Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinə, beynəlxalq münasibətlərə dair analitik jurnal

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
46 
malik idi. 1989-cu ildə son dəfə SSRİ-də aparılmış əhalinin siyahıyaalınmasının 
məlumatlarına əsasən, ümumilikdə 286 milyona yaxın əhalisi olan SSRİ-nin 134 
milyon nəfəri rus dilindən ana dili kimi istifadə etmişdir. Eyni zamanda burada 
yaşayan bütün millətlər, xalqlar və etnik qrupların nümayəndələri üçün rus dili 
ikinci dil rolunu oynamışdır [2, s.306]. Rus dili eləcə də o dövrdə lingua franca 
kimi Varşava müqaviləsi ölkələrində də geniş istifadə edilmişdir [16, s.68]. 
Bu gün də Rusiya Federasiyasında (RF) rus dilinin və mədəniyyətinin dün-
yada  təbliğ  edilməsi  məsələsinə  ciddi  diqqət  yetirilir.  Bu  istiqamətdə  RF-də 
bir  sıra  təşkilatlar  fəaliyyət  göstərir.  Onların  arasında  RF  Prezidenti  V.Putinin 
sərəncamı ilə 2007-ci ildə yaradılmış “Rus dünyası” Fondu xüsusi yer tutur. Bu 
fondun yaradılmasında əsas məqsəd Rusiyanın milli sərvəti hesab edilən, eləcə 
də rus və dünya mədəniyyətinin vacib hissəsi olan rus dilinin populyarlığının 
artırılmasına,  RF-də və xaricdə rus dilinin  öyrənilməsi  ilə  bağlı proqramların 
həyata keçirilməsinə dəstəyin verilməsidir [17]. 
Humanitar  sahədə  fəaliyyət  göstərən  və  RF  haqqında  xaricdə  müsbət 
imic  formalaşdırmağa  çalışan  daha  bir  təşkilat  RF-nın  Prezidenti  V.Putinin 
sərəncamı ilə 2008-ci ildə yaradılmış MDB-nin Xaricdə Yaşayan Həmvətənlərlə 
və  Beynəlxalq  Humanitar  Əməkdaşlıq  İşləri  üzrə  Federal  Agentliyidir  (“Ros-
sotrudnicestvo”).  O,  elm,  mədəniyyət,  təhsil  və  rus  dilinin  əhatə  dairəsinin 
genişləndirilməsi istiqamətində proqramlar hazırlayır və onları xaricdə həyata 
keçirir. Bu dövlət qurumunun birbaşa dəstəyi ilə dünyanın 50 ölkəsində yara-
dılmış 56 Elm və Mədəniyyət üzrə Rusiya mərkəzlərində sistemli şəkildə rus 
dilinin öyrədilməsi üzrə kurslar fəaliyyət göstərir. İl ərzində bu kurslarda 19000 
nəfər insan iştirak edir. Eyni zamanda xaricdə yaşayan həmvətənlərin uşaqları, 
eləcə də qarışıq nikahlardan olan uşaqlar üçün də dünyanın 33 ölkəsində  rus 
dili kursları təşkil edilmişdir [18].
Qloballaşma şəraitində Azərbaycan Respublikasında da bir neçə beynəlxalq 
dil geniş istifadə edilir. Təqdim edilən məqalədə qlobal lingua franca rolunu 
oynayan ingilis dilinin və SSRİ dövründə böyük nüfuza malik olan rus dilinin 
müstəqil  Azərbaycanda  millətlərarası  ünsiyyət  vasitəsi  kimi  əhatə  dairələri 
araşdırılır. Eləcə də türkdilli dövlətlər və xalqlar üçün aktual olan gələcək regi-
onal lingua franca ilə bağlı aparılan müzakirələrin bəzi məqamları işıqlandırılır.      
1. Bu günün beynəlxalq dil seçimi - ingilis və ya rus dili?   
Ümummilli  lider  Heydər  Əliyevin  “azərbaycançılıq”  ideyasına  əsaslanan  və 
Prezident İlham Əliyev tərəfindən həyata keçirilən siyasi kurs ölkədə milli kimliyin 
formalaşmasına  və  mədəni  müxtəlifliyin  qorunub-saxlanılmasına  yönəlmişdir. 
Etnik azərbaycanlıların (91.6%) [19] ana dili olan və hələ 1978-ci il Azərbaycan 
SSR  Konstitusiyasına  əsasən  dövlət  dili  (73-cü  maddə)  kimi  təsbit  edilmiş 
Azərbaycan dili bu gün ölkənin bütün vətəndaşlarını birləşdirməklə yanaşı vahid 
millətin formalaşmasının əsasını təşkil edir. Ana dilinin etnik kimlik prosesində 
oynadığı vacib rolu nəzərə alaraq Azərbaycan dövləti eləcə də ölkənin polietnik 
əhalisinin istifadə etdiyi digər dillərin də sərbəst işlədilməsi və inkişaf etdirilməsi 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
47
üçün müvafiq şəraiti təmin etmək məqsədilə 
ahəngdar dil siyasəti həyata keçirir.
Bu baxımdan hamıya məlumdur ki, təhsil 
(ilk  növbədə  ümumi  təhsil)  hər  bir  xalqın 
milli  və  mədəni  kimliyinin  formalaşması-
na  təsir  edən  ən  vacib  amillərdən  biridir. 
Azərbaycan  Respublikasının  Təhsil  Nazir-
liyinin  məlumatına  əsasən,  2013-2014-cü 
tədris  ilində  ümumtəhsil  məktəblərinin 
şagirdlərinin  92.73%-i  (1197761  nəfər)  öz 
təhsilini Azərbaycan dilində, 7.04%-i (90896) 
rus  dilində,  0,10  %-i  (1261  nəfər)  ingilis 
dilində, 0,09 %-i gürcü (1196 nəfər) dilində 
və  0,04  %-i  (520  nəfər) türk dilində  almış-
dır  [20].  Eyni  zamanda  qeyd  etmək  lazım-
dır  ki,  Azərbaycanda  hələ  sovet  dövründə 
təlim  dili  Azərbaycan  dili  olan  ümumtəhsil 
məktəbləri ilə yanaşı təlim dili rus və gürcü 
dilləri olan məktəblər də fəaliyyət göstərmişdir. Təlim dili ingilis və türk dilləri 
olan ümumtəhsil məktəbləri isə ölkədə müstəqillik əldə edildikdən sonra ya-
radılmışdır.   
Beləliklə,  2013-2014-cü  tədris  ilində  Azərbaycanın  ümumtəhsil 
məktəblərindəki  şagirdlərin  8  faizə  yaxını  öz  təhsilini  xarici  dillərdə  almış-
dır.  Bu  qrupa  ilk  növbədə  Azərbaycan  Respublikasının  polietnik  əhalisinin 
nümayəndələrinin, o cümlədən etnik rus (1,3%), etnik gürcü (0,1%) və etnik 
türk (0,4%) (19) ailələrinin övladları daxildir. 
Eyni zamanda etnik azərbaycanlılar da təlim dili rus, ingilis və türk dilləri 
olan ümumtəhsil məktəblərində öz təhsilini davam etdirirlər. Bu, əsasən onların 
valideynlərinin seçimi ilə əlaqələndirilir və fərz edilir ki, qloballaşma şəraitində 
gənc  nəslin  xarici  dilləri  daha  yaxşı  bilməsi  onun  əmək  bazarında  rəqabətə 
daha davamlı olmasına imkan yaradacaqdır. 
Şübhəsiz ki, bu gün Azərbaycanda xarici dillərdən sərbəst istifadə etməyi ba-
caran yüksək səviyyəli peşəkar mütəxəssislərə böyük ehtiyac vardır. Dövlət bu 
məsələyə ciddi diqqət verir və ölkənin ümumtəhsil məktəblərində və ali təhsil 
müəssisələrində  müxtəlif  xarici  dillər  mütəmadi  olaraq  tədris  edilir.  Belə  ki, 
Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin məlumatına əsasən, 2013-2014-
cü tədris ilində ümumtəhsil məktəblərinin 87,05%-ində (3651 məktəb) ingilis dili, 
54,65%-ində (2292 məktəb) rus dili, 7,63%-ində (320 məktəb) fransız dili, 5,39%-
ində  (226  məktəb)  alman  dili,  0,33%-ində  (14  məktəb)  ərəb  dili,  0,24%-ində 
(10 məktəb)  türk dili və 0,12%-ində (5 məktəb) fars dili tədris  edilmişdir [20]. 
Azərbaycanda bir neçə pilot məktəblərdə ingilis və rus dillərinin eyni zamanda 
intensiv öyrənilməsi ilə bağlı layihələr də həyata keçirilmişdir [21].
Ölkənin ali təhsil müəssisələrində də təhsil Azərbaycan dili ilə yanaşı, xari-
ci dillərdə aparılır. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin məlumatına 
Azərbaycan Respublikasının 
Təhsil Nazirliyinin 
məlumatına əsasən, 2013-
2014-cü tədris ilində 
ümumtəhsil məktəblərinin 
şagirdlərinin 92.73%-i 
(1197761 nəfər) öz təhsilini 
Azərbaycan dilində, 7.04%-i 
(90896) rus dilində, 0,10 %-i 
(1261 nəfər) ingilis dilində, 
0,09 %-i gürcü (1196 nəfər) 
dilində və 0,04 %-i (520 
nəfər) türk dilində almışdır. 

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
48 
əsasən,  2013-2014-cü  tədris  ilində  baka-
lavr  təhsil  pilləsi  üzrə  tələbələrin  11,77%-i 
(15791  tələbə)  rus  dilində,  4,12  %-i  (5533 
nəfər) ingilis dilində və 0,32% (424 tələbə) 
türk  dilində,  magistr  təhsil  pilləsi  üzrə  isə 
tələbələrin 9.93%-i (1095 tələbə) rus dilində, 
8.02%-i (884 tələbə) ingilis dilində və 0,43%-
i (47 tələbə) türk dilində təhsil almışlar [20]. 
Xüsusi  olaraq  qeyd  edilməlidir  ki, 
Azərbaycan  Respublikasının  Prezidenti  İl-
ham Əliyevin 16 aprel 2007-ci il tarixli 2090 
saylı  sərəncamı  ilə  təsdiq  edilmiş  “2007-
2015-ci  illərdə  Azərbaycan  gənclərinin  xa-
rici ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət Proqramı” 
çərçivəsində 5000 nəfər azərbaycanlı gəncin 
öz  təhsilini  Azərbaycan  Respublikası  üçün 
prioritet istiqamətlər üzrə dünyanın müxtəlif 
ali  təhsil  müəssisələrində  davam  etdirməsi 
nəzərdə  tutulmuşdur.  Azərbaycan  Respub-
likasının  Təhsil  Nazirliyinin  məlumatına 
əsasən, hal-hazırda 2286 tələbə bu proqram 
çərçivəsində xaricdə təhsil alır, 821 nəfər isə 
bu  proqramın  məzunudur  [22].  Maraqlıdır 
ki,  Birləşmiş  Krallıqda  fəaliyyət  göstərən 
universitetlər azərbaycanlı gənclər arasında 
öz populyarlığı ilə seçilir. Belə ki, bu proq-
ram  çərçivəsində  ən  çox  təhsil  alınan  beş 
ölkədən  ibarət  siyahıya  Birləşmiş  Krallıq 
(902  nəfər)  başçılıq  edir.  Ondan  sonra  siyahıda  Türkiyə  (662  nəfər),  Almani-
ya (427 nəfər), Kanada (221 nəfər) və Niderland Krallığı (144 nəfər) gəlir [22]. 
Beləliklə, tələbələrin əksəriyyətinin ingilisdilli ölkələrdə təhsil almağa üstünlük 
verdiyi müşahidə olunur. 
Azərbaycanda  fəaliyyət  göstərən  “British  Council”  təşkilatının  da  bu 
məsələdə  müəyyən  töhfəsi  vardır.  1993-cü  ildən  Azərbaycanda  fəaliyyət 
göstərən bu təşkilat ingilis dili, biznes inzibatçılığı və idarəetməsi sahəsində 
yerli ictimaiyyətə təlim xidmətlərinin təmin olunması məqsədilə təsis edilmiş-
dir və onun əsas hədəflərindən biri ingilis dili bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi 
və beynəlxalq miqyasda tanınan imtahanların təmin olunmasıdır [23].
Vətəndaş Təşəbbüsləri Mərkəzi tərəfindən keçirilmiş sorğuya əsasən, ingilis 
dili Azərbaycanda xarici dil kursları çərçivəsində öyrənilən ən populyar xarici 
dil hesab edilir [24]. Məhz Azərbaycan hökumətinin apardığı fəal xarici siyasət 
nəticəsində son iyirmi il ərzində Xəzər hövzəsindəki qaz və neft yataqlarının 
istismarı ilə bağlı dünyanın aparıcı şirkətlərinin Azərbaycandakı fəaliyyəti, dün-
yanın  mötəbər  mədəniyyət  və  idman  tədbirlərinin,  o  cümlədən  “Avroviziya” 
Azərbaycan Respublikasının 
Prezidenti İlham Əliyevin 
16 aprel 2007-ci il tarixli 2090 
saylı sərəncamı ilə təsdiq 
edilmiş “2007-2015-ci illərdə 
Azərbaycan gənclərinin 
xarici ölkələrdə təhsili üzrə 
Dövlət Proqramı” çərçivəsində 
5000 nəfər azərbaycanlı 
gəncin öz təhsilini 
Azərbaycan Respublikası 
üçün prioritet istiqamətlər 
üzrə dünyanın müxtəlif 
ali təhsil müəssislərində 
davam etdirməsi nəzərdə 
tutulmuşdur. Azərbaycan 
Respublikasının Təhsil 
Nazirliyinin məlumatına 
əsasən, hal-hazırda 
2286 tələbə bu proqram 
çərçivəsində xaricdə təhsil alır, 
821 nəfər isə bu proqramın 
məzunudur.

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
49
Mahnı Müsabiqəsinin (ing. Eurovision Song Contest, fr. Concours Eurovision 
de la Chanson) (2012), Birinci Avropa Oyunlarının (2015) və s. Azərbaycanda 
keçirilməsi ingilis dilinin qlobal lingua franca kimi Azərbaycanın dil məkanında 
daha geniş istifadə edilməsinə və onun öyrənilməsi ilə əlaqədar marağın art-
masına da səbəb ola bilər. 
Bu  baxımdan  maraqlı  haldır  ki,  bakalavr  təhsil  pilləsi  üzrə  “Xarici  dil 
müəllimliyi ixtisası” üzrə təhsil alan tələbələrin dörddə üçü ingilis dili üzrə ix-
tisaslaşır.  Azərbaycan  Respublikasının  Təhsil  Nazirliyinin  məlumatına  əsasən, 
2013-2014-cü tədris ilində bakalavr pilləsi üzrə “Xarici dil müəllimliyi ixtisası” 
üzrə ali təhsil alan 7180 tələbənin 76%-i (5459 nəfər) ingilis dili, 10,7%-i (767 
nəfər) rus dili, 7,4%-i ( 533 nəfər) fransız dili, 4,6%-i (333 nəfər)  alman dili, 
0,5%-i (33 nəfər) ərəb dili və 0,8 %-i (55 nəfər) türk dili üzrə ixtisaslaşmışdır 
[20]. 
Digər tərəfdən, Azərbaycanda “Rus dili və ədəbiyyatı müəllimliyi” ixtisası 
üzrə  əsas  ali  təhsil  müəssisəsi  hesab  edilən  və  Azərbaycan  Respublikasının 
Prezidenti Heydər Əliyevin 13 iyun  2000-ci il tarixli  fərmanı ilə M.F.Axundov 
adına Azərbaycan Pedaqoji Rus Dili və Ədəbiyyatı İnstitutunun bazasında yara-
dılmış Bakı Slavyan Universiteti fəaliyyət göstərir. Azərbaycan Respublikasının 
Təhsil Nazirliyinin məlumatına əsasən, 2013-2014-cü tədris ilində bu ali təhsil 
müəssisəsində bakalavr təhsil pilləsi üzrə “Rus dili və ədəbiyyatı müəllimliyi” 
ixtisası üzrə 433 tələbə təhsil almışdır [20]. Bu Universitetdə həmçinin Rusi-
ya Tədris-Mədəniyyət Mərkəzi (“Moskva auditoriyası”) 2002-ci ildən fəaliyyət 
göstərir.  O,  Moskva  hökumətinin  və  Rusiya  Federasiyasının  Azərbaycandakı 
səfirliyinin köməyi  ilə yaradılmışdır [25].
Eyni  zamanda  “Rus  dünyası”  Fondu  tərəfindən  2008-ci  ilin  noyabrında 
Bakı Dövlət Universitetində (BDU) də Rus Mərkəzi yaradılmışdır. Bu Mərkəzin 
məqsədi “rus dili və mədəniyyətini təbliğ etmək, xaricdə rus dilinin tədris olun-
ması proqramlarını dəstəkləmək, mədəniyyətlərarası dialoqun inkişafı və xalq-
lararası qarşılıqlı anlaşmanın güclənməsi istiqamətində müxtəlif fəaliyyətlərə 
imza atmaqdır”[26]. 
Azərbaycanda  “Filoloq.  Rus  dili  və  ədəbiyyatı  müəllimliyi”  ixtisası  üzrə 
mütəxəssislər hazırlayan daha bir ali təhsil müəssisəsi M.V.Lomonosov adına 
Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialıdır. Azərbaycan Respublikasının Pre-
zidenti İlham Əliyevin 15 yanvar 2008-ci il 2621 saylı qərarı və Moskva Dövlət 
Universitetinin rektorunun 25 sentyabr 2007-ci il tarixli əmri ilə yaradılmış bu 
ali təhsil müəssisəsində hal-hazırda beş fakültə - filologiya, tətbiqi riyaziyyat, 
kimya, psixologiya və iqtisadiyyat fəaliyyət göstərir. 2014-2015-ci tədris ilində 
universitetə daxil olmuş 105 abituriyentdən 30 nəfəri filologiya, 21 nəfəri kim-
ya, 16 nəfəri tətbiqi riyaziyyat, 25 nəfəri iqtisadiyyat və 13 nəfəri psixologiya 
fakültələrində təhsil alır [27].
  Eyni zamanda Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin məlumatına 
əsasən, 1 fevral 2002-ci il tarixində imzalanmış hökumətlərarası müqavilələr 
çərçivəsində  2014-cü  ilin  iyununda  RF-nin  ali  təhsil  müəssisələrində  də  205 
azərbaycanlı tələbə təhsil almışdır (onlardan 102 nəfər bakalavr təhsil pilləsi 

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
50 
üzrə,  1  nəfər  magistr  təhsil  pilləsi  üzrə,  2  nəfər  aspirantura  və  100  nəfər 
mütəxəssis), 292 məzun isə öz təhsilini artıq başa vurmuşdur [20].
Beləliklə,  beynəlxalq  dillər  olan  ingilis  və  rus  dilləri  Azərbaycanın  dil 
məkanında öyrənilməklə bərabər, eləcə də müvafiq olaraq istifadə edilir. La-
kin  qlobal  lingua  franca  olan  ingilis  dilinin  Azərbaycandakı  populyarlığına 
baxmayaraq, əhalinin bu dil ilə bağlı bilik səviyyəsi və ondan ictimai həyatda 
istifadəetmə  bacarıqları  SSRİ  dövründə  böyük  nüfuza  malik  olan  rus  dili  ilə 
müqayisədə hələlik zəifdir. 
2009-ci ildə Azərbaycan Respublikasında keçirilmiş siyahıyaalınmaya əsasən, 
rus dilini mükəmməl bilən Azərbaycan vətəndaşlarının sayı ingilis dilini bilənlərə 
nisbətən 9,5 dəfə daha çoxdur [28]. Məhz buna görə də rus dilinin Azərbaycanın 
informasiya məkanındakı hazırkı mövqeyi hələlik çox güclüdür. Buna misal ola-
raq əhalinin rusdilli televiziya kanallarından və rus dilində fəaliyyət göstərən in-
ternet resurslarından istifadə etməsi ilə bağlı trendləri təhlil etmək kifayətdir.
Məlumdur ki, Azərbaycan Respublikasında milli tezliklərdə xarici televiziya 
kanallarının birbaşa yayımlanmasına normativ hüquqi məhdudiyyətlər qoyul-
masına baxmayaraq, xarici dildə yayımlanan televiziya kanallarını peyk ante-
naları  və  ya  kabel  televiziya  şəbəkələrinin  xidmətləri  vasitəsilə  izləmək  olar. 
Məsələn, Azərbaycanda “BB TV Kommunikeyşn” MMC və “Connect” şirkətləri 
radio və televiziya kanallarının rəqəmsal efir-kabel yayım fəaliyyəti ilə məşğul 
olurlar. Hər iki şirkətin standart paketində rus, ingilis və türk dillərində olan 
televiziya kanalları əks edilmişdir. Əgər “BB TV Kommunikeyşn” MMC şirkətinin 
əsas paketində rusdilli kanalların payı 44%, ingilisdilli kanalların payı 12% və 
türkdilli kanalların payı 16%-dirsə [29],  “Connect” şirkətinin standart paketində 
rusdilli kanalların payı 55%, ingilisdilli kanalların payı 19%, türkdilli kanalların 
payı isə 14%-dir [30]. Beləliklə, hər iki şirkət tərəfindən yayımlanan rusdilli ka-
nalların sayı ingilis və türkdilli kanallara nisbətən üstünlük təşkil edir. 
Azərbaycanda  rus  dilində  fəaliyyət  göstərən  internet  resursları  da  ingilis 
dilində olanlara nisbətən daha populyardır. Məsələn, internet statistikası üzrə 
ixtisaslaşan “Alexa” şirkətinin məlumatlarına əsasən, Azərbaycanda 20 ən po-
pulyar  internet  resursunun  siyahısına  daimi  olaraq  rus  dilində  və  ya  rus  dili 
versiyası olan Azərbaycan xəbərlər portalları daxildir [31].
Beləliklə, Azərbaycanın dil məkanında beynəlxalq dillər olan ingilis və rus 
dilləri  əhalinin  müxtəlif  qrupları  tərəfindən  uğurla  istifadə  edilir.  Hər  iki  di-
lin öyrənilməsi və işlədilməsi üçün bütün imkanlar vardır. Eyni zamanda po-
pulyarlıq baxımından rus dilinin ingilis dilindən geri qalmasına baxmayaraq, 
Azərbaycanda onun mövqeyi hələlik güclüdür və bu, hələ sovet dövründən rus 
dilinin Azərbaycanın orta və ali təhsil müəssisələrində ikinci dil kimi öyrənilməsi 
və istifadə edilməsi ilə izah edilə bilər.
2.  Sabahın regional lingua franca axtarışında – ortaq türk dili? 
Azərbaycan  Respublikasının  Prezidenti  İlham  Əliyevin  qeyd  etdiyi  kimi 
“Türkiyə və Azərbaycan dünya çapında bir-birinə ən yaxın olan ölkələrdir. Bəlkə 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
51
də,  dünyada  ikinci  belə  ölkələr  tapmaq 
çətindir ki, bir-birinə bu qədər bağlı olsun, 
bir-birinə bu qədər dəstək versin” [32]. Dərin 
ortaq  tarixi  köklərlə,  oxşar  mədəniyyət  və  
dillərlə səciyyələnən bu iki xalq bu gün ge-
osiyasi, geoiqtisadi və geostrateji baxımdan 
biri-birini tamamlayır, beynəlxalq səviyyədə 
keçirilən  müxtəlif  forum  və  toplantılarda, 
beynəlxalq  təşkilat  və  layihələrdə  bir-birini 
daim dəstəkləyir.
Anadolu türkcəsi və Azərbaycan türkcəsi 
kimi  adlandırılan  türk  və  Azərbaycan 
dilləri  daha  geniş  bir  türk  coğrafiyasında 
məskunlaşmış  türkdilli  xalqların  dilləri  ilə 
eyni bir tarixi kökə mənsubdur. Bu gün türk-
dilli  xalqları  bir-birinə  daha  da  yaxınlaşdır-
maq  və  onların  ünsiyyətini  asanlaşdırmaq 
məqsədilə  millətlərarası  ünsiyyət  vasitəsi 
kimi ortaq türk dilinin yaradılması ətrafında 
müzakirələr  davam  etməkdədir.  Son  məqsəd  kimi  belə  bir  regional  lingua 
franca  yaradılarsa,  o  gələcəkdə  BMT-də  və  digər  beynəlxalq  təşkilatlarda 
beynəlxalq dil kimi rəsmi və ya işçi status da əldə edə bilər.      
 Bu kontekstdə millət vəkili Q.Paşayevanın fikrincə, “türkdilli ölkələrin real bir-
liyinin yaradılması baxımından mövcud mexanizmlər çərçivəsində ortaq dildən 
istifadə olunması vacib amil kimi ön plana çıxır. Əvvəllər türkdilli dövlətlər ara-
sında keçirilən zirvə görüşlərində və yüksək səviyyəli digər toplantılarda əksər 
hallarda rus dilindən istifadə olunsa da, TürkPA-nın İstanbul toplantısında hər 
bir dövlətin nümayəndəsi ana dilində danışır, bu çıxışlar sinxron tərcümə edilirdi. 
Bu həm türklərin bir-birlərini daha yaxından başa düşməsi üçün geniş imkanlar 
açır, həm də hər bir türkdilli dövlətin özünəməxsusluğunu toplantı iştirakçılarına 
çatdırmağa imkan verir. Bu mənada, türkdilli ölkələrin gələcəkdə vahid dildə da-
nışması ideyasının reallaşması istisna edilməməlidir” [33, s.59].  
Lakin  bu  məsələ  ilə  bağlı  hələlik  müəyyən  bir  fikir  müxtəlifliyi  hökm 
sürməkdədir, konkret olaraq “türk xalqlarının hamısı yekdilliklə birliyin vacib-
liyini qeyd etsələr də, söz ortaq türkcəyə gəldikdə, hər biri ya öz dilini, ya da 
türk dilləri əsasında yeni bir dilin yaranmasını təklif edir” [34, s.66]. Eyni za-
manda Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin Mədəniyyət Komitəsinin sədri 
N.Cəfərov  tərəfindən  Türkiyə  türkcəsinin  ortaq  türk  dili  kimi  qəbul  edilməsi 
təklif etmişdir. Onun fikrincə, Türkiyə türkcəsi bu gün “artıq ortaq ünsiyyətdə 
də  istifadə  edilir.  Eyni  zamanda  bu  türkcə  digər  türk  dillərinin  hesabına 
zənginləşir” [35]. 
Beləliklə, türkdilli dövlətlərin və xalqların bir-biri ilə yaxın gələcəkdə hansı 
lingua franca vasitəsilə ünsiyyət yaradacaqları hələlik bir qədər müəmmalı gö-
Bu gün türkdilli xalqları 
bir-birinə daha da 
yaxınlaşdırmaq və onların 
ünsiyyətini asanlaşdırmaq 
məqsədilə millətlərarası 
ünsiyyət vasitəsi kimi ortaq 
türk dilinin yaradılması 
ətrafında müzakirələr davam 
etməkdədir. Son məqsəd kimi 
belə bir regional lingua franca 
yaradılarsa, o, gələcəkdə 
BMT-də və digər beynəlxalq 
təşkilatlarda beynəlxalq dil 
kimi rəsmi və ya işçi status da 
əldə edə bilər.

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
52 
rünür, lakin hamını birləşdirən regional millətlərarası ünsiyyət vasitəsinə ehti-
yacın olduğu getdikcə daha çox duyulmaqdadır.       
Nəticə
Bu  gün  Şərq  və  Qərbin  qovşağında  yerləşən  Azərbaycanın  prioritet 
vəzifələrindən  biri  də    neft  və  qaz  resurslarının  əlverişli  istifadə  edilməsinə 
arxalanaraq, milli maraqlara əsaslanan balanslaşdırılmış xarici siyasət həyata 
keçirməklə ölkənin beynəlxalq səviyyədə səmərəli əməkdaşlığa açıq olması-
na imkanlar yaratmaqdır. Bu siyasətin vacib hissəsi kimi Azərbaycanın müxtəlif 
mədəni və tarixi irsə, böyük turizm potensialına, biznes üçün əlverişli şəraitə, 
tolerantlıq və qonaqpərvərlik ənənələrinə malik bir ölkə kimi dünya miqyasın-
da müsbət imicinin formalaşdırılmasıdır. 
Bu vəzifənin həyata keçirilməsində gənc nəslin üzərinə böyük məsuliyyət 
düşür.  Onların  əksəriyyətinin  gələcəkdə  dövlət  dili  olan  Azərbaycan  dili  ilə 
yanaşı  ən  azı  iki  beynəlxalq  dildə  dünya  miqyasında  ünsiyyət  aparması  və 
fəaliyyət  göstərməsi  üçün  ölkədə  uzunmüddətli  dil  və  təhsil  siyasəti  həyata 
keçirilməlidir.  
Eyni zamanda xarici dil bilikləri bu baxımdan hər hansı bir xarici dövlətin po-
tensial təsir vasitəsi kimi deyil, əksinə Azərbaycan vətəndaşlarının əhəmiyyətli 
bir  üstünlüyü  kimi  qiymətləndirilməlidir.  Məhz  bu  xarici  dillər  azərbaycanlı 
gənclərin  müasir  dünyaya  asanlıqla  inteqrasiya  etməsinə,  digər  ölkələrdən 
olan həmyaşıdları ilə qlobal və regional əmək bazarlarında layiqincə rəqabət 
aparmasına imkan yaradır ki, bu da öz növbəsində Azərbaycanın gələcək inki-
şafını təmin edən vacib şərtlərdən biridir. 
İstifadə edilmiş ədəbiyyat:
1.   Lingua franca (italyan dilində lingua franca — frank dili deməkdir) müxtəlif etnosla-
rın nümayəndələrinin bir-biri ilə ünsiyyət qurmaq üçün istifadə etdikləri dil. Bu ifadə 
vaxtilə Aralıq dənizi regionunda yaşayan xalqların bir-biri ilə danışdıqları qarışıq bir 
dilə aid edilirdi.
2.  Major World Languages. In: Encyclopedia of Bilingualism and Bilingual Education. 
Edited by Colin Baker and Sylvia Prys Jones, Multilingual Matters, 1998, p. 301-307. 
     http://books.google.com.au/books?id=YgtSqB9oqDIC&printsec=frontcover&sourc
e=gbs_v2_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false
3.   BMT-nin Dag Hammarskjöld kitabxanasının rəsmi internet səhifəsi:
     http://ask.un.org/faq/14463
4.   Huntington S. The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, New 
York: Simon and Schuster, 1996.
5.   Böyük Britaniya Konsulluğunun rəsmi internet səhifəsi:

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL