Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinə, beynəlxalq münasibətlərə dair analitik jurnal

53
      http://www.britishcouncil.org/organisation
6.  Володарская  Э.Ф.  Модели  языковой  политики  стран  мира:  сравнительно-
типологический анализ. // Вопросы филологии,  № 1,  Том 31, Москва, Россия, 
2009, c. 24-44.
7.   Beynəlxalq Frankofon Təşkilatının rəsmi internet səhifəsi
      http://www.francophonie.org/Welcome-to-the-International.html
8.   Кудеярова Н. Испанский язык: две проекции одного явления. Российский Совет 
по международным делам. Общество и культура // Аналитика, 20 ноября, 2013  
http://russiancouncil.ru/inner/index.php?id_4=2715#top
9.   İber-Amerika dövlətləri təşkilatının rəsmi internet səhifəsi:
      http://www.oei.es/index.php
10. Servantes İnstitutunun rəsmi internet səhifəsi:
     http://www.cervantes.es/default.htm
11.  İspan dili üzrə Kral Akademiyasının rəsmi internet səhifəsi:  http://www.rae.es/
12. Камкин  А.  Немецкий  язык  –  быть  или  не  быть?  Российский  Совет  по 
международным делам. Общество и культура // Аналитика, 15 февраля, 2013 - 
http://russiancouncil.ru/inner/index.php?id_4=1409
13. Ammon U. The international standing of the German language. In: Languages in 
a Globalizing World. Edited by Jacques Maurais and Michael A. Morris, Cambridge 
University Press, 2003, pp. 231-249.
14. Alman Akademik Mübadilə Xidmətinin rəsmi internet səhifəsi:
     https://www.daad.de/en/
15. Höte İnstitutunun rəsmi internet səhifəsi - https://www.goethe.de/de/index.html
16. Radnai Z. (1994). The educational effect of language policy. In: Ethnicity in Eastern 
Europe. Multilingual Matters Ltd. Clevedon, 1994.
17. “Rus dünyası” Fondunun rəsmi internet səhifəsi:  http://russkiymir.ru/fund/ 
18.  MDB-nin  Xaricdə  Yaşayan  Həmvətənlərlə  və  Beynəlxalq  Humanitar  Əməkdaşlıq 
İşləri üzrə Federal Agentliyinin (Rossotrudnicestvo) rəsmi internet səhifəsi:
      http://rs.gov.ru
19. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. Əhalinin milli tərkibi (əhalinin 
siyahıyaalınmaları üzrə) -  http://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/1_5.xls
20.  Azərbaycan  Respublikasının  Təhsil  Nazirliyinin  Azərbaycan  Respublikasının  Pre-
zidenti  yanında  Strateji  Araşdırmalar  Mərkəzinə  təqdim  etdiyi  məlumat,  13  iyun, 
2014-cü il
21.  Министр  образования  Азербайджанской  Республики  подписал  приказы 
по  “расширению  масштабов  проекта  по  интенсивному  преподаванию 
английского  языка”  и  “продолжению  проекта  по  интенсивному  обучению 
русского  языка”,  25  октября,  2013  г.  Официальный  сайт  Министерства 
Образования Азербайджанской Республики:
      http://www.edu.gov.az/view.php?lang=ru&menu=9&id=7513
22. 2007-2015-ci  illərdə  Azərbaycan  gənclərinin  xarici  ölkələrdə  təhsili  üzrə  Dövlət 
Proqramı”nın icrası haqqında məlumat (2007-2014):
      http://xaricdetehsil.edu.gov.az/uploads/Statistika2.pdf
23. British Council təşkilatının Azərbaycandakı ofisinin rəsmi internet səhifəsi:

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
54 
      http://www.britishcouncil.az/about
24. Гараева С. Speak English. И не только. Газета “Азербайджанские Известия”, 6 
марта 2012 года:  http://www.azerizv.az/news/a-9866.html
25. Bakı Slavyan Universitetinin rəsmi internet səhifəsi:
      http://bsu-edu.org/AXabar.aspx?kkk=105
26. Bakı Dövlət Universitetinin rəsmi internet səhifəsi:
      http://bsu.edu.az/az/content/rus_mrkzi
27. M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialının rəsmi internet 
səhifəsi: http://www.msu.az/ru/pages/12-%D0%A3%D0%9D%D0%98%D0%92%D0
%95%D0%A0%D0%A1%D0%98%D0%A2%D0%95%D0%A2
28. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. Əhalinin ana dili və sərbəst 
danışdığı dilə görə bölgüsü (2009-cu il əhalinin siyahıyaalınmasının məlumatlarına 
əsasən):  http://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/1_5.xls
29. “BB TV Kommunikeyşn” MMC-nin rəsmi internet səhifəsi:
      http://bbtv.az/az/show.page.php?page_id=62
30. “Connect” şirkətinin rəsmi internet səhifəsi: 
      http://www.connect.az/uploads/chanels/Standart.pdf
31. Top sites in Azerbaijan: http://www.alexa.com/topsites/countries/AZ
32.  İlham  Əliyevin  və  Türkiyənin  Baş  naziri  Rəcəb  Tayyib  Ərdoğanın  mətbuat  üçün 
bəyanatları, 13 noyabr 2013-cü il/  http://president.az/articles/10203
33. Paşayeva Q. Parlamentlərarası əlaqələr: nailiyyətlər və perspektivlər / Azərbaycan - 
Türkiyə əlaqələri son 20 ildə: uğurlar və imkanlar. Bakı, 2011, səh. 45-60
      http://sam.az/uploads/gallery/20.04/Az-Turkiye%20elaqeleri.pdf
34. Babayeva C. Ortak iletişim dili. Kültür Evreni, səh. 65-70. 
      http://kulturevreni.com/5-65.pdf
35. Cəfərov N. Türkdilli dövlətlərin vahid dili müəyyənləşir /29 yanvar 2015-ci il/
      http://publika.az/p/62444
Gulshan Pashayeva
Using international languages in Azerbaijan 
The article examines the spread of a number of international languages 
in  the  contemporary  world  and  the  efforts  of  the  corresponding  states  to 
support and popularize them. In the context of language policy the role and 
the place of international and regional languages is analysed in the Republic 
of Azerbaijan focusing in particular on the secondary and higher education, 
media  and  internet  resources.  Their  effective  use  potential  in  various  fields 
is  assessed  including  their  capability  to  increase  the  competitiveness  of 
Azerbaijani youth.    

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
55
Гюльшен Пашаева
Использование международных языков в Азербайджанe 
В статья рассматриваются распространение ряда основных междуна-
родных  языков  в  современном  мире,  а  также  усилия  соответствующих 
государств по их поддержке и популяризации. В контексте языковой по-
литики  анализируются  роль  и  место  международных  и    региональных 
языков  в  Азербайджанской  Республикe,  в  первую  очередь,  в  системе 
среднего и высшего образования, СМИ и сети Интернет. Оценивается по-
тенциал эффективного использования этих языков в различных областях, 
в  том  числе,  для  повышения  конкурентоспособности  азербайджанской 
молодежи. 

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
56 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
57
ERMƏNİSTAN-AZƏRBAYCAN 
DAĞLIQ QARABAĞ 
MÜNAQİŞƏSİ “ERMƏNİ 
MƏSƏLƏSİ”  KONTEKSTİNDƏ

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
58 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
59
Açar sözlər: 1918-ci il mart soyqırımı, erməni terroristləri, daşnaklar, Bakı 
Soveti, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, Fövqəladə İstintaq Komissiyası 
 
Key words: March genocide of 1918, the Armenians terrorist, Dashnaks, of 
Baku Council, Azerbaijani Democratic  Republic, Extraordinary Investigation 
Commission
 
Ключевые  слова:  мартовский геноцид 1918 года, армянские терро-
ристы, дашнаки, Бакинский Совет, Азербайджанская Демократическая 
Республика, Чрезвычайная Следственная Комиссия
Ermənilər 
tərəfindən 
soyqırıma məruz 
qalmış Azərbaycan 
qadınları 
(1918-1920-ci illər)
Lətifə 
ƏLİYEVA
Azərbaycan  Respublikası Prezidentinin
İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivinin
elmi işlər üzrə direktor müavini, tarix üzrə 
fəlsəfə doktoru
[e-mail]

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
60 
Giriş
Azərbaycan tarixşünaslığında bu vaxtadək 1918-1920-ci illərdə soyqırıma 
məruz qalmış qadınların aqibəti və vəziyyəti xüsusi tədqiqat obyekti olmamış-
dır.  Azərbaycanın  dövlət  müstəqilliyini  bərpa  etməsindən  sonra  on  minlərlə 
qurbanlar bahasına başa gələn soyqırımı faciəsinin hərtərəfli və obyektiv elmi 
dərki prosesinə başlamaq mümkün oldu. On illər boyu arxivlərdə məxfilik qrifi 
altında gizlədilmiş faciəli hadisələrlə əlaqədar tarixi həqiqətin aşkara çıxarılma-
sı bu gün aktual problemlərdən biridir. 
Arxivlərdə  1918-1920-ci  illərdə  erməni  millətçilərinin  müsəlman  əhalisini 
total şəkildə qırmaları haqqında məlumat və faktları ehtiva edən sənədlər sax-
lanılır.  Azərbaycanlıların  soyqırımı  haqqında  mühüm  sənədlərə  Azərbaycan 
Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivində də  rast 
gəlinir.
 
1. Türk-müsəlman əhalisinin qətliamı
1918-ci ilin mart hadisələrinə dövlət səviyyəsində ilk dəfə azərbaycanlıların 
soyqırımı kimi rəsmi siyasi qiymət Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər 
Əliyev tərəfindən verilmişdir. Prezidentin “Azərbaycanlıların soyqırımı haqqın-
da” 26 mart 1998-ci il tarixli Fərmanında xüsusi olaraq vurğulanır: “Azərbaycan 
xalqına  qarşı  dəfələrlə  törədilmiş  və  uzun 
illərdən  bəri  öz  siyasi-hüquqi  qiymətini 
almamış  soyqırımı  da  tarixin  açılmamış 
səhifələrindən biridir” [1].
XX  əsrin  əvvəllərində  baş  vermiş  bu 
qanlı  hadisələrə  Azərbaycanın  dövlət  və 
siyasi  xadimləri  tərəfindən  də  münasibət 
bildirilmiş,  ətraflı  təhlil  edilmişdir.  Mart 
hadisələrinin  ildönümünə  həsr  olunmuş 
məqaləsində  M.Ə.Rəsulzadə  bunu  “türk-
müsəlman əhalisinin qətliamı” adlandırmış-
dı  [2].  O  hesab  edirdi  ki,  bu,  bolşeviklərin 
ətraflı  düşünülmüş,  ölçülüb-biçilmiş  planı 
idi və daşnakların köməyi ilə həyata keçiril-
mişdi [2].
Azərbaycanın  ovaxtkı  görkəmli  dövlət 
xadimlərindən olan Ə.M.Topçubaşov hesab 
edirdi ki, bolşeviklər Bakıda hakimiyyəti ələ 
keçirmək  məqsədilə  müsəlman  əhalisinin 
qırğınını  çoxdan  hazırlayırdılar  və  qadın-
uşaq demədən hamını məhv etməyə hazır 
idilər [3, s.130]. 
1918-ci ilin mart hadisələrinə 
dövlət səviyyəsində ilk 
dəfə azərbaycanlıların 
soyqırımı kimi rəsmi siyasi 
qiymət Azərbaycan xalqının 
ümummilli lideri Heydər 
Əliyev tərəfindən verilmişdir. 
Prezidentin “Azərbaycanlıların 
soyqırımı haqqında” 26 mart 
1998-ci il tarixli Fərmanında 
xüsusi olaraq vurğulanır: 
“Azərbaycan xalqına qarşı 
dəfələrlə törədilmiş və 
uzun illərdən bəri öz siyasi-
hüquqi qiymətini almamış 
soyqırımı da tarixin açılmamış 
səhifələrindən biridir”. 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
61
Başda Stepan Şaumyan olmaqla bolşeviklərin rəhbərlik etdiyi daşnakların 
cinayətlərini azərbaycanlı bolşeviklər də tənqid etmişdilər. Görkəmli dövlət xa-
dimi Nəriman Nərimanov yazırdı: “Şamaxıda daşnak Əmirovun və Styopa Lala-
yevin törətdiklərinə nə ad qoymaq olar?” [4, s.185]. Bəlli olduğu kimi, 1918-ci il  
aprel ayının əvvəlində S.Şaumyan tərəfindən Şamaxıya göndərilmiş S.Lalayev 
müsəlman  qadın  və  uşaqları  məscidə  toplayaraq,  onları  canlı-canlı  yandır-
mışdı [5, s.20]. N.Nərimanov kədər hissi ilə qeyd edirdi: “Nəticədə müsəlman 
qadınları  uşaqları  ilə  kütləvi  şəkildə  daşnakların,  yəni  “sovet  hakimiyyətinin 
müdafiəçilərinin”  əsirliyində  bulunmuş  oldular”  [6,  s.59-60;  7,  s.176].  “Bura-
daca bizim müdafiəçilərimiz – daşnaklar tərəfindən qadınlara qarşı törədilmiş 
iyrənc təhqirlər haqqında necə susmaq olar?” – deyə N. Nərimanov yazırdı [5, 
s.60]. Bu hadisələrə qiymət verən Mir Cəfər Bağırov Azərbaycan Kommunist 
(bolşeviklər) Partiyasının XXII qurultayındakı çıxışında qeyd edirdi: “1918-ci ildə 
Amazasp, Abram Valuyants, polkovnik Avetisov sovet hakimiyyəti uğrunda sa-
vaşmırdılar. Mən iştirakçı idim, təəssüflər olsun ki, Amazaspın dəstəsinin üzvü 
idim və onların Qubada nələr etdiklərini görmüşdüm. Hələ mən Şamaxıda və 
başqa yerlərdə törədilənlərdən danışmıram” [7].
1918-ci ildə Birinci Dünya müharibəsi başa çatdı. Xalqlar sülh əldə etdilər. 
Fəqət  Azərbaycan  xalqı  savaşmaq,  öz  qonşularının  hücumlarını  dəf  etmək 
məcburiyyətində qalmışdı. Ermənilər yaranmış mürəkkəb vəziyyətdən yararla-
naraq, Azərbaycan ərazilərini zəbt etməyə və onların hesabına öz dövlətlərini 
qurmağa  can  atırdılar.  Erməni  əraziləri  haqqında  söz  salan  Bakı  şəhərinin 
ovaxtkı rəisi Martınov bu hadisələrdən xeyli əvvəl bildirirdi ki, “ermənilərin... 
Qafqazda öz əraziləri yoxdur. Nəinki quberniya, hətta elə bir qəza yoxdur ki, 
o, müstəsna erməni ərazisi hesab edilsin. O zaman soruşulur: gələcək erməni 
dövləti üçün ərazi haradadır?” [8].
Qarşıya  qoyulmuş  məqsədin  həyata  keçirilməsi,  yəni  ərazilərin  onların 
həqiqi sahiblərindən – azərbaycanlılardan “azad” edilməsi üçün erməni silah-
lıları  etnik  təmizləmə  siyasəti  aparır  və  torpaqları  qəsb  edirdilər.  Onlar  yerli 
müsəlman əhalini terrora məruz qoyur, dinc sakinləri öz evlərindən didərgin 
salır, Azərbaycan kəndlərinə hücumlar edir, yerli əhalini soyur və öldürürdülər. 
 2.  Fövqəladə İstintaq Komissiyasının fəaliyyəti 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə yaradılmış Fövqəladə İstintaq Ko-
missiyasının (FİK) materialları o illərin qanlı hadisələrini öyrənmək baxımından 
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 1918-ci ildə müstəqil respublikanın gənc hökuməti 
qarşısında bir sıra mürəkkəb vəzifələr dururdu. Bu vəzifələrdən biri də 1918-
ci ildə ermənilərin azərbaycanlı əhaliyə qarşı törətdikləri cinayətlərin açılma-
sı üçün istintaq hərəkətlərinin təşkil edilməsi idi. Hər şeydən öncə Bakıda və 
onun  qəzalarında  ermənilər  tərəfindən  azərbaycanlıların  soyqırımının,  yəni 
dinc əhalinin etnik əlamətə – türk-müsəlman mənşəyinə görə kütləvi qırğını-

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
62 
nın törədildiyi 1918-ci ilin mart hadisələrinin təhqiq olunması qərara alınmışdı.
1918-ci il iyulun 15-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Xarici işlər naziri 
Məmməd Həsən Hacınski hökumətin iclasında fövqəladə istintaq komissiyası 
xarakteri daşıyacaq qurumun yaradılmasının zəruriliyi haqqında məruzə ilə 
çıxış etdi [9]. Erməni quldur dəstələrinin fəaliyyətinin qarşısını almaq, habelə 
zorakılıq törədənləri və vurulmuş zərərin həcmini müəyyən etməkdən ötrü 
Fövqəladə İstintaq Komissiyasının yaradılması nəzərdə tutulurdu. Bu komissi-
ya bütün zorakılıq hallarını və onların baş verdiyi vəziyyətləri qeydə almalı idi. 
Nazir dərhal zərərçəkənlərin, şahidlərin və hadisələri görənlərin ifadələrinin 
alınmasına, fotoçəkilişinə və maddi dəlillərin toplanılmasına başlamağı təklif 
edirdi [9, iş.27, v.12].
Fövqəladə İstintaq Komissiyasının tərkibi ilk vaxtlar 7 nəfərdən ibarət  idi. 
Komissiyanın sədri Ələkbər bəy Xasməmmədov təyin edilmişdi. 1918-ci ilin 
sentyabrında Azərbaycan hökumətinin Gəncədən Bakıya köçməsindən son-
ra  FİK  də  Bakıda  fəaliyyətə  başladı  və  sıx  surətdə  təhqiqatla  məşğul  oldu. 
Komissiyanın Bakı qrupunun üzvlərinin əksəriyyəti qeyri-azərbaycanlılar idi. 
Qeyd edək ki, bu fakt bu gün FİK-in vaxtilə apardığı təhqiqatın obyektivliyinə 
və  mötəbərliyinə  güvənmək,  etibar  etmək  baxımından  olduqca  mühüm 
əhəmiyyət kəsb edir. 
Komissiya mürəkkəb şəraitdə çalışırdı. Lakin buna baxmayaraq, FİK nəhəng 
iş görmüşdü: yalnız 1918-ci ilin dekabr ayı ərzində 606 zərərçəkən və şahid din-
dirilmiş, 209 protokol tərtib edilmişdi [9]. Ermənilərin törətdikləri  cinayətlərin 
sənədli  şahidləri  olan  xeyli  sayda  fotoşəkil  və  diapozitiv  hazırlanmış,  çoxlu 
dəyərli maddi sübut seçilmişdi. Əhali istintaq komissiyasının işinə böyük eti-
mad və rəğbətlə yanaşırdı. Bu məqamı komissiyanın sədri Ə.Xasməmmədov 
da qeyd edirdi. Ermənilərin törətdikləri qanlı qırğının bütün dəhşətlərini yaşa-
mış zərərçəkmiş azərbaycanlıların ifadələri çox vaxt digər millətdən olan Bakı 
sakinlərinin şahidlikləri ilə də təsdiqlənirdi.
3. Bakı Sovetinin 1918-ci ildə antiazərbaycan fəaliyyəti
Azərbaycan  tarixşünaslığında  1918-1920-ci  illərdə  azərbaycanlıların  soy-
qırımı məsələsi geniş araşdırılmış mövzulardan biridir. Bu məsələlərə çoxsaylı 
monoqrafiyalar [10; 11; 12], dissertasiyalar [13], məqalələr və broşürlar həsr 
edilmişdir. 1918-ci ilin mart ayının sonunda Bakıda azərbaycanlıların soyqırımı-
nın bilavasitə təşkilatçısı və rəhbəri başda S.Şaumyan olmaqla Bakı Sovetinin 
rəhbərliyi idi. 1918-ci ilin əvvəllərində Azərbaycan milli qüvvələrinin, “Müsavat” 
partiyasının siyasi mövqeləri əhəmiyyətli dərəcədə möhkəmlənmişdi. Bu fakt 
bolşevikləri  çox  narahat  edirdi.  Bakı  Soveti  erməni  millətçilərinin  köməyi  ilə 
Azərbaycan milli hərəkatını darmadağın etməyə hazırlaşırdı. Daha geniş plan-
da söhbət Bakı şəhərində və Bakı quberniyasında demoqrafik vəziyyətin zo-
rakılıqla dəyişdirilməsindən gedirdi [14]. Azərbaycan əhalisinin məhv edilməsi 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
63
dövlət səviyyəsində həll olunurdu.
Sovet tarixçiləri bu hadisələri Bakı Soveti-
ni devirmək məqsədilə ona qarşı müsavatçı-
ların antisovet qiyamı kimi qələmə verirdilər 
və  hesab  edirdilər  ki,  guya  S.Şaumyan 
vətəndaş  müharibəsi  getdiyinə  görə  mü-
savatçılara  münasibətdə  cəza  tədbirlərinə 
əl  atmaq  məcburiyyətində  qalmışdı.  Lakin 
tarixi qaynaqlar bunun soyqırımı olduğunu, 
dinc əhalinin məhv edilməsinin və talanların 
ilk növbədə milli əlamət (kimlik) üzrə həyata 
keçirildiyini sübut edir. 
 
4. Bakı və onun qəzalarında 
qadınların soyqırımı
Mart hadisələri zamanı əhalinin ən müdafiəsiz hissəsi – qadınlar və uşaqlar 
hamıdan çox zərər çəkmişdilər. Əlbəttə ki, qadın və uşaqlar heç bir partiyaya 
mənsub, yaxud da “Müsavat” partiyasının üzvü deyildilər.
Ermənilərin qadınlarla xüsusi qəddarlıqla davrandıqları barədə şahid ifadələri 
çoxdur. Onlar bilirdilər ki, azərbaycanlılar üçün ailə namusu qadının etik statusu 
ilə bağlıdır. Azərbaycanlıya mənəvi zərbə endirməkdən ötrü onun arvadını, bacı-
sını və yaxud qızını öldürmək, ya da namusunu ləkələmək lazımdır.
 FİK-in materiallarında göstərilirdi ki, təkcə Bakının bir yerində ermənilər 
qulaqları, burunları olmayan, qarınları yırtılmış və cinsiyyət orqanları kəsilmiş 
57 qadın cəsədini basdırmışdılar. Canilər bir evdə 25 yaşlı qadını divara mis-
marlamışdılar [15]. Ermənilər Hacı xanım Allahverdi qızı adlı bir qadının qo-
lunu doğramış, döşünü kəsmiş, öldürmüş və üzünün dərisini götürmüşdülər 
[15, v.5 arxa]. Türkiyə tədqiqatçısı Hüseyn Baykara qeyd edirdi ki, on minlərlə 
müsəlman şəhidi haqqında yazmaq çətindir, zira ermənilər türk qadınlarını çıl-
paq olaraq bir-birinə hörükləri ilə bağlanmış halda aparırdılar, sonra isə onlara 
qarşı müxtəlif zorakılıqlar törədir, qətlə yetirirdilər [16, s.250].
İstintaq materiallarında aşağıdakı fakt nəzərə çarpır: dinc azərbaycanlılara 
qarşı  vəhşiliklərdə  erməni  ziyalıları  bilavasitə  iştirak  edirdilər.  Onların 
dəstələrindən biri Bakıda bir evə soxulmuş, 8 qadını və uşağı güllələmişdi [16, 
s.17].  Ermənilərin  öldürməyə  macal  tapmadıqları  qadınları  hörükləri  ilə  bir-
birinə bağlayaraq, apardıqlarını və yolda tüfənglərinin qundağı ilə vurduqlarını 
şahidlər görmüşdülər [16, s.17]. Erməni hərəkatının rəhbərlərindən biri Bakıda 
öz tanışları qarşısında lovğalanırdı ki, Şamaxıda 10 müsəlman qızı zorlamış və 
daha sonra tapança ilə güllələmişdi [17, v.18].
Şamaxıda Padar köçəbəsində ermənilər bütün əhalini qırmışdılar. Onlar “nə 
qadına, nə də uşağa aman vermişdilər, 25 qadın, 80 kişi, 15 uşaq öldürmüşdülər. 
Amerika tarixçisi Firuz 
Kazımzadə 1951-ci ildə 
ABŞ-da nəşr olunmuş 
kitabında yazırdı: “Ermənilər 
bolşevizm maskası altında 
müsəlmanların üzərinə 
hücum etdilər; bir neçə 
dəhşətli gün ərzində on iki 
min insanı qırdılar ki, onların 
arasında qocalar, qadınlar, 
uşaqlar çox idi”.

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
64 
Onlar gənc və gözəl qadınları və qızları yaxalayır və zorlayırdılar” [18, s.169]. 
FİK-in materiallarında zərərçəkmiş qadınların çoxlu sayda şahid ifadələri vardır, 
lakin qız və qadınların bir çoxu utanır, ətraflı ifadə vermir, yaxud da ümumiyyətlə 
ifadə verməkdən boyun qaçırırdı.
Şahidlərin  və  hadisələri  bilavasitə  görənlərin  ifadələri  ilə  müəyyən  olun-
muşdu ki, ermənilər Cənubi Qafqazın müsəlman əhalisinin sistemli şəkildə qı-
rılması və onların ərazilərinin ələ keçirilməsi ilə əlaqədar bütöv bir plan hazır-
lamışdılar. Ermənilər azərbaycanlıları çox vaxt qeyri-adi, inanılmaz qəddarlıqla 
qətlə yetirirdilər: onların canlı-canlı dərisini soyur, divara mismarlayır, süngü 
ilə gözlərini oyur, qulaqlarını kəsir, ağaclardan asırdılar. Hətta təhqiqatı aparan 
təcrübəli  hüquqşünaslar  belə  erməni  şovinistlərinin  dəhşətli  cinayətlərindən 
sarsılmışdılar. FİK-in işinə cəlb olunmuş fotoqraf Vladimir Sokolov divara kazak 
çivi ilə mismarlanmış ikiyaşlı uşağı və digər kiçik uşaqları çəkərkən, bu vəhşiliyin 
ağırlığına dözməmişdi. Bundan sonra o, erməni cinayətlərinin izlərini çəkməyə 
davam etməkdən imtina etmişdi (19).
Amerika tarixçisi Firuz Kazımzadə 1951-ci ildə ABŞ-da nəşr olunmuş kita-
bında  yazırdı:  “Ermənilər  bolşevizm  maskası  altında  müsəlmanların  üzərinə 
hücum etdilər; bir neçə dəhşətli gün ərzində on iki min insanı qırdılar ki, on-
ların arasında qocalar, qadınlar, uşaqlar çox idi” [20, s.78]. Belə bir vəziyyətdə 
Bakının  başda  Osmanlı  qoşunları  olmaqla  Qafqaz  İslam  Ordusu  tərəfindən 
bolşeviklərdən və ermənilərdən azad edilməsi Bakı əhalisini ermənilərin son-
rakı terrorundan qurtardı. 1918-ci il sentyabrın 14-15-də ermənilər şəhəri tərk 
etdilər [21, s.16].
5. Azərbaycan qəzalarında qadınların soyqırımı 
Ermənilər Naxçıvan, Qarabağ, Zəngəzur, Cavanşir, Sürməli və digər qəzaların 
müsəlman əhalisinin də qanını axıtmış və qırmışdılar. Sözügedən ərazilərdə si-
lahlı quldurlarla yanaşı, əsasən Ermənistan Respublikasının hökumət qoşunları 
da fəaliyyət göstərirdi. Onlar nəinki müsəlman əhalisini məhv edir, eyni zaman-
da həmin əhalinin yaşamasının təsərrüfat əsaslarını təxrib edirdilər. Tədqiqatçı 
Aslan  Xəlilov  hesab  edir  ki,  “Qars  vilayətində  ermənilər  erməniləşdirmə  və 
müsəlmansızlaşdırma siyasətini yürüdürdülər” və bu məqsədə çatmaq üçün 
ən çirkin hərəkətlərə və cinayətlərə hazır idilər [22, s.55].
1918-ci il dekabrın 20-də Azərbaycan parlamentinin təcili çağırılmış iclasın-
da Gəncə quberniyasının müsəlman əhalisinə qarşı Ermənistan Respublikası-
nın təcavüzü müzakirə olunmuşdu. Qarabağdan olan deputat Allahverdibəyov 
hələ  1918-ci  il  dekabrın  15-də  “Qarabağda  Andranikin  bandaları  tərəfindən 
törədilən  azğınlıqlarla  əlaqədar  oradakı  hadisələr  haqqında  sorğu”  vermişdi 
[22, s.42]. Parlamentin iclasında deputat Məhərrəmov da insanların nə cinsinə, 
nə də sağlamlığına məhəl qoymadan müsəlman kişilərinin, qadınlarının, uşaq-
larının və qocalarının qanını tökmüş Andranikin bandalarının azğınlıqları haq-

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL