
Bakı: “Elm”, 1992. 
20.  The Tūzuk-i-Jahangīrī or Memoirs of Jahāngīr. Alexander Rogers and Henry Beve-
ridge. London, Royal Asiatic Societ, Vol 1. 1909–1914.
21.  The Tūzuk-i-Jahangīrī or Memoirs of Jahāngīr. Alexander Rogers and Henry Beve-
ridge. London, Royal Asiatic Societ, Vol 2. 1909–1914.
22.  Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı Tarihi, C. 3, Kısım 1. TTK, Ankara, 1983.

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
190 
Azərbaycan türkləri 
haqqında məlumatlar 
Yəmən hökmdarlarına 
həsr olunmuş yazılı 
mənbələrdə
Mubariz Aghalarov
On the diplomatic relations of Azerbaijan’s Safavid Empire 
with eastern countries  in the early XVII century
The XVI-XVII centries have been rich in important political events in the 
history of the peoples of the Middle East. This period is characterized by the 
emergence of new empires and new political, economic, cultural, religious and 
ideological boundaries. At this time, the Ottoman Empire in Anatolia, the Sa-
favid Empire in Azerbaijan, the Great Mughal Empire in India and the Sheibani 
state in Central Asia all played the leading role in political events that had been 
occurring  in  the  Near  and  Middle  East.  The  exchange  of  ambassadors  was 
taking place and hundreds of official letters were written for the sake of the 
resolution of military and political conflicts at the time.
Мубариз Агаларов
О дипломатических связях Азербайджанской Сефевидской 
империи с восточными странами в начале XVII века
XVI-XVII  вв.  богаты  важными  политическими  событиями  в  истории 
народов  Ближнего  и  Среднего  Востока.  Этот  период  характеризуется 
возникновением новых империй, разделением народов политическими, 
экономическими,    культурными  и  религиозно-идеологическими  грани-
цами. В указанный период в Малой Азии существовала Османская империя. 
Азербайджанская Сефевидская империя соседствовала и соперничала с 
Османской империей. В Индии существовала империя тюркской династии 
Великих  Моголов.  А  в  Средней  Азии  господствовали  Шейбаниды.  Эти 
тюркские государства играли активную роль в военно-дипломатической 
жизни  Ближнего  и  Среднего  Востока.  Для  урегулирования  военных  и 
политических конфликтов между этими государствами совершался обмен 
послами и составлялись сотни официальных писем.

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
191
Açar sözlər: Azərbaycan, Yəmən, türk, hökmdar, mənbə, əl-Həmədani, “Ki-
tab ət-Tican”, “əl-İklil”
Key words: Azerbaijan, Yemen, turk, ruler, source, Al-Hamadani, “Kitab al-
Tican”, “Al-Iklil”
Ключевые  словa:  Азербайджан,  Йемен,  тюрок  правитель,  источник, 
Аль-Хамадани,  “Китаб аль-Тиджан”, “Аль-Иклил”
Azərbaycan türkləri 
haqqında məlumatlar 
Yəmən hökmdarlarına 
həsr olunmuş yazılı 
mənbələrdə
Ramil 
AĞAYEV
AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun
böyük elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru
[e-mail]

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
192 
Giriş
 
Erkən  orta  əsrlər  dövründə  Azərbaycan  əhalisinin  etnik  tərkibinin 
öyrənilməsi  tarix  elmi  qarşısında  duran  ən  mühüm  problemlərdən  biridir. 
Azərbaycan ərazisində əhalinin türkləşməsi məsələsi ilə bağlı qarşıya çıxan bir 
sıra  suallara  indiyədək  cavab  verilməmişdir.  Bu  suallar  ilk  növbədə  türklərin 
Azərbaycan ərazisində aborigen olub-olmaması ilə bağlıdır. Bu, çox mürəkkəb 
məsələdir və indiyədək həll edilməmişdir. Z.M.Bünyadovun qeyd etdiyi kimi, 
türkləşmənin  XI-XII  əsrlərdə  baş  verdiyini  qəbul  etmək  səhv  olardı.  Türkləri 
Azərbaycan ərazisinə kənardan gəlmə bir ünsür hesab etmək də səhvdir. Çünki 
o zaman Azərbaycan ərazisindəki yerli böyük türk tayfa təşəkküllərinin varlığı-
na göz yumulur [1, s.171]. 
Tarixi torpaqlarımızda baş vermiş etnik prosesləri ətraflı şəkildə öyrənmək 
üçün  xalqımızın  qədim  və  orta  əsrlər  tarixi  qərəzsiz  şəkildə,  elmi  faktlara 
əsaslanaraq araşdırılmalıdır. Bu zaman əvvəlcədən müəyyən edilmiş standart-
lardan imtina edilməlidir. 
Məlumdur ki, hər hansı bir xalqın formalaşması əsrlər boyu bir yerdə ya-
şamış və ya bir-biri ilə sıx təmasda olmuş qəbilə və tayfaların qaynayıb-qa-
rışması  nəticəsində  baş  verən  uzunmüddətli  və  mürəkkəb  bir  prosesdir.  Bu 
proses  nəticəsində  formalaşmış  xalqın  son  nəticədə  necə  adlanması  həmin 
birləşmə prosesində iştirak edən etnoslardan hər hansı birinin üstünlük təşkil 
etməsi  ilə  bilavasitə  bağlıdır.  Bugünkü  dilimizin  Azərbaycan  türk  dili  adlan-
ması  Azərbaycan  ərazisində  qədimdən  “türk”  adlanan  etnosun  yaşaması  və 
sonralar buraya şimaldan və cənubdan daxil olan türkdilli tayfaların çoxalması 
ilə bağlıdır. Gəlmə türkdilli tayfalar onlardan əvvəl burada yaşayan, oturaq və 
yarımköçəri həyat tərzinə malik olan və “türk” adlanan xalq arasında qaynayıb-
qarışaraq vahid Azərbaycan türk xalqı və dilinin yaranmasında yaxından iştirak 
etmişdir. 
Təqdim olunan məqalədə əsas məqsəd Yəmən hökmdarlarına həsr olun-
muş  əsərlərdə  rast  gəlinən  faktlara  əsasən,  Ərəb  xilafətinin  yaranmasından 
əvvəlki  dövrlərdə  Azərbaycan  ərazisində  yaşayan  əhalinin  etnik  tərkibində 
türklərin tutduğu yeri müəyyənləşdirməkdir. 
 
1. Azərbaycan əhalisinin türkləşməsi məsələsinə ümumi baxış
Tarixi mənbələrin araşdırılması göstərir ki, Ərəb işğalları ərəfəsində və Ərəb 
xilafəti dövründə Azərbaycan ərazisində yaşayan əhali etnik baxımdan, əsasən, 
aşağıdakı üç qrupa bölünürdü: 1. Türk  mənşəli əhali; 2. İran mənşəli əhali; 3. 
Qafqaz mənşəli əhali.
Azərbaycan  ərazisində  yaşayan  türklərin  dili  və  onun  mənşəyi  haqqında 
üç əsas fikir mövcuddur: 1. Azərbaycanın qədim əhalisinin dili Hind-Avropa 
dilləri  ailəsinin  İran  qrupuna  aid  olmuşdur;  2.  Azərbaycan  əhalisinin  bö-
yük  əksəriyyətinin  dili  türk  dilləri  ailəsinə  məxsus  olmuşdur;  3.  Azərbaycan 
əhalisinin  dili  Qafqaz  dilləri  ailəsinə  daxil    olmuşdur.  Lakin  burada  bir  fakt 
inkaredilməzdir. Hal-hazırda Azərbaycan ərazisində yaşayan, Türk, İran və Qaf-
qaz  dillərində  danışan  xalqlar  çox  qədim  dövrlərdən  bir-biri  ilə  sıx  təmasda 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
193
olmuş və qaynayıb-qarışmışlar. Məhz elə buna görə də bir sıra hallarda onların 
oxşar və müştərək tarixləri vardır və onlar ortaq dəyərlərə malikdirlər.
Azərbaycan türkləri və onların dili ilə bağlı XX əsrdə formalaşmış əsas möv-
cud  konsepsiya  belədir  ki,  guya  bu  xalq  XI-XII  əsrlərdə  digər  xalqları  əsaslı 
surətdə sıxışdıraraq aradan çıxarmış və onun dili hakim dilə çevrilmişdir. Baş-
qa  sözlə,  bu  proses  səlcuqların  XI  əsrdə  Azərbaycanda  məskunlaşması  ilə 
əlaqələndirilir. Bu zaman bir sıra suallar meydana çıxır: Nə üçün digər xalqlar 
və onların dilləri (talış, fars, ləzgi və s.) deyil, məhz say etibarilə üstünlük təşkil 
edən, bugünkü Azərbaycan ərazisində yaşayan əsas əhali kütləsinin dili ara-
dan çıxdı, gəlmələrin dili ilə əvəz olundu və türk dilinə çevrildi? Bu qəbildən 
olan sualların hamısının yalnız bir cavabı vardır: XI-XII əsrlərdə əsaslı şəkildə 
hər hansı bir etnik-dil dəyişikliyi baş verməmişdir, heç bir yeni xalq və dil ya-
ranmamışdır. Azərbaycan ərazisinə gələn səlcuqlar isə burada, az-çox fərqlə, 
onlar kimi danışan türkdilli xalqla qarşılaşmışdır. Səlcuqların gəlişi heç bir etnik 
və dil dəyişikliklərinə səbəb olmamışdır. Onların heç buna qüdrəti də çatmaz-
dı. Çünki onların XI əsrin ortalarında yaratdığı dövlət Mərkəzi Asiyadan Ara-
lıq dənizi sahillərinə, Dərbənd keçidindən İran körfəzinə qədər geniş əraziləri 
əhatə edən böyük bir imperatorluq idi. Əgər hər səlcuq ailəsinə bir kənd bağış-
lansa belə, onlar bütün bu əraziləri tam şəkildə məskunlaşdıra və yerli əhalini 
etnik dəyişikliyə məruz qoya bilməzdilər. Onlar bu ərazilərdə yalnız hərbi-siyasi 
hakimiyyəti ələ almışdılar. Səlcuqlar kütləvi şəkildə Azərbaycanın cənub və şi-
mal torpaqlarına gələnə qədər artıq Xarəzm və Xorasan ərazilərində, Nişapur, 
Həmədan, Rey, İsfahan kimi əlverişli mövqeyə malik olan bir sıra şəhərlərdə 
hakimiyyəti  ələ  keçirmişdilər.  Onlar  1066-cı  ildə  Şirvanşahlar  dövlətini  asılı 
vəziyyətə  salmazdan  əvvəl,  artıq  Bağdad  da  daxil  olmaqla,  İraq  torpaqlarını 
da ələ keçirmişdilər. Başqa sözlə, səlcuqların həmin ərazilərdə məskunlaşması 
prosesi  və  hakimiyyəti  ələ  keçirmələri  Azərbaycandan  daha  tez  başlamışdır. 
Səlcuqlar  yerli  əhalini  kütləvi  şəkildə  köçürmürdülər,  soyqırıma  məruz  qoy-
murdular, olsa-olsa tutduqları ərazinin hakimini dəyişirdilər, onlar əhalinin et-
nik  mənsubiyyəti  və  dilini  dəyişmirdilər.  Əgər  səlcuqların  istilası  etnik  və  dil 
dəyişikliyinə səbəb olsaydı, bu zaman yuxarıda adı çəkilən və Azərbaycandan 
əvvəl  ələ  keçirilən  ərazilər  daha  üstün  şəraitə  malik  olardı.  Digər  tərəfdən 
səlcuqların həmin ərazilərdə siyasi hakimiyyəti daha uzun sürdü. Bu dövlət XII 
əsrdə parçalanarkən dörd əsas hissəyə bölündü: Suriya, İraq, Konya, Kerman. 
Bu yeni sultanlıqların belə adlanması səlcuqların məhz həmin ərazilərdə daha 
üstün mövqeyə malik olması ilə bağlı idi. Təsadüfi deyil ki, Səlcuq dövlətinin 
paytaxtlarından (Nişapur, Rey, İsfahan) heç biri Azərbaycan şəhərləri sırasına 
daxil deyildir. Beləliklə, səlcuqların regionda ən az təsir dairəsinə malik olduğu 
ərazilərdən biri Azərbaycan torpaqları idi. Deməli, səlcuqların gəlişi ilə yalnız 
Azərbaycan əhalisinin etnik tərkibinin və onun dilinin dəyişməsi ideyası elmi 
baxımdan  yanlışdır  və  qəbuledilməzdir.  Azərbaycan  əhalisinin  XI-XIII  əsrlərə 
qədər  şimalda,  guya  Qafqaz  dillərindən  birində  və  cənubda  isə  iranmənşəli 
dildə danışması, səlcuqların gəlişi ilə yeni dilə - Azərbaycan türk dilinə keçməsi 
inandırıcı deyil. 
 Unutmaq olmaz ki, gəlmə tayfalar, bir qayda olaraq, yerli xalqa nisbətən 
azlıq təşkil etmişdir. Digər tərəfdən, başqa xalqın ərazisini işğal edənlər, adətən, 

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
194 
mədəni baxımdan yerlilərdən aşağı səviyyədə idilər və  iqtisadi cəhətdən on-
lardan asılı olurdular. Nəticə etibarilə gəlmələr, əsasən, yerli əhali ilə qaynayıb-
qarışaraq onun dilini qəbul edirdilər.
 
2. Yəmən hökmdarlarına həsr olunmuş əsərlər haqqında 
ümumi məlumat
 
Ərəbdilli mənbələrdə Ərəb xilafətinin yaranmasından daha əvvəlki dövrlərdə   
Azərbaycan ərazisində türklərin yaşaması haqqında məlumatlara rast gəlinir. 
Belə mənbələr sırasında Yəmən hökmdarlarına həsr olunmuş əsərlər xüsusi yer 
tutur. Bu əsərlərdə əsas diqqət Yəməndə uzun müddət mövcud olmuş Himyər 
padşahlığına (e. ə. 115 – b.e. 587) yönəldilmişdir.
Zənnimizcə,  Yəmən  hökmdarlarına  həsr  olunmuş  əsərlərdə  Azərbaycan 
haqqında  bəhs  edilməsi  və  əhalisinin  “türk”  adlandırılması  təsadüfi  xarakter 
daşımır. Bu, qədim və erkən orta əsrlər dövründə yaşamış ərəbdilli müəlliflərin 
Azərbaycan haqqında müəyyən təsəvvürlərə malik olduğunu gəstərir.   
Ərəb tarixi ədəbiyyatı islamın ilk dövrlərində “ilmu-l-əxbar” (“xəbərlər elmi”) 
şəklində təzahür edirdi və bu zamanbir sıra hallarda hadisələrin xronoloji ar-
dıcıllığı gözlənilmirdi. Yəmən hökmdarlarına 
(onlar “tübbə” və “əqyal” titulları daşıyırdı-
lar)  həsr  olumuş  əsərlərdə  də  belə  hallara 
rast gəlinir. Həmin əsərlərdə dini rəvayətlərə 
və  xalq  əfsanələrinə  geniş  yer  verilmişdir. 
Bununla  belə,  bu  əsərlərin  tarixi  baxım-
dan dəyərli  olması  inkaredilməzdir. Birinci-
si,  həmin  əsərlərdə  haqqında  bəhs  edilən 
Yəmən  dövlətləri  (Məan,  Səba  və  Himyər 
padşahlıqları), həqiqətən, Ərəbistan yarıma-
dasında mövcud olmuş dövlətlərdir və on-
ların  hökmdarları  real  tarixi  şəxsiyyətlərdir 
[2, s.18-23]. İkincisi, burada haqqında bəhs 
olunan  tarixi  hadisələrə  bu  və  ya  digər 
şəkildə  digər  ərəbdilli  mənbələrdə  də  rast 
gəlinir.  Üçüncüsü,  burada  haqqında  bəhs 
edilən coğrafi yer adları (ölkə, şəhər, dəniz, 
çay) onların hal-hazırda da yerləşdiyi coğrafi mövqelərlə uyğunluq təşkil edir.
Bizə  məlum  olan  və  Azərbaycan  haqqında  məlumat  verən  yəmənli 
müəlliflərdən birincisi VII əsrdə yaşamış Ubeyd bin Şəriyə əl-Curhumidir. “Ki-
tab ət-Tican” əsərinə Übeyd bin Şəriyəyə aid edilən xəbərlər (“Əxbar Ubeyd 
bin Şəriyə əl-Curhumi”) də əlavə edilmişdir [3, s.323-499]. Mənbələrin verdiyi 
məlumatlara  görə,  xəlifə  I  Müaviyə  keçmiş  tarixlə,  xüsusilə  islamdan  əvvəlki 
cahiliyyə  dövrü  ilə  yaxından  maraqlanırdı.  O,  Ömər  bin  əl-As  adlı  şəxsin 
məsləhəti ilə Raqqada yaşayan və tarix haqqında ətraflı biliyə malik olan Übeyd 
bin Şəriyə əl-Curhumini öz yanına çağırdı. Übeyd bin Şəriyə əl-Curhumi xəlifə 
Ömərin  dövründə  də  elm  sahibi  kimi  böyük  şöhrət  qazanmışdı.  Übeyd  bin 
Şəriyə haqqında bir sıra ərəbdilli müəlliflər, o cümlədən İbn Quteybə [4, s.534], 
Zənnimizcə, Yəmən 
hökmdarlarına həsr olunmuş 
əsərlərdə Azərbaycan 
haqqında bəhs edilməsi 
və əhalisinin “türk” 
adlandırılması təsadüfi 
xarakter daşımır. Bu, qədim 
və erkən orta əsrlər dövründə 
yaşamış ərəbdilli müəlliflərin 
Azərbaycan haqqında 
müəyyən təsəvvürlərə malik 
olduğunu gəstərir. 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
195
əl-Həmədani [5, s.161], Yaqut əl-Həməvi [6, s.1581] və başqaları öz əsərlərində 
məlumat vermişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra orta əsr müəllifləri onun 
verdiyi məlumatlardan bəhrələnmişdir.
Elm aləminə məlum olan və tarixi üslubda əsər yazmış yəmənli müəlliflərdən 
ikincisi VII əsrin II yarısı-VIII əsrin birinci yarısında yaşamış Vahab bin Münəbbih 
əl-Yəmənidir. Onun dəqiq doğum tarixi məlum deyil. Bəzi ehtimallara görə, o, 
h. 34-cü ildə (654) doğulmuşdur [7, s.23]. İbn Xallikan onun h. 114-cü ildə (732) 
vəfat etdiyini bildirir [8, s.35-36]. Onun ən məşhur əsəri “Kitab ət-Tican fi mulu-
ki Himyər” (“Himyər hökmdarları haqqında taclar kitabı”) adlanır. Bu kitabdan 
bir sıra orta əsr tarixçiləri və coğrafiyaçıları faydalanmışdır. İbn Xallikan yazır ki, 
İbn Quteybə bu kitabı “faydalı kitab” adlandırmışdır.
“Kitab ət-Tican fi muluki Himyər” əsərinin müəllifliyi məsələsində anlaşıl-
mazlıq vardır. Bəzi mənbələrdə və tarixi ədəbiyyatda bu əsərin İbn Hişama aid 
olduğu göstərilmişdir. Əslində isə kitabın müəllifi Vahab bin Münəbbihdir. Baş-
qa sözlə, kitabda hadisələr İbn Hişamın dilindən Vahab bin Münəbbihə isti-
nad edilərək verilmişdir. Yəni bu əsər İbn Hişamın sayəsində dövrümüzə qədər 
gəlib çatmışdır.
“Kitab  ət-Tican”  əsərinin  dövrümüzə  qədər  gəlib  çatmasında  böyük  rol 
oynamış Əbu Məhəmməd Cəmaləddin Əbdülmalik bin Hişam bin Əyyub əl-
Himyəri hicri III əsrdə (IX əsr) məşhur tarixçi, dilçi və din alimi kimi şöhrət qa-
zanmışdır. Onun ən məşhur əsəri “Əs-surətu-l-nəbəviyyə” adlanır. Bu əsər is-
lam peyğəmbərinin həyatına dair ən mükəmməl əsərlərdən sayılır. İbn Hişam 
hicri 218-ci ildə (833) vəfat etmişdir. 
“Kitab ət-Tican” əsərinin birinci nəşri h.1347-ci ildə Heydərabadda [9], ikinci 
nəşri isə 1979-cu ildə Səna şəhərində həyata keçirilmişdir [3].
Bizim müraciət etdiyimiz Yəmən mənşəli müəlliflərdən üçüncüsü İbn əl-Haik 
əl-Həmədani adı ilə məşhur olan Əbu Məhəmməd  əl-Həsən əl-Həmədanidir. 
Onun əsəri “əl-İklil” adlanır. O, Səna şəhərində anadan olmuşdur. Onun dəqiq 
doğum  tarixi  məlum  deyil.  Hicri  334-cü  ildə  (945)  vəfat  etmişdir  [6,  s.810]. 
Bəzi tarixi əsərlərdə onun h.345-ci ildə (956) vəfat etdiyi bildirilir [7, s.77]. Əl-
Həmədaninin on cildlik əsəri dövrümüzə qədər tam şəkildə gəlib çatmamışdır. 
Bu əsərdə Azərbaycanla bağlı məlumatlara onun səkkizinci cildində rast gəlinir 
[5]. Həmin cild bir neçə dəfə nəşr olunmuşdur.  
Öz əsərində Azərbaycan  və onun əhalisi haqqında məlumat verən yəmənli 
müəlliflərdən  dördüncüsü  Nəşvan  bin  Səid  əl-Himyəridir.  Onun  dövrümüzə 
qədər gəlib çatan əsəri “Muluk Himyər və əqyalu-l-Yəmən” (“Himyər hökm-
darları və Yəmən padşahları”) adlanır [10]. Nəşvan bin Səid əl-Himyəri hicri VI 
əsrdə (XII əsr) yaşamışdır. Onun h.573-cü ildə (1177) vəfat etməsi haqqında 
məlumat vardır. Yaqut əl-Həməvi, əs-Syuti, İbn Xallikan və başqaları bu müəllif 
haqqında məlumat vermişdir. Nəşvan bin Səid əl-Himyərinin haqqında bəhs 
olunan əsəri rəsmi əsərlər sırasına aid edilir. Yaqut əl-Həməvi onu “əmiru-l-
əllamət” adlandırır və göstərir ki, o, bir sıra fənlərə, o cümlədən tarix elminə 
yaxşı bələd idi [6, s.2745].
Yuxarıda adı çəkilən əsərlərdə Azərbaycanın hüdudları, şəhərləri və əhalisi 
haqqında maraqlı məlumatlara rast gəlinir. Həmin əsərlərdə rast gəlinən Yəmən 
hökmdarlarının adlarına digər ərəbdilli müəlliflərin əsərlərində, o cümlədən əl-

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
196 
Yəqubinin “Tarix” əsrində də rast gəlirik [11, s.195-205].
Yəmən  hökmdarlarına  həsr  olunmuş  əsərlər  Vətən  tarixşünaslığında  zəif 
öyrənilmişdir.  Azərbaycan  tarixşünaslığında  ilk  dəfə  bu  əsərlər  Z.M.Bünyadov 
tərəfindən elmi tədqiqata cəlb olunmuşdur. Belə ki, o, ilk dəfə olaraq öz kitabında 
“Kitab ət-Tican” əsərinə istinad edərək Əməvilər sülaləsindən olan ərəb xəlifəsi I 
Müaviyənin qədim tarixə bələd olan yəmənli Abid (Übeyd) bin Şəriyə adlı şəxslə 
olan dialoqunu vermişdir. Burada I Müaviyyə soruşur: “Türklər və Azərbaycan nə 
deməkdir?” Abid cavab verir: “Azərbaycan qədimdən türklərin yaşadığı ölkədir” 
[1,  s.174].  Z.M.Bünyadov  elə  oradaca  qeyd  edir  ki,  bu  məlumatı  şübhə  altına 
almaq  olardı,  lakin  1126-cı  ildə  tərtib  olunmuş,  fars  dilində  naməlum  müəllif 
tərəfindən yazılmış “Mucməl ət-təvarix va-l-qasas” adlı əsərdə də həmin oxşar 
məlumata  rast  gəlirik.  Həmin  əsərdə  deyilir:  “Azərbaycan  qədimdən  türklərin 
əlində olan bir ölkədir” [1, s.174]. Z.M.Bünyadovdan sonra həmin fakt bir sıra 
Azərbaycan tədqiqatçılarının əsərlərində də öz əksini tapmışdır [12, s.47-48; 13, 
s.65; 14, s.477]. Lakin bu gün müxtəlif elmi nəşrlərdə və elmi diskussiyalarda bu 
faktı şübhə altına almaq cəhdləri vardır. Ona görə də Yəmən (Himyər) hökm-
darları ilə bağlı əsərlərdə Azərbaycan və Azərbaycan türkləri haqqında verilən 
məlumatlar üzərində daha ətraflı dayanmağa ehtiyac vardır. 
3. Yəmən hökmdarlarına həsr olunmuş əsərlər 
Azərbaycan və türklər haqqında
Yuxarıda adı çəkilən və Yəmən tarixi haqqında yazmış müəlliflərin hamısının 
əsərlərində Azərbaycan və  onun “türklər ölkəsi” adlanması haqqında bir sıra 
maraqlı faktlara rast gəlinir. Həmin əsərlərdə həm bir-birinə oxşar,  həm də bir-
birindən fərqli məlumatlara təsadüf olunur.
Məqalədə əsas məqsəd məhz Azərbaycan türkləri haqqında məlumatları 
müəyyənləşdirmək olduğuna görə biz burada həmin əsərlərdə, ümumiyyətlə, 
türklər  haqqında  verilən  məlumatlar  üzərində  dayanmayacağıq.  Yalnız  onu 
qeyd edə bilərik ki, təkcə Yəmən hökmdarlarına həsr olunmuş əsərlərdə de-
yil,  bir  sıra  digər  ərəbdilli  mənbələrdə  də  hələ  Ərəb  xilafətinin  yaranmasın-
dan əvvəlki dövrlərdə ərəblərin türklərlə təmasları haqqında məlumatlara rast 
gəlinir.  Bu  faktlar  tarixi  ədəbiyyatda  da  öz  əksini  tapmışdır  [15,  s.21-23;  16, 
s.39-45].
“Kitab ət-Tican” əsərinin müəllifi digər ərəb mənbələrində olduğu kimi, dün-
yanın yaranışından, Yafət övladlarından bəhs edərkən Yəcuc-Məcuc, xəzərlər 
və türklərin eyni nəsldən törəndiyini göstərir [3, s.33]. Nəşvan əl-Himyərinin 
əsərində və Şəriyə əl-Curhuminin “Əxbar”ında  da oxşar məlumata rast gəlirik.
“Kitab  ət-Tican”a  əlavə  edilmiş  Şəriyə  əl-Curhuminin  “Əxbar”ında  ox-
şar  məlumatdan  sonra  türklərin  “Cərbi”  iqlimində  yaşadığı  deyilir  [3,  s.334]. 
“Cərbi”  iqlimi  dedikdə  ərəbdilli  müəlliflər  Azərbaycanın  da  daxil  olduğu  şi-
mal nahiyələrini başa düşürdülər. “Cərbi” iqlimi ifadəsinə biz bir sıra ərəbdilli 
müəlliflərin əsərlərində də rast gəlirik. Məsələn, əl-Yəqubinin əsərində bu iqlim 
haqqında xüsusi paraqraf vardır [11, s.178; 17, s.204-205].
Biz Nəşvan əl-Himyərinin əsərində türklərin adına daha çox Yəmən hökm-
darı Haris ər-Rəişin hakimiyyəti dövrü ilə bağlı hadisələrdən bəhs olunarkən 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL