Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
170
Azərbaycan diplomatiyası Paris Sülh Konfransına hazırlıq dövründə 1918-ci ilin payızında Dördlər İttifaqına daxil olan ölkələr bir-birinin ardınca təslim aktını imzaladılar. Antanta bloku Birinci dünya müharibəsində qələbə çaldı. Noyabr ayından başlayaraq dünya müharibəsinin nəticələrini təsbit etmək, qalib ölkələrin əldə etdiyi qələbəni rəsmiləşdirmək, müharibədən sonrakı vəziyyəti tənzimləmək və mübahisəli məsələləri həll etmək üçün beynəlxalq Sülh konfransına ciddi hazırlıq gedirdi. Açılışına hazırlıq gedən Versal Sülh konfransının əsas təşkilatçıları Fransa, İngiltərə, ABŞ, İtaliya və Yaponiya idi. Bütün təşkilati məsələlər bu məhdud dairədə həll edilirdi. Konfransa hansı dövlətlərin dəvət edilməsi və onun iş qaydası məsələləri ciddi mübahisələrə səbəb olmuşdu. Fransanın baş naziri Jorj Klemanso bu fikirdə idi ki, bütün məsələlər baş dövlət tərəfindən həll edildikdən sonra konfransın müzakirəsinə təqdim edilsin. O, fikrini əsaslandırmaq üçün deyirdi: «Yeni müharibə baş verərsə Almaniya bütün ordusunu Kuba və Honduras üzərinə deyil, Fransanın üzərinə yeridəcəkdir, Fransa yenidən cavab verməli olacaqdır». 610
ABŞ prezidenti V. Vilson məsələlərin məhdud dairədə həll edilməsinin əleyhinə idi. Böyük Britaniya nümayəndələri Klemansonun təklifinin əleyhinə getməsələr də, təkid edirdilər ki, kiçik xalqlara da konfransın işində iştirak etmək imkanı verilməlidir. Uzun müzakirələrdən sonra fransızlar tərəfindən hazırlanmış və 1919-cu il yanvar ayının 12-də qəbul edilmiş sənəd əsasında konfransa dəvət edilən ölkələr dörd kateqoriyaya bölünürdü. Birinciyə ümumi mənafe baxımından çıxış edərək, vuruşan ölkələr daxil idi. Bu ölkələr Sülh konfransının bütün işində və komissiyalarında iştirak etməli idilər. İkinci kateqoriyaya məhəlli mənafe baxımından vuruşan ölkələr daxil idi. Bu ölkələr yalnız özlərinə aid məsələlərin müzakirəsində iştirak edə bilərdilər. Üçüncü kateqoriyaya müharibənin gedişində Almaniya bloku ilə diplomatik əlaqələrini kəsmiş ölkələr daxil idilər. Həmin ölkələrin nümayəndələri də yalnız onlara aid olan iclaslarda iştirak etməli idilər. Nəhayət, dördüncü kateqoriyaya neytral və yeni yaranma mərhələsində olan dövlətlər daxil idilər. Bu qrupa daxil olan ölkələr bilavasitə onlara aid olan xüsusi məsələlərin müzakirəsində birinci kateqoriyaya daxil olan beş dövlətdən birinin dəvəti ilə iştirak edə bilərdilər. Onlar şifahi və ya yazılı formada öz arzu və təkliflərini iclasa təqdim edə bilərdilər. Almaniya və onun müttəfiqləri barədə reqlamentdə heç nə deyilmirdi. Versal Sülh konfransı rəsmi olaraq Antanta dövlətləri ilə məğlub olmuş Almaniya bloku arasında sülh müqavilələrini işləyib hazırlamaq üçün çağırılmışdı. Lakin aydın idi ki, konfransın gündəliyində «rus məsələsi» əsas yer tutacaqdır.
610
С.Бекeр. Вудро Вильсон. Мировая война. Версальский мир. М, 1923, с 204 171
Dağılmış Rusiya imperiyasının ərazisində yeni yaranmış milli respublikalar Sülh konfransından çox şey gözləyirdilər. Öz istiqlaliyyətini elan etmiş Azərbaycan Respublikası dünya dövlətləri tərəfindən tanınmaq, beynəlxalq birliklərin bərabər hüquqlu üzvü olmaq, respublikanın suverenliyi və ərazi bütövlüyünü təmin etmək baxımından ümumdünya Sülh konfransına böyük ümid bəsləyirdi. Azərbaycan hökumətinin nümayəndələri hələ 1918-ci ilin noyabrında Ənzəlidə Müttəfiq qoşunlarının baş komandanı general V.Tomsonla danışıqlar zamanı Azərbaycanın beynəlxalq Sülh konfransında iştirak edəcəyinə ümüdverici vəd almışdılar. 611 Antanta qoşunları Bakıya daxil olduqdan sonra general Tomson və az sonra Böyük Britaniya hökumətinin rəsmi nümayəndəsi general Corc Miln dəfələrlə verdikləri bəyanatlarda Azərbaycan Respublikasının Paris Sülh konfransında iştirak edəcəyini bildirmişdilər. Qeyd edilən şəxslər Antanta dövlətlərinin regionda rəsmi nümayəndələri olduğu üçün onların bəyanatları Azərbaycan hökumətinin Paris Sülh konfransına dəvəti kimi qəbul edilirdi. General Tomson Azərbaycan hökumətinə yazılı şəkildə bildirirdi ki, bütün mübahisəli ərazi məsələləri Sülh konfransının qərarları ilə həll ediləcəkdir. 612
Bu barədə o, rəsmi göstəriş aldığını qeyd edirdi. İstanbulda olan Azərbaycanın səlahiyyətli nümayəndəsi Ə.M. Topçubaşov da 1918-ci ilin oktyabr-dekabr aylarında bu istiqamətdə faydalı addımlar atmışdı. Oktyabr ayı ərzində Türkiyə rəsmi dairələri ilə keçirdiyi görüşlərində o, Sülh konqresinə hazırlığın bəzi cəhətlərini müzakirə etmişdi. Oktyabr ayının 31-də F.X.Xoyskiyə göndərdiyi məktubda Ə.M.Topçubaşov gələcək Sülh konqresinə ciddi hazırlaşmağı, göndəriləcək nümayəndə heyətinin üzvlərinin müəyyən edilməsini məsləhət görürdü ki, beynəlxalq konfransa təsadüfi nümayəndə heyəti göndərilməsin. Eyni zamanda o, müəyyən edilmiş nümayəndə heyətinin Sülh konfransına ciddi hazırlaşmasını zəruri hesab edirdi. Beləliklə, yaranmış vəziyyətdə beynəlxalq Sülh konfransına hazırlaşmağı Azərbaycanın İstanbuldakı fövqəladə səlahiyyətli nümayəndəsi ən vacib vəzifə hesab edirdi. О bildirirdi ki, yaranmış vəziyyətlə əlaqədar bizim hər birimiz daha gərgin və səmərəli işləməliyik, taleyin gətirdiyi şıltaqlıqlara və zərbələrə hazır olmalıyıq. Durub fal açmamalıyıq ki, bizi nə gözləyir, indiyə qədər nə olubsa, hər halda ondan pis olmayacaq. Yalnız lazımdır ki, qüvvələri düzgün bölək, hərə öz yerində olsun, öz gücünə inansın. Onun fikrincə, "söhbət xalqın taleyindən getdikdə, şəxsi xarakterli fikirlərə yer yoxdur və olmamalıdır." 613
Mudros barışığının Bakıya aid maddələri barədə Osmanlı hökumətinə etiraz notası təqdim edən Ə.M.Topçubaşov noyabr ayının ortalarında həmin notanın surətini İstanbula gələn müttəfiqlərin hərbi nümayəndələrinə də təqdim etmişdi.
611
А.Раевский. Английское интервенция и мусоватское правительство, с 33 612
АВДА, f. 970, s.3, i.4, v.6. 613
Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səfiri və səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyskiyə məktubu. 31. 10. 1918. // ARDA, f. 994, s. 10, i. 34, v. 17 172
Bundan əlavə o, müttəfiq dövlətlərin İstanbula gələcək diplomatik nümayəndələrinə təqdim etmək üçün Azərbaycan Respublikası adından memorandum hazırlamışdı. Eyni zamanda Əli Mərdan bəy İstanbuldakı ingilis nümayəndələri ilə görüşüb Sülh konfransı barədə məlumat almışdı. Noyabr ayının 20-də Azərbaycan nazirlər kabinəsinin sədrinə göndərdiyi məktubda Ə.M.Topçubaşov bir gün əvvəl ingilis nümayəndəsi polkovnik Tampl ilə görüşdüyünü bildirib yazırdı ki, Sülh konfransı iki-üç ay ərzində Parisdə keçiriləcəkdir. 614
İngilis nümayəndələri ilə danışıqlardan aydın olmuşdu ki, Cənubi Qafqaz respublikalarının konfransa müştərək nümayəndə heyəti göndərməsi və Azərbaycan respublikasının orada kifayət qədər təmsil ediləcəyi nəzərdə tutulmuşdu. Belə bir fikir yəni Cənubi Qafqaz respublikalarının vahid nümayəndəliklə Sülh konfransında iştirak etməsi Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyində oktyabr ayının əvvəllərində aparılan danışıqlarda da müzakirə edilmişdi. Bu, həmin respublikaların arasında kiçik ziddiyyətlərin aradan qaldırılmasına və onların müstəqilliyinin tanınmasına böyük yardım göstərmiş olardı. Ona görə Ə.M.Topçubaşov erməni və gürcü nümayəndələri ilə təmasda olub əlaqələri möhkəmləndirməyi və Azərbaycanın konfransa hazırlaşmasını zəruri hesab edirdi. Dekabr ayının 16-da Azərbaycan respublikası Nazirlər Şurasının sədrinə yazdığı məktubda Ə.M.Topçubaşov Qafqazın Rusiya əsarətindən azad olması və gələcəkdə yenidən Rusiyanın əsarətinə düşməməsi üçün vahid nümayəndəlikdə birləşməsini zəruri hesab edirdi. О bildirdi ki, indiki yaranmış şəraitdə Qafqaz xalqlarının müstəqilliyinin tanınmasının yeganə yolu "azərbaycanlıların, gürcülərin və ermənilərin birgə addımlarındandır. Bu xalqların milli siyasi ideallarında hər hansı fərq olursa-olsun, indi onların hamısının müstəqilliyi Sülh konfransında birgə işlərindən və birgə çıxışlarından asılıdır". Ə.M.Topçubaşov Paris Sülh konfransında etimad qazanmaq üçün Qafqaz, yaxud Cənubi Qafqaz konfederativ nümayəndəliyi yaratmağı təklif edib yazırdı: "Mənim fikrimcə, hələlik bu yeganə çıxış yoludur". 615
İstanbuldakı Antanta diplomatik nümayəndələrinə təqdim edilən memorandumu Ə.M.Topçubaşov Cənubi Qafqazın hər üç millətinin mənafeyini ədalətli şəkildə nəzərə almaqla hazırlamışdı və memorandumun surəti erməni və gürcü nümayəndələrinə də verilmişdi. 616 Fransa, İngiltərə, Amerika, İtaliya, Yunanıstan və Yaponiya diplomatik nümayəndələrinə təqdim edilmiş memorandumda qeyd edilirdi ki, Azərbaycan Respublikası Azərbaycan xalqının əsrlər boyu qonşuluq etmiş erməni və gürcü xalqları ilə daha da yaxınlaşması, bu
614 Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səfiri və səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyskiyə məktubu. 20. 11. 1918.// ARDA, f. 70, s.1, i. 68, v. 21 615
Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səfiri və səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyskiyə məktubu. 16.12.1918. // ARDA, f.894 , s.10, i.66, v.3 616 Dövləti - Aliyeyi - Osmaniyə, Gürcüstan və Ermənistan hökumətləri yanında Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşov tərəfindən İstanbuldakı Antanta dövlətlərinin yüksək nümayəndələrinə təqdim olunmuş memorandum. Noyabr, 1918.// ARDA, f.970, s.1, i.108, v.1-27
173
xalqların bir konfederasiyada birləşməsini mümkün hesab edir. 617 Antanta ölkələrinin İstanbuldakı diplomatik nümayəndələrinə təqdim edilən memorandum, eyni zamanda İngilis və Fransız dillərinə tərcümə edilib Stokholma, Parisə, Cenevrəyə, Londona və Nyu-Yorka göndərilmiş, həmin sənədin mətni Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyinə təqdim edilmişdi. Memorandumun fransız dilində olan mətni xüsusi başlıqla İstanbulda olan xarici mətbuat üçün yayılmış, eyni zamanda onun türk dilinə tərcümə edilmiş variantı İstanbulda yayılmaq məqsədilə 750 nüsxəlik bir broşura formasında nəşr edilmişdi. 618
Memorandum Azərbaycanla bağlı siyasi, iqtisadi, mədəni, etnik-milli məsələləri əhatə edən, gənc respublikanın təbliği və tanıdılması zərurətindən meydana gələn kifayət qədər ciddi diplomatik bir sənəd idi. Orada istər Qafqaz haqqında, istərsə də Azərbaycan haqqında çox maraqlı məlumatlar verilirdi. Qafqazın cografiyası, inzibati bölgüsü, regionun demoqrafik vəziyyəti haqqında memorandumda çox saylı faktlar, statistik materiallar yer almışdı. Sənəddə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulmasından qısa müddətdə ölkədə aparılan islahatlarından, 1918-ci ilin martında Bakıda törədilmiş faciəli hadisələrindən bəhs edilir və Qarabağ məsələsi, onun tarixi və çağdaş durumu haqqında geniş məlumat verilirdi. Ə.M.Topçubaşov əsaslandırırdı ki, Azərbaycan Respublikasının müstəqil yaşamağa haqqı və qüdrəti çatır, məhz elə bu məqsədlə də Azərbaycan türkləri qurduqları çağdaş cümhuriyyətin dünya tərəfindən tanınacağına ümid bəsləyirlər. Paris Sülh konfransına hazırlıqla, Azərbaycan nümayəndə heyətinin təşkili və mandatların hazırlanması ilə bağlı o, Bakıya gəlmək niyyətində olduğunu Azərbaycan hökumətinin sədrinə yazırdı. 1918-ci ilin dekabr ayında sədr-əzəm Əhməd Tevfik Paşaya yazdığı məktubda Ə.M.Topçubaşov onun rəhbərlik etdiyi missiyanın (bura Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin nümayəndəsi Səlim Bəy Behbutov, Ə.M.Topçubaşovun iki katibi, Mustafa bəy Vəkilov və Əli Mərdan bəyin oğlu Rəşid bəу Topçubaşov daxil idilər-C.H.) Azərbaycana qayıtmasını təşkil etməyi və müvafiq sənədlərin verilməsini xahiş edirdi. 619
Lakin bu məktub qeyd edilən ünvana göndərilmədi, çünki Sülh konfransının yanvar ayında açılacağı artıq elan edilmişdi. Ona görə Paris Sülh konfransına hazırlıqla bağlı Azərbaycan hökuməti ilə diplomatik kuryer vasitəsi ilə əlaqə saxlanılmışdı və məsləhətləşmələr keçirilmişdi. Dekabr ayının ortalarında, o, aydın fəaliyyət proqramı almaqdan ötrü
617 Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşovun İstanbuldakı Fransa, İngiltərə, Amerika, İtaliya, Yunanıstan və Yaponiya diplomatik nümayəndəhrinə məktubu. Dekabr, 1918. //ARDA, f,970, s.1, v.25 618 Дипломатические беседы А.М.Топчубашeва Стамбуле (записи чрезвычайного посланника и полномочного министра Азербайджанской республики). 1918-1919 гг. Баку, 1994, с. 143 619
Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşovun Türkiyənin sədri- əzəmi Əhməd Tevfik Paşaya məktubu. Dekabr, 19187/ ARDA, f. 970, s. 1, i. 68, v.25 174
fövqəladə səlahiyyətli nümayəndəliyin katibi Mustafa bəу Vəkilovu Azərbaycana göndərdi. 620
Digər tərəfdən, İstanbula gələn Antanta ölkələrinin diplomatik nümayəndələri ilə görüşmək zərurəti də Ə.M.Topçubaşovun orada qalmasını zəruri edirdi. Noyabr-dekabr aylarında Ə.M.Topçubaşov Türkiyə dövlət başçıları və İstanbula gələn müttəfiqlərin nümayəndələri ilə bir sıra faydalı görüşlər keçirmişdi. Noyabr ayının 3-də Türkiyə tərəfindən Mudros danışıqlarını aparmış Rauf bəylə, noyabrın 4-də xarici işlər nazirinin müavini Reşad Hikmət bəylə, noyabrın 5-də xarici işlər naziri Nəbi bəуlə, noyabrın 8-də maliyyə naziri Hüseyn Cavid bəylə, noyabrın 15-də Ukrayna nümayəndəsi Sukovçinlə, noyabrın 16-da və 18-də Türkiyənin yeni xarici işlər naziri Mustafa Reşad paşa ilə, yenə həmin gün yeni sədr-əzəm Tevfik paşa və İstanbulda olan İngiltərə diplomatik nümayəndəsi Tampl ilə, noyabrın 25-də Türkiyənin maliyyə naziri Əbdülrəhman bəylə, hərbi naziri Abdulla paşa ilə, dekabrın 7-də Rusiya nümayəndəsi P.N.Milyukovla, dekabrın 23- də Amerika diplomatik nümayəndəsi Braunla, dekabrın 31-də İtaliya krallığının nümayəndəsi qraf Sfors ilə görüşüb danışıqlar aparmışdı. 621
Bu danışıqlarda müharibənin qurtarması ilə bağlı dünyada yaranmış şərait və Azərbaycanın vəziyyəti ilə bağlı məsələlər müzakirə edilmişdi. Yeni təsis edilmiş Azərbaycan Parlamenti özünün ilk iclaslarında dünya xalqlarına və parlamentlərinə, habelə müharibədən sonrakı dünya düzəninin baş memarı hesab edilən ABŞ prezidenti V.Vilsona müraciət qəbul etdi. Müraciətdə parlamentli respublika kimi, Azərbaycanın istiqlaliyyətinin tanınması xahiş edilirdi. Parlament müzakirələrində Paris Sülh konfransına hazırlığa xüsusi əhəmiyyət verilirdi və qeyd edilirdi ki, gürcü və erməni nümayəndələri artıq Avropada öz ölkələrinin xeyrinə fəaliyyətə başlayıblar. "Azərbaycan" qəzeti 1918- ci il 21 dekabr tarixli nömrəsində Paris Sülh konfransına hazırlıq məsələsini bütün kəskinliyi ilə qoymuşdu. Qəzet yazırdı: "Azərbaycana münasibətdə biz nə görürük. Parisdə, yaxud Londonda onun mənafeyini kim müdafiə edəcək, onun xaricdə hansı "mətbuatı" var, kim Qərbi Avropada və Amerikada Azərbaycan haqqında ictimai rəy yaradacaq." 622
Bu suallarla bağlı Qərbi Avropa ölkələrinə və ABŞ-a xüsusi nümayəndəlik göndərilməsi zəruri hesab edilirdi. Müxtəlif ölkələrdə Azərbaycanın mənafeyinin müdafiə olunması, ictimai rəyin obyektiv məlumatlar əsasında Azərbaycanın xeyrinə formalaşdırılması, Azərbaycanda hansı hökumətin olması, onun müstəqilliyə can atması və demokratiya uğrunda mübarizəsinin əsl səbəbləri barədə məlumat vermək, danışıqlar aparmaq bu nümayəndəliyin əsas vəzifəsi olmalı idi. Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin hazırladığı proqrama görə Avropaya və ABŞ-a gedəcək diplomatik nümayəndəlik, əsasən, dörd mühüm
620
Ə.M.Topçubaşovun Azərbaycan Respublikası Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyskiyə məktubu. 16.12.1918. // ARDA, f.894, s.10, i.66, v.3 621 Дипломатические беседы А.М.Топчибашева в Стамбуле, с 33 -88. 622 Aзербайджан, 1918, 21 декабря. 175
vəzifəni yerinə yetirməli idi. Birincisi, Böyük Britaniya, ABŞ, Fransa və İtaliya müttəfiq hökumətlərin, habelə İsveçrə və Hollandiya kimi, neytral dövlətlərin nümayəndələri ilə danışıqlar aparıb suveren dövlət kimi, Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınmasına nail olmaq, Azərbaycan respublikasını bütün digər iştirakçılarla birlikdə Paris Sülh konfransında bərabər hüquqda iştirakını təmin etmək; ikincisi, müttəfiq dövlətlərdə tanınmış ictimai xadimlərlə, sosialist hərəkatı liderləri, beynəlmiləl təşkilatların başçıları ilə görüşmək və onların diqqətini Azərbaycana cəlb etmək; üçüncüsü, ictimai fikri Azərbaycan haqqında məlumatlandırmaq, onun gələcəkdə xalqlar ailəsində oynaya biləcəyi rolu, mənafeyi ilə bağlı məsələləri yerli mətbuatda işıqlandırmaq; dördüncüsü isə, yerli ticarət-sənaye dairələri ilə kommersiya əlaqələrinə girib Azərbaycanın gələcəyi üçün zəruri olan materiallar toplamaq. 623
Belə bir nümayəndəliyin İstanbul vasitəsilə Romaya və Parisə, oradan neytral ölkələrin paytaxtlarına, Londona, Vaşinqtona göndərilməsi təklif edilirdi. Azərbaycan hökuməti bu məsələyə böyük əhəmiyyət verirdi. Ona görə də noyabr ayında Avropa və Amerikaya fövqəladə nümayəndə heyəti göndərmək üçün Xarici İşlər Nazirliyinə 2,5 milyon manat həcmində vəsait ayrılmışdı. Nümayəndəlik Avropa və Amerika ictimaiyyətini Azərbaycana aid müxtəlif tarixi, etnoqrafik və statistik materiallarla tanış etməli idi.
624 Heç şübhəsiz ki, belə bir addım Azərbaycanın istiqlaliyyətinin tanınmasına müsbət təsir göstərərdi. Lakin Paris Sülh konfransının açılmasına az qalırdı, dünyanın bütün siyasi dairələri Versala toplanmalı idi. Ona görə hökumət Parisə elə bir nümayəndə heyəti göndərmək istəyirdi ki, Versal Sülh konfransında Azərbaycan Respublikasını təmsil etməklə yanaşı, yuxarıda qeyd edilən dörd prinsipi də yerinə yetirmiş olsun. Dekabr ayının 26-da keçirilən parlament iclasında hökumət proqramı ilə çıxış edən F.X.Xoyski xarici siyasət məsələlərinə, ümumdünya Sülh konfransına hazırlığın gedişi və xarici işlər nazirliyinin fəaliyyət istiqamətlərinə geniş yer verdi. О qeyd etdi ki, beşillik dünya müharibəsindən sonra çağırılan Sülh konfransında bizim başlıca məsələmiz istiqlaliyyətimizin təsdiqi məsələsi olacaqdır. Fətəli xan dedi: "Hökumət bütün vəzifələrindən qabaq, bu istiqlaliyyəti göz bəbəyi kimi müdafiə və mühafizə etməyi özünə borc bilir. Azərbaycan istiqlaliyyəti ondan ibarət deyil ki, özümüz ilə özgə dövlətlər arasında bir divar yapaq. Aşkardır ki, müstəqil Azərbaycan hökuməti özgə dövlətlər ilə rabitəyə girməyə çalışacaqdır. Bu rabitə əvvəlki qonşu Rusiyada təşkil olunmuş məmləkətlər və Rusiyanın özü olacaqdır". Beynəlxalq Sülh konfransından Azərbaycanın gözləntiləri ilə bağlı Fətəli xan bildirdi: "İstiqlalımız Sülh konfransında qəbul olunub tanınacaqdır. Biz ümidvarıq ki, Sülh konfransında Amerikanın bütün cahana elan etdiyi deklarasiya
623
Азербайджан, 1918, 21 декабря. 624
Avropa və Amerikaya fövqəladə nümayəndəlik göndərilməsi ilə bağlı Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinə maliyyə vəsaiti ayrılması haqqında Nazirlər Şurasının qərarı. Noyabr, 1918. // ARDA, f.894, s.10, i.147, v.34
176
ilə demokratik İngiltərə və Fransa cümhuriyyətləri tərəfindən öz istiqlalına cəhd edən bir millətin hüququ tapdalanmayacaqdır. Bu cür hökumət nümayəndələrindən ibarət cahan məhkəməsi olan Sülh konfransında bizim sözümüz eşidiləcəkdir." Xarici İşlər Nazirliyinin başlıca vəzifəsini qonşu dövlətlərlə sülh yaratmaqda, mübahisəli məsələləri dinc yolla nizama salmaqda, xarici dövlətlərlə əlaqə yaratmaqda görən baş nazir yeni hökumətin proqramını təqdim edərkən dedi ki, xarici işlər nazirliyi başqa dövlətlərlə həm siyasi, həm də ticari rabitə qurmalı və həm də sülhü təmin etməlidir. Amma sülhü təmin etmək о demək deyildir ki, hökumət özü üçün bir qüvvə hazırlamayacaq. Gərək hər bir dövlət daima özünü müdafiə etmək üçün qüvvə hazırlasın. Ona görə də bizim həm xarici düşmənlərimizə qarşı, bizim istiqlalımıza hücum edənlərə qarşı müdafiə edəcək bir qüvvəmiz olsun. 625
Dekabr ayının 28-də yeni yaranmış hökumət kabinəsi Paris Sülh konfransına gedəcək Azərbaycan nümayəndə heyətinin tərkibini təsdiq etdi. Nümayəndə heyətinə parlamentin sədri Əli Mərdan bəy Topçubaşov rəhbərlik etməli idi, onun müavini hökumət üzvü Məmməd Həsən Hacınski təyin edildi. Nümayəndə heyətinə iki nəfər parlament üzvü Əhməd bəy Ağayev və Əkbərağa Şeyxülislamov daxil edildilər. Parlament üzvləri Mir Yaqub Mehdiyev, Məmməd Məhərrəmov və "Azərbaycan" qəzetinin redaktoru Ceyhun bəy Hacıbəylidən ibarət məsləhətçilər müəyyən edildi. Hökumət başçısı və xarici işlər naziri kimi F.X.Xoyskinin imzaladığı etimadnamədə göstərilirdi ki, beynəlxalq Sülh konfransında iştirak etməklə yanaşı, bu heyət müxtəlif dövlət və millətlərlə Azərbaycan adından hər cür siyasi, iqtisadi və maliyyə xarakterli müqavilələr imzalamaq səlahiyyətinə malikdir. Texniki işçiləri nümayəndəlik özü seçməli idi. Ə.M.Topçubaşov Bakıda olmadığı üçün M.H.Hacınski İstanbula çatana qədər hökumətin tapşırığı ilə müvəqqəti olaraq nümayəndə heyətinə başçılıq etməli idi. Yanvarın ilk günlərində nümayəndə heyətinin üzvlərinə diplomatik pasportlar və zəruri sənədlər təqdim edildi. Müttəfiq qoşunlarının baş komandanı V.Tomson Parisə səfəri asanlaşdırmaq üçün onlara öz imzası ilə rəy məktubu verdi. Xarici işlər nazirliyinin qərarı ilə nümayəndə heyəti sədrinin müavini M.H.Hacınskiyə 150 min manat pul verildi, Avropa və Amerika nümayəndəlik göndərmək üçün ayrılmış 2,5 milyon manat vəsait xarici işlər nazirliyi tərəfindən nümayəndəliyin hesabına keçirildi. 626
nümayəndəsi M.Y.Cəfərova göndərilən teleqramda bildirilirdi ki, aşağıdakı tərkibdə Azərbaycan nümayəndə heyəti Avropaya yola düşür: 1. Nümayəndə heyətinin müvəqqəti sədri M.H.Hacınski.
625 Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti (1918-1920). Parlament, I cild, s. 122-123 626 Paris Sülh konfransında iştirak etmək üçün Azərbaycan nümayəndə heyətinə verilmiş etimadnamə. 04.01.1919.// ARPİİ SPİHDA, f.277, s.2, i.22 , v.18
177
2. Nümayəndəliyin üzvləri: Ə.Ağayev, Ə.Şeyxülislamov, M.Mehdiyev, C.Hacıbəyli və M.Məhərrəmov. 627
Azərbaycan nümayəndələri Tiflisə gəldikdən sonra ilkin danışıqlardan aydın oldu ki, Cənubi Qafqaz respublikalarının birgə nümayəndəlikdə təmsil olunmaları qeyri-mümkündür, hər bir nümayəndəlik ayrı-ayrılıqda fəaliyyət göstərməlidir. Lakin buna baxmayraq, Tiflisdə E.Geqockori ilə danışıqlarda razılıq əldə edildi ki, Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndəlikləri öz fəaliyyətlərini əlaqələndirsinlər. Bunun əksinə olaraq, özünü Antantanın bir hissəsi "hesab edən" Ermənistan nə gürcülərlə, nə də azərbaycanlılarla heç bir əməkdaşlıq etmək fikrində deyildi. Qısa danışıqlardan sonra Azərbaycan nümayəndələri Qafqazdan gedən Dağlılar Respublikası və Gürcüstan nümayəndə heyəti ilə birlikdə yanvar ayının 8-də İstanbula yola düşdülər. Bu barədə Tiflisdə olan M.Y.Cəfərov Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinə teleqramla məlumat verdi. 628 Elə həmin vaxt xarici işlər nazirinin müavini A.Ziyadxanov Azərbaycanın Paris Sülh konfransına göndərilən nümayəndə heyətinin başçısı Ə.M.Topçubaşova təcili diplomatik məlumat göndərdi ki, Qafqaz xalqlarının taleyi Sülh konfransında həll edilənə qədər Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olan İrəvan quberniyasının müsəlman rayonlarının, eyni zamanda Batum, Qars və Axalsıx vilayətlərinin müsəlman əhalisinin fiziki mövcudluğunu qorumaq və bu ərazilərdə mövcud "status kvo"nu saxlamaq məsələsini müttəfiqlərin nümayəndələri qarşısında qaldırsınlar. Təcili diplomatik məlumatda göstərilirdi ki, Ermənistan ordusu İrəvan quberniyasının müsəlman əhalisini məhv edir və onları yaşadıqları ərazidən təmizləyir. A.Ziyadxanov yazırdı: "Böyük Avropa dövlətlərinin İstanbulda və Parisdə olan nümayəndələri qarşısında vəsadət qaldırmaq lazımdır ki, məsələlər Sülh konfransında həll olunana qədər qeyd edilən vilayətlərin dinc əhalisinin həyatını hər cür cinayətkar qəsdlərdən qorumaq üçün, bu ərazilərə öz hərbi dəstələrinin göndərilməsi məqsədilə Qafqazda olan mütəffiq komandanlığına göstəriş verilsin." 629
Gürcüstan nümayəndə heyətinə daxil olan üzvlərin bir hissəsi artıq bir neçə ay idi ki, Avropa ölkələrində idilər. Hələ sentyabr ayında Dördlər ittifaqının məğlubiyyəti hiss edildikdə gürcü menşevikləri və Gürcüstan hökumətinin tapşırığı ilə Z.Avalov Fransa, İngiltərə, İsveç və digər ölkələrin diplomatik nümayəndələri ilə görüşmək üçün İstanbula gəlmişdi. 630 Noyabr ayında isə Almaniyanın məğlubiyyətindən sonra Berlində olan gürcü nümayəndələrindən Z.Avalov təcili
627 ARDA, f. 970, s. 1, i. 34, v. 24 628 Avropaya Azərbaycan Sülh nümayəndəliyinin göndərilməsi ilə bağlı yazışmalar. Yanvar, 1919.//ARDA, f.894, s.10, i.147, v.34 629
Avropaya Azərbaycan Sülh nümayəndəliyinin göndərilməsi ilə bağlı yazışmalar. 08.01.1919. //ARDA, f. 970, s.1, i. 147, v.34 630 Xarici işlər nazirinin müavini A.Ziyadxanovun Paris Sülh konfransında Azərbaycan nümayəndə heyətinin sədri Ə.M.Topçubaşova təcili diplomatik məlumatı. Yanvar, 1919. //ARPİİ SPİHDA, f.277, s.2, i.22, v.40 178
şəkildə Londona və Parisə, M.Sereteli Skandinaviya ölkələrinə, A.Çxenkeli İsveçrəyə yollanmışdılar. 631
Dekabr ayında İngiltərəyə gələn gürcü nümayəndələri Z.Avalov və D.Qambaşidze Londonda faydalı danışıqlar apardılar, Britaniyaya gedərkən onlar Norveçin Bergen şəhərində Cənubi Qafqazın gələcək Ali komissarı Oliver Uordrop ilə tanış oldular və ondan yardım alacaqlarına təminat aldılar. Azərbaycanın Londonda nümayəndəsi olmadığı üçün ədalət naminə qeyd edilməlidir ki, bir sıra məsələlərdə gürcü nümayəndələri Azərbaycanın da mənafeyini müdafiə etmişdilər və Cənubi Qafqazın "vahid və bölünməz" Rusiyaya bir daha qayıtmayacağını hər iki respublika adından bildirmişdilər. Londonda olan gürcü nümayəndələrinin gərgin mübarizəsindən sonra Böyük Britaniya xarici işlər nazirinin müavini ser Luis Mallet dekabr ayının 31-də belə bir notanı imzaladı ki, İngiltərə Gürcüstan Respublikasının elan edilməsinə rəğbətlə yanaşır və onun müstəqilliyinin Sülh konfransı tərəfindən tanınması məsələsini qaldırmağa hazırdır. 632
Bununla da Parisə yollanmaq ərəfəsində gürcülər öz vəziyyətlərini bir qədər yaxşılaşdırdılar. Versal konfransına gedən Gürcüstan nümayəndə heyətinə N.Çxeidze rəhbərlik edirdi və gürcü nümayəndəliyi bir çox məsələlərdə Azərbaycan nümayəndəliyi ilə birgə çıxış edirdi. Yanvar ayının 11-də Batuma çatan Azərbaycan nümayəndələri bir gün sonra Ermənistan Respublikasının nümayəndələri ilə burada görüşdülər. Yanvar ayının 13-nə kimi gürcü nümayəndələri ilə də bir sıra görüşlər keçirildi. Gürcü nümayəndələri bu fikirdə idi: "Nə qədər ki, ermənilər onları təmin edən qədər ərazi əldə etməyiblər bizim həyatımızı zəhərləyəcəklər". Ona görə gürcülər təklif edirdilər ki, Ermənistanın ərazi iddiaları Türkiyənin hesabına ödənilməli və Türkiyədə müstəqil Ermənistan dövləti yaradılmalıdır. Bu məsələnin Azərbaycan üçün əhəmiyyətini nəzərə alaraq M.H.Hacınski Batumdan vurduğu şifrəli teleqramda Azərbaycan hökumətinin mövqeyini bilmək istəyirdi. Vəziyyətlə yaxından tanış olduqdan sonra o, özü "Türkiyə Ermənistanın muxtariyyəti haqqında məsələdə müəyyən həddə bəzi güzəştlərə getməyi" 633
mümkün hesab edirdi.
Batumda olarkən Azərbaycan nümayəndələri buradakı vəziyyətlə tanış olduqdan sonra yerli müsəlmanların nümayəndələri ilə bir sıra görüşlər keçirdilər. Qəflətən türklərin Batumdan çıxması və ingilislərin bura daxil olması ilə Batumun və Qarsın müsəlman əhalisi ağır vəziyyətdə qalmışdı və bundan istifadə edən gürcülər dərhal burada öz xeyrlərinə təbliğata başlamışdılar. Azərbaycan nümayəndələri Acariyanın tanınmış adamları ilə danışıqlarda məsləhət gördülər ki, qonşu Qars, Sürməli və digərləri ilə birlikdə öz dövlətlərini yaratsınlar. Bu işdə Batumdakı Azərbaycan konsulu Mahmud bəy Əfəndiyev yerli müsəlman əhalisinə yaxından köməklik göstərməli idi. Yanvar ayının 17-də F.Xoyskiyə göndərdiyi
631 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с. 138 632 Yenə orada, s.153 633 Yenə orada, s.163-164 179
teleqramda M.H.Hacınski bildirdi: "Belə düşünmək olar ki, bizim məsləhətimiz həyata keçiriləcək... Bizim Batumdakı konsula şərait yaradılmalı... və onun ixtiyarına hesabat tələb etmədən təcili şəkildə təbliğat işləri üçün 200 min manata qədər pul buraxılmalıdır. Bunu yalnız Mahmud bəy Əfəndiyev bilməlidir". 634
Konsulluğun işini gücləndirmək məqsədilə M.Əfəndiyev yanvar ayının ortalarında 1919-cu il üçün xərclər smetasını hazırlayıb xarici işlər nazirliyinə göndərdi. O, doktor Əziz bəy Qədimbəyovun Konsulluqda katib vəzifəsinə qəbul edilməsini, Səfvət Ağayevin isə kargüzarlıq işlərinə rəhbərlik etməsini xahiş edirdi. M.Əfəndiyev diplomatik işə cəlb edilən hər iki şəxsi yaxşı tanıdığını onların yüksək mənəvi keyfiyyətlərə malik vətənpərvər, öz millətinə sədaqətli olan adamlar kimi dəyərləndirirdi. 635
teleqramda M.Hacınski daha iki məsələyə - Paris Sülh konfransına yollanan nümayəndəliyin qüvvətləndirilməsi və maliyyə məsələlərinə toxunmuşdu. О yazırdı: "Fətəli xan, Bakıdan nə qədər çox uzaqlaşırıqsa, bizim nümayəndəliyin tərkibinin zəifliyi bir о qədər güclü hiss edilir. Bizim qonşularımız öz nümayəndəliklərinə 12 nəfər çox nüfuzlu və məşhur üzvlər daxil ediblər, məsləhətçiləri də ciddi şəkildə nümayəndəliyə kömək etmək səviyyəsindədir. Nəzərə almalıyıq ki, həm Parisdə və həm də Londonda onların öz adamları və öz komitələri vardır. Siz nümayəndəliyi möhkəmləndirmək barədə ciddi şəkildə fikirləşməlisiniz." Bu, həm də onunla bağlı idi ki, Azərbaycan nümayəndə heyətinin texniki personalı hələ rəsmiləşdirilməmişdi. Maliyyə məsələlərinə gəldikdə isə M.H.Hacınskinin məlumatından aydın olur ki, qonşularla müqayisədə Azərbaycan nümayəndəliyi çox az maliyyə vəsaiti ilə yola çıxıblar. Halbuki Parisdə və ümumilikdə Qərbi Avropada nəzərdə tutulan işi yerinə yetiımək üçün külli miqdarda maliyyə vəsaiti lazım idi. M.H.Hacınski yazırdı: "Deyirlər iri həcmli maliyyə vəsaiti olmadan orada /Parisdə - C.H./ heç bir iş görmək mümkün deyil". Bunu nəzərə alaraq erməni nümayəndələri 10 milyon, gürcülər isə hələlik 5 milyon manat pul götürmüşdülər. 636
Bunlarla müqayisədə Azərbaycan nümayəndələrinin maliyyə imkanları çox az - 2,5 milyon manata bərabər idi. 637
Yanvar ayının 18-də Azərbaycan, Gürcüstan və Şimali Qafqaz nümayəndələri Batumdan İstanbula yola düşdülər. Onlar gələnə qədər İstanbulda yanvar ayının ilk günlərindən başlayaraq, Ə.M.Topçubaşov çox mühüm işlər
634
M.H.Hacınskinin Azərbaycan Respublikası Nazirlər Şurasının sədri F.Xan Xoyskiyə teleqramı. 13.01.1919.// ARDA, f.894, s.10, i. 66, v.l 635 Azərbaycan Respublikasının Batumdakı Konsulu M.Əfəndiyevin 1919-cu ildə Konsulluğu saxlamaq üçün xərclər smetasına qoşma məktubu. 15.01.19197/ ARDA, f.970, s.1, i.43, v.l 636
M.H.Hacınskinin Azərbaycan Respublikası Nazirlər Şurasının sədri F.Xan Xoyskiyə teleqramı. 17.01.1919. //ARDA, f.894, s.10, i. 66, v.5 637 M.H.Hacınskinin Azərbaycan Respublikası Nazirlər Şurasının sədri F.Xan Xoyskiyə teleqramı. 17.01.1919. //ARDA, f.894, s.10, i. 66, v.6 180
görmüşdü. Türkiyə mətbuatı artıq məlumat vermişdi ki, o, Parisə yollanan Azərbaycan nümayəndə heyətinə rəhbərlik edəcəkdir. "Zaman" qəzeti yanvar ayının 12-də yazırdı: "Ə.M.Topçubaşov Azərbaycanın hüququnu müdafiə etmək üçün Bakıdan Paris Sülh konfransına gedən nümayəndə heyətinin sədri təyin edilmişdir. Ona görə Əli Mərdan bəу vətənə dönmək əvəzinə Parisə gedəcəkdir". Elə həmin yazıda qəzet Ə.M.Topçubaşov haqqında və onun İstanbuldakı dörd aylıq missiyası barədə məlumat verirdi: Əli Mərdan bəу Peterburq Universitetini bitirib və Rusiyanın çox tanınmış hüquqşünaslarından sayılır. 30 il yorulmadan çarizmin təqiblərinə və zorakılığına qarşı Rusiya türklərinin siyasi hüquqlarını müdafiə edib. İstanbula gəldiyi müddətdən bəri, əlverişli siyasi şəraitin olmamasına baxmayaraq Əli Mərdan bəу kifayət qədər ciddi və aktiv fəaliyyət göstərmişdir." 638
nümayəndələri ilə görüşmüş, onlara Mudros sazişi ilə bağlı Azərbaycan Respublikasının etiraz notasını təqdim etmiş, İran və Rusiya diplomatları ilə danışıqlar aparmış, yanvar ayının 11-də Türkiyə Sultanı tərəfindən qəbul edilmişdi. 639 Yanvar ayının 6-da Ə.M.Topçubaşov İstanbulda olan Amerika diplomatik nümayəndəsi mister Heyk ilə görüşüb danışıqlar aparmış və prezident V.Vilsonun "on dörd sülh prinsiplərinin" Azərbaycana şamil edilməsini, respublikanın istiqlaliyyətinin ABŞ tərəfindən tanınmasına köməklik göstərməyi ondan xahiş etmişdi. 640 Yanvarın 10-da isə o, Hollandiya nümayəndəsi Van Der Does de Villebua ilə görüşmüşdü. Görüş zamanı Villebua Ə.M.Topçubaşovun göndərdiyi memorandumu və oradan Qafqaz, habelə Azərbaycan haqqında çoxlu maraqlı məlumatlar aldığını bildirdi. О dedi: "Мən diqqət yetirdim ki, sizin zəngin ölkəniz var, ona görə də siz öz vəsaitləriniz hesabına yaşaya bilərsiniz. Sizdə çoxlu neft, pambıq var, lakin dəmir yollarınız yetərli deyildir." Söhbətin sonunda Villebua Avropanın xəritəsində böyük dəyişikliklər olacağının ehtimal edildiyini xatırlatdı. 641
Hollandiya nazirinin bu ehtimalı müharibənin gətirdiyi dəyişikliklər fonunda Avropada, о cümlədən Rusiya imperiyasının yerində yeni dövlətlərin qurulacağı üzərində qurulmuşdu. Hələ dekabrın 30-da Ə.M.Topçubaşov Azərbaycanın hazırki vəziyyəti haqqında hazırladığı memorandumu İstanbulda olan İsveç səfiri S.Anşarsveldə təqdim etmişdi. İsveç səfiri ilə razılıq əsasında bu Memorandumla Stokholmda olan böyük dövlətlərin diplomatik nümayəndələri də tanış edilməli idi. Yanvar ayının 12-də S.Anşarsveld Ə.M.Topçubaşova yazırdı: "Sizin dekabrın 30-da
638
Ə.M.Topçubaşovun Türkiyə Sultanı tərəfindən qəbul edilməsi haqqında "Zama n" qəzetinin məlumatı. 12.01.1919. //ARDA, f.970, s.1, i.158, v.3 639 Yenə orada, v.3 640 Azərbaycan Respublikasının Sülh nümayəndəliyinin başçısı Ə.M.Topçubaşovun Türkiyədəki Amerika diplomatik nümayəndəsi Heyklə söhbəti. 06.01.1919.// ARDA, f.894, s.10. i. 151,v.45 641
Azərbaycan Respublikasının Sülh nümayəndəliyinin başçısı Ə.M.Topçubaşovun Türkiyədəki Hollandiya nümayəndəsi Van Der Does de Villebua ilə söhbəti. 10.01.1919.// ARDA, f.894, s.10. i. 151, v.52-53
181
göndərdiyiniz Azərbaycanın indiki vəziyyəti haqqında memorandumu Stokholma, İsveç kral hökumətinin xarici işlər nazirliyinə göndərdim." 642
Belə bir məlumatı İstanbulda olan ingilis Ali komissarı R.Vebb də bildirdi. О da öz növbəsində Ə.M.Topçubaşovun dekabrın 30-da ingilis nümayəndəliyinə təqdim etdiyi sənədi Böyük Britaniya kral hökumətinə göndərdiyini yazırdı." 643
Pera Palas mehmanxanasında Ə.M.Topçubaşov ağqvardiyaçı Kolçak və Denikin hökumətlərinin nümayəndəsi kimi, Paris Sülh konfransına gedən S.D.Sazonovla görüşdü. S.D.Sazonov 1883-cü ildən fəaliyyətə başlayan tanınmış rus diplomatı idi. Böyük Britaniyada, ABŞ və Vatikanda diplomatik işdə olmuşdu, 1909-cu ildən 1916-cı ilə kimi, Rusiya imperiyasının xarici siyasət aparatına rəhbərlik etmiş, Antantanın yaradılmasında xüsusi xidmətləri olmuşdu. 644 Lakin o, Rusiya imperiyasının dağılması və yeni dövlətlərin yaranması ilə heç cürə razılaşmaq istəmirdi. Düz bir ay əvvəl, 1918-ci ilin dekabr ayının 7-də Ə.M.Topçubaşovun belə bir görüşü Rusiyanın keçmiş xarici işlər naziri Pavel Milyukovla da olmuşdu. Rusiyada gedən mürəkkəb proseslər geniş müzakirə edildikdən sonra, Ə.M.Topçubaşov hələ birinci rus inqilabı dövründə Xalq Azadlıq partiyasından yaxşı tanıdığı P.Milyukov qeyri-rus xalqlara münasibət məsələsinə aydın cavab verməkdən çəkinmiş, hazırda başlıca məsələnin Rusiyanın bolşeviklərdən azad olunmasından ibarət olduğunu bildirmişdi. О demişdi: "Əgər bolşeviklər səhnədən getsələr, Rusiya xilas olacaq". Əli Mərdan bəyin öz hökuməti və ordusu olan üç müstəqil Cənubi Qafqaz respublikalarına münasibətlə bağlı sualına cavab olaraq P.Milyukov bildirmişdi ki, mən başa düşürəm, sizin xalqlar özlərini xilas etməli idilər, bu baxımdan sizin respublikaların yaranması təbiidir və siz belə də addım atmalı idiniz. Lakin digər tərəfdən, sizin respublikaların yaranmasında almanların əlinin olduğunu, son dövrlərdə onların Şərq siyasətinin rolu olduğunu da inkar etmək mümkün deyildir. P.Milyukovun bu eyhamına cavab olaraq Ə.M.Topçubaşov bildirmişdi ki, xalqlar artıq öz talelərini həll ediblər, о cümlədən biz azərbaycanlılar da. 645
İlk danışıqlardan P.N.Milyukovun və S.D.Sazonovun Paris Sülh konfransında "vahid və bölünməz Rusiya" uğrunda mübarizə aparacaqları göz qabağında idi. Ə.M.Topçubaşov Azərbaycanın Rusiyanın əsarətindən qurtarıb müstəqil respublika yaratdığını və Rusiyanın daxili işlərinə qarışmayacağını əsaslandıraraq bildirdi: "Biz azərbaycanlılar rusların düşməni deyilik və onlara öz ölkələrində istədikləri kimi, bolşevizm, sosializm, ya da lap elə
642
İsveçin İstanbulda olan nümayəndəsi S.Anşarsveldin Azərbaycan Respublikası Sülh nümayəndəliyinin başçısı Ə.M.Topçubaşova məktubu. 12.01.1919.// ARDA, f.970, s.1, i. 37, v.1 643
İstanbulda olan Britaniya Ali Komissarı R.Vebbin Azərbaycan Respublikası Sülh nü mayəndəliyinin başçısı Ə.M. Topçubaşova məktubu. Yanvar, 1919.// ARDA, f.970, s.1, i. 139, v.2 644 Дипломатический словарь. Том III, М, 1986, с.6-7 645 Azərbaycan Respublikasının fövqəladə səfiri və səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşovun Rusiya müvəqqəti hökumətinin keçmiş xarici işlər naziri P.N.Milyukovla söhbəti. 07.12.1918.// ARDA, f.894, s. 10, i. 151.v.34 182
monarxizm əsasında öz həyatlarını sahmana salmağı arzu edirik. Ancaq mən bildirirəm ki, azərbaycanlılar və təkcə azərbaycanlılar deyil, həm də Terek və Kuban kazakları istisna olmaqla, yerdə qalan Qafqazlılar daha ruslarla birgə yaşaya bilməzlər. Əvvələn, baxın, sizdə nə qədər yeni dövlət qurumları meydana çıxıb: Don, Kuban, Şimali Qafqaz respublikası, Dağıstan. Deməli fiziki, əlaqələr qırılıb. Mənəvi əlaqələr, həyat tərzi və xüsusən də sosial siyasi dünyagörüş fərqlilikləri daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu cəhətdən ciddi problemlər, son dərəcə böyük uyğunsuzluqlar olub və indi də mövcuddur. Əvvəlki rejim bunu nəzərə almamışdı və Allahın bizdən anadangəlmə istedad və əməyə məhəbbət hissini əsirgəmədiyi bir vaxtda bizi geridə qalmış bədbəxt xalqa döndərən rusların məşum səhvi də bunda idi. Əgər siz yenə də bizim Rusiyanın əsarətində olmağımızı arzu edirsinizsə, onda deməli, taleyimiz belədir ki, bədbəxt qalaq, çünki biz, bizim xalq xalis rus vilayətlərində kök atmış, bütün Mərkəzi Rusiyanı çulğamış bolşevizm formasını alan ifrat sosializmdən son dərəcə uzaqdır. Bizi təzədən belə bir ölkəyə birləşdirsələr, biz həmişə geridə qalacaq və öz geriliyimizlə sizin ümumi hərəkətinizə maneçilik törədəcək, eyni zamanda da mənasız ömür sürməyə düçar olacağıq. Azərbaycanlılar 5-6 milyondurlar, Vilsonun prinsiplərinə əsasən, müstəqil yaşamaq üçün onların əlində əsasları var və biz həmişə müstəqil yaşamağa can atacağıq, yaxın qonşularımızla birgə həyata cəhd göstərəcəyik." 646
birlikdə Qafqaz konfederasiyası yaratmaqla bağlı fikirləri ilə tanış olduqdan sonra S.D.Sazonov bildirdi: "Deməli, Qafqazda tatarlar (azərbaycanlılar - C.H.), yəni müsəlmanlar artıq Rusiyanı dəfn ediblər və onun üzərinə böyük xaç qoyublar." Ə.M.Topçubaşov etiraz edərək bildirdi ki, əksinə, biz azərbaycanlılar öz yolumuzla getməyi, öz gücümüz və imkanlarımızla yaşamağı arzulamaqla, xalis rus əhalisindən və əyalətlərindən ibarət olacaq gələcək Rusiyanın işini asanlaşdırmış oluruq. Belə Rusiyaya biz həmişə xoşbəxtlik arzulayacağıq. Daha sonra biz azərbaycanlılar öz qonşularımız olan gürcü və ermənilərlə dinc şəraitdə birgə yaşamağı arzulayırıq və İsveçrə ittifaqına bənzər vahid federativ respublika yaratmaq niyyətindəyik. Böyük siyasi təcrübəsi olan Sergey Sazonov haqlı olaraq dedi: "Çətin ki, bu mümkün olsun. Qafqaz xalqları arasında çox böyük fərqliliklər vardır. Xüsusilə ermənilər sizinlə birgə addımlamazlar. Axı Qafqazda nə qədər tatarlarla (azərbaycanlılarla - C.H), yəni, müsəlmanlarla qanlı toqquşmalar olub. Ayrı-ауrı xalqlar arasında gedən müharibələri unutmaq mümkündür, lakin qırğını bilmirəm, sizin Bakıda ermənilər tatarları (azərbaycanlıları - C.H) qırdılar, sentyabrda isə əksinə. Əvvəllər də dəfələrlə qırğın olub... Bir də mən sizə deməliyəm ki, Qafqaz müsəlmanlarının Rusiyaya meyli və Rusiyadan uzaqlaşmaq istəmədikləri haqqında tez-tez eşitməli oluram. Onun bu sözləri ilə bağlı Əli Mərdan bəу bildirdi ki, hər şeydən əvvəl biz Rusiyadan deyil, Rusiya özü bizdən
646 Azərbaycan Respublikası Sülh nümayəndəliyinin başçısı Ə.M.Topçubaşovun Rusiya imperiyasının keçmiş xarici işlər naziri S.D.Sazonovla söhbəti. 06.01.1919. // ARDA, f.894, s.10. i.151,v.42 183
uzaqlaşdı. 647 Danışıqlar zamanı S.D.Sazonov Rusiyanın bərpa ediləcəyini, xalqların hüquqlarının tanınacağını və eyni zamanda "yaxşı idarə olunan Rusiya olacağını" vəd edirdi. Bolşevizmə münasibətdə о bildirdi: "Bu heç ideya da deyil, öz tamahkar məqsədləri üçün özgənin malını qənimət bilmək və dağıtmaqdır. Bir ovuc ağılsız və satqın Rusiyanı zəbt edə bilməz". Dağılmış Rusiya imperiyasına daxil olan xalqlara münasibətdə S.D.Sazonovun mövqeyi onilliklər boyunca formalaşmış velikorus şovinizminin açıq təzahürü idi. Maraqlıdır ki, köhnə rus diplomatı Avstriya-Macarıstan və Osmanlı imperiyasına daxil olan xalqlara müstəqillik verilməsinə tərəfdar olduğu halda, bolşevizmdən yaxa qurtardıqdan sonra, Polşa istisna olmaqla yenidən Rusiya imperiyasının bərpa olunacağını bildirirdi. Bu baxımdan Ə.M.Topçubaşovla S.D.Sazonovun danışıqlarının stenoqramı çox maraqlıdır və ondan bir parçaya diqqət yetirək: "Sazonov. Мən Rusiyanın günahını, təkcə Polşaya münasibətdə görürəm. Biz ona qarşı ədalətsiz olmuşuq və bu tarixi səhvi düzəltmək bizim üzərimizə düşür. Мən həmişə bu fikrin üstündə durmuşam və bu məsələnin ucbatından öz vəzifəmi qurban vermişəm. Qalan xalqların qarşısında isə bizim Rusiyanın vicdanı təmizdir və elə ki, bolşeviklərdən yaxa qurtardıq, biz Rusiyadan ayrılmaq istəyən xalqlara deyəcəyik: buyurun, geriyə yenə bizə /şəhadət barmağı ilə işarə edir/ qayıdın. Topçubaşov. Neynəyək, deməli, yüz il bundan qabaqkı kimi kazaklarınızı üstümüzə göndərəcəksiniz, biz öyrənmişik. Sazonov. /Sözünü kəsərək/ Bilmirəm necə olacaq? Ancaq Rusiyanın Qafqazdan ayrılmasına hər şeydən qabaq müttəfiqlər çətin ki, razılaşsınlar. İnanın ki, onlar bunu sizə, gürcülərə, ermənilərə deyəcəklər. Onların Rusiya və bütün Qafqaz xalqlarının mənafeləri ilə üst-üstə düşən maraqları bundadır. Topçubaşov. Siz belə düşünürsünüz? Sazonov. Мən əminəm ki, Qafqaz xalqları müstəqil yaşamaq iqtidarında deyillər. Buyurun, deyin görüm bu səfeh, qoyun gürcülər öz dövlətlərini yarada bilərlərmi? Onların cürbəcür rəhbərləri - Çxeidze, Çxenkeli, yaxud bu yaramaz Sereteli Rusiyanı dağıtmağa kömək etsələr də, nə isə bir şey yaratmağa qadir deyillər. Ermənilər nisbətən maraqlı xalqdır. Sizin azərbaycanlılar isə Rusiyadan ayrılmaq istəmirlər, baxmayaraq ki, siz bunun əksini iddia edirsiniz. О ki, qaldı Ukraynaya, onun yaranması Rusiyanın cənubunda ayrıca dövlət yaratmaq yolunda çoxdan bəri əlləşib-vuruşan alman-avstriyalıların işləridir... Topçubaşov. Elə isə, bəs sizcə, hansı xalqlar müstəqil yaşamaq iqtidarındadır? Sazonov. Bax, serblər, çexlər. Bu müharibədə serblər necə gözəl rol oynadılar? Bax, mən bunu başa düşürəm. Topçubaşov. Hansı rol?
647 Azərbaycan Respublikası Sülh nümayəndəliyinin başçısı Ə.M.Topçubaşovun Rusiya imperiyasının keçmiş xarici işlər naziri S.D.Sazonovla söhbəti. 05.01.1919.// ARDA, f.894, s.10. i.151, v.39 -41 184
Sazonov. /Bu suala cavab verməyərək/ Bəs çexlər? Görürsünüzmü onlar necə qətiyyət və inad göstərdilər? Ümumiyyətlə, keçmiş Avstriya-Macarıstan xalqları. Və elə bu Türkiyə - axı bu ölü ölkədir, ölü xalqdır, düşünürəm ki, türklərin özləri də bunu dərk ediblər ........................................ Topçubaşov. Əksinə, türklər özlərini məhz indi yaşamağa qabil xalq hesab edirlər və bunun üçün onların əsasları var. Ancaq məni Qafqazla əlaqədar baxışlarınız maraqlandırır. Bax, siz gürcülər barədə bu cür fikir söyləməyi özünüzə rəva gördünüz. Siz Parisə gedirsiniz və orada, əlbəttə, Gürcüstanın və Ermənistanın nümayəndələrini görəcəksiniz... Sazonov. Onları görmək mənim nəyimə gərəkdir? Ümidvaram ki, bu mənə lazım olmayacaq. Bundan başqa, mən, hətta, düşünürəm və əminəm ki, onlardan heç birini Sülh konqresinə buraxmayacaqlar. Topçubaşov. Yəni başqa sözlə desək, belə çıxır ki, Qafqaz xalqlarından heç birinin müstəqilliyi tanınmayacaq. Bəs onda Vilson prinsipləri necə olsun? Sazonov. Vilson prinsipləri yalnız ideologiyadır. Axı o, təzə bir şey demir. O, yalnız təcrübədə və ümumiyyətlə, həyatda çətin tətbiq oluna bilən nəzəri müddəaları sistem halında cəmləşdirib. İnanın ki, həlledici rolu bu prinsiplər oynamayacaqdır. 648
Bir gün sonra, yanvar ayının 7-də Ə.M.Topçubaşov hələ Tiflisdən tanıdığı Rusiya nümayəndəliyinin üzvü V.İ.Savitski ilə də təxminən bu məzmunda söhbət keçirdi. V.İ.Savitskinin atası İ.K.Savitski uzun müddət Tiflis dairə məhkəməsi sədrinin müavini işləmişdi. İndi V.Savitski A.Denikinin mandatı ilə iqtisadi məsələlər üzrə xüsusi müvəkkil kimi Parisə gedirdi. S.D.Sazonov kimi, о da iddia edirdi ki, Sülh konfransında mədəni, iqtisadi, coğrafi və başqa səciyyəvi çoxlu mülahizələrə görə yeni yaranmış respublikaların müstəqilliyi tanınmayacaqdır. V.İ.Savitski Antantanın yeni dövlətlərə münasibətini xeyli dərəcədə rus borcları ilə əlaqələndirirdi ki, sonralar rus diplomatları, doğrudan da, bu amillə Antanta dövlətlərini qorxuda bilmişdilər. О deyirdi: "Rusiyanın 65-68 milyardlıq borcunun taleyi onları qorxutmaya bilməz. Onda onlar öz pullarını haradan, necə qaytaracaqlar? Ona görə də onlara vahid Rusiyanın olması sərf edəcək, bir- birindən yoxsul onlarca yeni dövlətdənsə, bir borcludan borcu geri qaytarmaq daha asandır." 649
Bu dövrdən başlayaraq beynəlxalq miqyasda "vahid və bölünməz Rusiya" iddiasında olan ağqvardiyaçı hökumətlərin diplomatlarına qarşı Azərbaycan və digər yeni yaranmış respublikaların Parisə gedən nümayəndələrini çətin mübarizə gözləyirdi. Yanvar ayında Ə.M.Topçubaşovun İranın xarici işlər naziri ilə keçirdiyi görüşün mühüm əhəmiyyəti oldu. 1919-ci ilin yanvar ayının 9-da o, İranın xarici
648
Yenə orada, v.42-44 649
Azərbaycan Respublikası Sülh nümayəndəliyinin başçısı Ə.M.Topçubaşovun Könüllü Ordunun Parisə gedən nümayəndəsi V.İ.Savitski ilə söhbəti. 07.01.1919.// ARDA, f.894, s.10, i. 151.v.44
185
işlər naziri Müşavirülməmalik Əliqulu xan Ənsari ilə danışıqlar apardı. Əvvəllər qeyd olunduğu kimi, İranın Azərbaycan Respublikasının yaranmasına münasibəti о qədər də müsbət deyildi. İstanbuldakı yanvar danışıqları zamanı İran tərəfinin düşmənçilik mövqeyini bir qədər yumşaltmaq mümkün oldu. İran xarici işlər naziri ilə görüş barəsində Ə.M.Topçubaşov Azərbaycan Nazirlər Şurasının sədrinə yazırdı: "İranın nümayəndə heyəti, о cümlədən xarici işlər naziri Müşavirülməmaliklə görüş məsələsinin müsbət həlli xəbərini alanda bir qədər tərəddüd etdim. Salonda /diplomatik nümayəndələrin toplandığı Pera Palas mehmanxanasının salonu nəzərdə tutulur - C.H./ özlərini hamıdan təcrid etmələri, mənim göndərdiyim M.Mirzəyevə verilən cavab /nazirin hüquqşünaslıq məktəbində təhsil alan oğlunun Mirzəyevə dediyi "biz türkcə danışmırıq" sözləri/, İran hökumətindən ümumi narazılıq, eləcə də İranın diplomatik nümayəndəsi ilə olan söhbətim, bütün bunlar mənə bir qədər xoşagəlməz anlaşılmazlıq xofu aşılayaraq yolumu kəsirdi... Təsadüfən üçüncü gün İran nazirinin yanına getməyə hazırlaşan təbrizli Seyid Həsən söz verdi ki, elə həmin gün mənə bir cavab deyəcək, amma vədinə xilaf çıxdı. Bununla belə, mən bu münasibəti qeyri-normal hesab etdiyimdən bu gün başına qabaqcadan Qafqazlı papağı geydirdiyim katibim Rəhim bəylə öz tanınma kartımı İranın xarici işlər nazirinə göndərdim. Rəhim bəy çox tezliklə qayıdıb gəldi və bildirdi ki, Müşavirülməmalik yanına gəlməyimi xahiş edir. Dərhal durub getdim və əslən, deyəsən, İran Azərbaycanından olan şair Hüseyn Daneş bəyi də onun yanında gördüm. Nazir məni çox mehriban qarşıladı... Özümü təqdim eləyib qurtarmağa macal tapmamış o, bütün çöhrəsi ilə gülümsünərək dedi: axı biz, sizinlə köhnə tanışlarıq, keçmiş diplomatik nümayəndə Müşirilmülklə birlikdə Bakıda, sizin evinizdə qonağınız olmuşuq. О zaman sizin evinizə yığışan müsəlman ziyalılarının ürəkaçan mühiti indi də mənim yadımdadır" 650
İranın Azərbaycana iddiasının əsassızlığı ilə bağlı hələ İstanbula gələrkən Bakıda iki gün qalmış İran xarici işlər naziri ilə Nəsib bəy Usubbəyov, Əhməd bəy Ağayev arasında ciddi mübahisələr olmuşdu. Əliqulu xan belə hesab edirdi ki, guya Azərbaycan İran şahlarının hakimiyyətinə tabe olmuşdur. Əhməd bəy Ağayev isə tarixi dəlillərlə Azərbaycan xanlıqlarının yüz illərlə müstəqil yaşadığını sübut etmişdi. Azərbaycan hökumətinə belə bir məlumat daxil olmuşdu ki, İran hökuməti Sülh konqresi üçün hazırladığı proqramın 8-ci bəndində Gülüstan müqaviləsinə qədərki sərhədlərin bərpa edilməsi tələbini irəli sürmüşdür. Bunu dəqiqləşdirmək məqsədi ilə xarici işlər naziri F.X.Xoyski İranın Bakıdakı konsuluna məktubla müraciət edib belə bir tələb olub-olmadığını soruşmuşdu. Bununla bağlı Fətəli xan yazmışdı ki, əgər belə bir tələb yoxsa, onda konsul bunu qəzet vasitəsi ilə təkzib etsin. Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin məktubu haqqında konsul yolüstü Bakıda olan Əliqulu xan Ənsariyə хəbər verdikdə İran xarici işlər naziri belə bir
650
Azərbaycan Respublikasının Sülh nümayəndəliyinin başçısı Ə.M.Topçubaşovun İranın xarici işlər naziri Əliqulu xan Ənsari ilə söhbəti. 09.01.1919.// ARDA, f.894, s.10. i.151, v.50-51 186
tələbin olmadığını bildirmiş və konsula göstəriş vermişdi ki, bunu təkzib etsin. 651
Lakin sonralar aydın oldu ki, belə bir tələb İranın Paris Sülh konfransına təqdim etdiyi memorandumda vardır. Danışıqlar zamanı Ə.M.Topçubaşov İran hökumətinin Azərbaycana münasibətinin yaxşı olmamasının əsassız olduğunu bildirdi. О qeyd edirdi ki, "bizim istiqlaliyyətimiz, təkcə özümüz üçün deyil, İrana da fayda gətirəcək, xüsusən də məhz indiki vaxtda. Buna görə də güman edirəm ki, Sülh konqresində sizin nümayəndə heyətiniz, xüsusilə də siz özünüz bizim istiqlaliyyətimizə tərəfdar çıxacaqsınız". İranın xarici işlər naziri Azərbaycanın istiqlaliyyətinə tərəfdar olduğunu və bu işdə ona yardım edəcəyinə vəd verdi. Hətta o, Əli Mərdan bəyə bildirdi ki, "siz, təkcə Qafqazda deyil, bizdə də məşhur adamsınız. Yadınızdadırmı, İran hökuməti məhkəmənin işinin təşkili üçün sizi Tehrana dəvət etmişdi. Siz həmişə müsəlmanların mənafeyini müdafiə edirdiniz və mən də müsəlmanların mənafeyi naminə sizi əmin etmək istəyirəm ki, biz iranlılar sizin Azərbaycana ürəkdən səadət arzulayırıq və onun istiqlaliyyətinə sizinlə birlikdə şad olacağıq." 652
Yanvar ayının 11-də və 15-də Əli Mərdan bəy İranın xarici işlər naziri ilə daha iki görüş keçirdi. Əliqulu xan bir daha Qafqaz respublikalarının, ilk növbədə isə Azərbaycanın İran tərəfindən tanındığını və bu respublikaların İran üçün gələcək Rusiya əleyhinə müəyyən təminatlar verə biləcəyini söylədi. Azərbaycanın dövlət başçısı bu sözlərdən məmnun olduğunu bildirərək əlavə etdi ki, bir qədər əvvəl İran nümayəndəsi Azərbaycan dövlətinin İran Azərbaycanını İrandan qoparmaq istəyən türklərin diktəsi ilə yarandığını bildirmişdi. Əliqulu xan bu anlaşılmazlığın "Azərbaycan" adı ilə bağlı olduğunu bildirərək dedi: "Mənim fikrimcə, bu məsələdə sizin tərəfinizdən səhvə yol verilib. Axı indiyə qədər mərkəzi Təbriz olmaqla bizim ərazilər Azərbaycan adlanıb. Ancaq məsələ bunda deyil. Bəs siz öz müstəqilliyinizi necə saxlayacaqsınız? Axı sizin qonşularınız olan ermənilər və gürcülər sizə düşmən kimi baxır. Antantaçılar da çətin ki, Türkiyəyə görə sizə rəğbət bəsləsinlər." Əliqulu xan gürcü və xüsusilə ermənilərlə birgə konfederasiya yaradılmasının mümkünlüyünə şübhə ilə yanaşdığını bildirdi və dedi ki, ümumiyyətlə, ermənilərlə yola getmək sizin üçün çətin olacaq. İndi onların güclü müdafiəsi var və sizinlə federasiya yaratmağa razı olmayacaqlar, indi onlar öz çarlıqlarını bərpa etməyə can atırlar. Əli Mərdan bəу bildirdi ki, onlar can ata bilərlər, lakin çətin ki, bu onlara nəsib olsun. Söhbət zamanı İran xarici işlər naziri "tarixi hüquqlara" istinadən ölkəsinin də Azərbaycana iddialı olduğuna eyham vurdu. Ə.M.Topçubaşov bu halda İranın "tarixi hüquqlarına" qarşı daha əsaslı xarakter daşıyan digər tarixi hüquqların ortaya qoyulacağını bildirdi. Danışıqların sonunda İran naziri bəzi həqiqətləri dilə gətirməli oldu. О dedi: "İndi gərək siz və biz zamanın ağırlığını unutmayaq, xüsusilə biz müsəlmanlar gərək bir yerdə olaq. Doğrudanmı, hələ indi də biz anlamayacağıq ki, bütün zərbələr bizə dəyəcək.
651 Yenə orada, v.59. 652 Yenə orada, v.51. 187
Baxın Türkiyə ilə nə edirlər, çətin ki, bu dövlət bir də dirçəlsin. Deməli, bütün ümidlər itir. Əgər indi də bizim həmrəyliyimiz olmasa, demək biz hamımız məhvə məhkumuq. Xüsusilə, Qafqazda hər şeydən əvvəl ruslar, sonra isə gürcülər və ermənilər sizi, sonra isə bizi yeyəcəklər. Düşmənçilik etsələr də, hər halda xristiandılar. Ona görə bizim aramızda gərək etimad olsun. Lakin hələki bu yoxdur. 653
Yanvar ayının 16-da isə Ə.M.Topçubaşov İstanbula gəlmiş Ermənistanın Paris Sülh konfransına yollanan nümayəndə heyətinin başçısı erməni milli şurasının sədri A.Ağaronyanı qəbul etdi. A.Ağaronyan son vaxtlarda Cənubi Qafqazda baş vermiş hadisələr, xüsusilə erməni-gürcü müharibəsi, Azərbaycan- Ermənistan münasibətləri haqqında Ə.M.Topçubaşova geniş məlumat verdi və gürcülərlə dolanmağın mümkün olmadığını bildirdi. O, Lori üstündə başlanmış müharibədən sonra ermənilərin Tiflisdə təqib olunduğunu və ümumiyyətlə, bütün hadisələrin Tiflis üstündə başladığını vurğuladı. A.Ağaronyan izah etdi ki, gürcülər ermənilərin Tiflisə iddialı olmasından şübhələnirdilər. Lakin bizim Tiflisə heç bir iddiamız yoxdur. Biz bu şəhəri gürcülərə buraxırıq. Мən Tiflisdə də dedim, biz qərara aldıq ki, hər şeyi Tiflisdə qoyub bütün erməniləri oradan çıxaraq, onda Tiflis gürcü kəndinə çevriləcək və məhv olacaq. Azərbaycanla münasibətlərə gəldikdə isə Ağaronyan dedi ki, hələ bir çox məsələlər həll olunmayıb, ermənilər, xüsusilə tanınmış adamlar Bakıya gedə bilmirlər. Zaqafqaziya dəmir yolunun Azərbaycana aid olan hissəsində ermənilərlə müsəlmanlar arasında tək-tük toqquşma halları baş verir. A.Ağaronyan bildirdi ki, sizin hökumətin başında Fətəli xan Xoyski durduqca ermənilərin Azərbaycana münasibəti qeyri-normal olacaqdır. Fətəli xanı ermənilər, sentyabrda - Bakı alınan zaman çoxlu sayda ermənilərin öldürülməsinin və zorakılığın günahkarı hesab edirlər. Bizimkilər fikirləşirlər ki, Fətəli xan buna yol verməyə bilərdi. Bununla belə, A.Ağaronyan münasibətlərin tənzim olunmasına tərəfdar olduğunu bildirdi. Qafqaz federasiyası məsələsinə gəldikdə isə o, indi bunun mürəkkəb məsələ olduğunu dedi və əlavə etdi ki, bu məsələ ilə bağlı onun məktubuna A.Çxenkeli cavab verib ki, bizim ayrı-ayrı respublikalar möhkəmlənmədiyi halda, federasiya haqqında düşünmək olmaz. Ə.M.Topçubaşov məsələnin belə qoyuluşundan və Qafqaz xalqlarının qarşıdurması haqqında aldığı məlumatlardan təəssüfləndiyini bildirdi. 654
M.H.Hacınskinin müvəqqəti sədrliyi başa çatdı. O, Parisdə keçiriləcək Sülh konfransında Azərbaycan nümayəndə heyətinə rəhbərlik etmək haqqında Azərbaycan hökumətinin qərarını və bu məsələ ilə bağlı digər mühüm sənədləri Ə.M.Topçubaşova təqdim etdi. Yanvar ayının 22-də Ə.M.Topçubaşovun
653
Azərbaycan Respublikasının Sülh nümayəndəliyinin başçısı Ə.M.Topçubaşovun İranın xarici işlər naziri Əliqulu xan Ənsari ilə söhbəti Yüklə 4,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|