Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi

Yeni dövr fəlsəfƏsİ


1. Yeni dövr fəlsəfəsinin səciyyəvi xüsusiyyətləri;
2. F.Bekon və onun induktiv metodu;
3. R.Dekart;
4. B.Spinoza. «Azadlıq dərk edilmiş zərurətdir»;
5. «Monadologiya» və onun müəllifi Leybnits;
6. C.Lokkdan Kanta qədər.
7. Yeni dövr fəlsəfəsinin təbii-elmi müqəddəm şərtləri
8. Yeni dövr fəlsəfəsində ontologiya və qnoseologiya problemləri
9. Yeni dövr fəlsəfəsində sosial-fəlsəfi konsepsiyalar


1. Yeni dövr fəlsəfəsinin
səciyyəvi xüsusiyyətləri

Orta əsrlərdən sonra başlanan dövrü adətən «Yeni dövr» adlandırırlar. XV əsrdən başlayaraq Avropanın sosial– iqtisadi və mənəvi həyatında mühüm dəyişikliklər onun mənəvi simasını yeni cizgilərlə zənginləşdirdi. Bu cizgilərdən ikisi mühüm əhəmiyyətə malik olmuşdur. Bunlardan birincisi, kilsənin nüfuzunun getdikcə aşağı düşməsi, ikincisi isə elmin rolunun artması hesab olunur. Lakin digər cəhətlər də bu cəhətlərlə bağlı idi. Mədəniyyətdə dünyəvi elementlər dini elementləri sıxışdırmağa başlamışdı. Dövlət uzun müddət kilsənin əlində olan funksiyaları ələ keçirərək idarəçilik orqanı kimi elmə nəzarəti gücləndirmişdir.

Yeni dövr, hər şeydən əvvəl, antik mədəniyyətin dirçəlişini təmin etdi. Təsadüfi deyildir ki, bu dövr yüksəliş dövrü adlanır. F.Engels «Təbiətin dialektikası» əsərində yeni dövr mənzərəsinin klassik təsvirini vermişdir: «…yeni tarix …elə bir böyük dövrdən başlanır ki, biz almanlar bu dövrü …Reformasiya adlandırırıq. Fransızlar onu Renessans, italyanlar isə Çinkveçento (hərfiyyən: beşyüzüncü illər, yəni on altıncı əsr– A.Şükürov) adlandırırlar. Lakin bu adlardan heç biri həmin dövrün məzmununu tam əhatə etmir. Bu dövr XV əsrin ikinci yarısından başlanan dövrdür. Kral hakimiyyəti şəhərlilərə arxalanaraq, feodal zadəganlığının qüdrətini qırdı və əslində milliyyətlərə əsaslanan böyük monarxiyalar düzəltdi ki, bunlarda da müasir Avropa millətləri və müasir burjua cəmiyyəti inkişaf etməyə başladı… Bizans süqut edərkən xilas edilən əlyazmaları və Roma xərabələrindən qazılıb çıxarılan antik heykəllər heyrətə gəlmiş Qərb qarşısında yeni bir aləm– qədim yunan aləmini açdı; bu aləmin parlaq obrazları qarşısında orta əsrlərin xülyaları yox olub getdi; Kilsənin ruhani diktaturası sarsıdıldı.
Bu, bəşəriyyətin o vaxta qədər gördüyü bütün çevrilişlər içərisində ən böyük mütərəqqi bir çevriliş idi, dahilərə ehtiyacı olan, təfəkkür, ehtiras və xarakter cəhətdən, kamillik və alimlik cəhətdən dahilər yetirən bir dövr idi (kursiv mənimdir.– A.Şükürov) …tə­biət­şünaslığın teologiyadan azad olması tarixi bu zamandan başlanır»¹[1].
İntibah dövrünün mühüm cəhəti də dünyagörüşünün incəsənətə istiqamət götürməsidir. Əgər orta əsrlər dinin hökmranlığı dövrü idisə, intibah dövrü bədii– estetik dəyərlərin üstünlük təşkil etdiyi dövr idi. Əgər antik dövrün diqqət mərkəzində təbiət– kosmos münasibətləri, orta əsrlərdə allah və insan münasibətləri dururdusa, intibah dövründə mərkəzdə insan dururdu. Ona görə də həmin dövrün fəlsəfi təfəkkürünü atroposentrik adlandırırdılar. Xristian allahı burada özünün transendent xarakterini itirir, o təbiətlə qovuşur, təbiət də öz növbəsində ilahiləşir. İntibah dövründə panteist təfəkkürün ən böyük nümayəndələri Nikolay Kuzanski (1400– 1464) və Cordano Bruno (1548– 1600) və başqalarını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Panteizm doqmatik dini dünyagörüşündən təbiətin elmi anlamına keçid forması olmuşdur. Təəccüblü deyildir ki, C.Bruno­n`un təlimi kilsə tərəfindən eretik bir hal kimi mühakimə olunmuşdur. İnkivizisiya italyan filosofunu öz təlimindən əl çəkməyi tələb etdi. Lakin C. Bruno təlimindən əl çəkmədi. Nəticədə kilsənin hök­mü ilə odda yandırıldı. C. Bruno dövrünün adamları haqqında da­nı­şarkən F.Engels yazırdı: «… Onların xüsusilə xarakterik cəhəti bun­dan ibarət idi ki, onların demək olar ki, hamısı tamamilə öz döv­rünün mənafeyi ilə yaşayır əməli mübarizədə yaxından iştirak edir… bəziləri söz və qələmlə, bəziləri qılıncla, bəziləri də eyni zamanda həm söz və qələm, həm də qılıncla mübarizə edirdilər. Onları kamil insan edən mükəmməl və möhkəm xarakter də buradan irəli gəlir»²[2].
XVII əsr fəlsəfəsi getdikcə daha çox elmin avtoritetinə arxalanırdı. Fikrin formalaşması tarixində bu dövr ən mürəkkəb dövr hesab olunur. Elmin avtoriteti köklü şəkildə kilsənin avtoritetindən fərqlənirdi. Birincisi, elm idarəçilik aparatına (dövlət və kilsə) arxalanmayan sırf intellektual vasitələrdən istifadə edirdi. İkincisi, elmin avtoritetinə arxalananlar heç bir fayda güdmədiyi kimi, elmi inkar edənləri də heç bir cəza gözləmirdi. Elmin tərəfində yalnız və yalnız insan əqli dururdu. Üçüncüsü, elmin avtoriteti vahid monolit materialdan yaranmamışdı, əksinə burada müxtəlif mülahizə və rəylər mühüm yer tutur. Elm xristian ehkamı kimi vahid bir sistem deyildir. Dördüncüsü, elmin avtoriteti kilsənin avtoritetindən bir də ona görə fərqlənirdi ki, əgər kilsə öz mühakimələrini mütləq mənada doğru, dəyişməz, əbədi hesab edirdisə, elm çox şeyə şübhə ilə yanaşırdı. Elmdə həqiqət hər şeydən üstün tutulurdu. Elm orta əsr doqmatikası məntiqindən fərqli olan fikrin tamamilə başqa cür məntiqini yaradırdı. Bütün bunlar bir daha yeni dövr fəlsəfəsinin orta əsrlər fəlsəfəsindən üstünlüyünü sübut edir. Lakin antik fəlsəfəyə nəzər yetirdikdə yeni dövr fəlsəfəsində çiy rənglər özünü göstərir. Antik dövrdən bəri bir nəfər də olsun dahi fərd, eləcə də parlaq fəlsəfi təlim görünmür. Dünya bir növ mexanikləşdirilmiş kimi görü­nür. Bunu bütövlükdə fəlsəfi təlimlərə də aid edə bilərik.
Elm texnikaya qovuşduqdan sonra tamamilə yeni bir dün­yagörüşünü təsdiq etdi. Texnika özü ilə bir növ hər şeyə qadirlik abı– havası gətirdi. Əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq insan təbiətin hökmranlığı altından çıxmağa başlamışdı. Lakin bu hakimiyyət fər­di deyil, ictimai mahiyyət daşıyırdı. Elm və texnika vahid rəhbərlik altında təşkil olunan çoxlu adamların əməkdaşlığını, güclü ictimai struktur tələb edirdi. Elm və texnika etik baxımdan bitərəfdir; o, insanları möcüzə yaratmağa qadir olduqlarına inandırmağa çalışırdı. Lakin o, hansı möcüzəni yaratmaq lazım olduğunu göstərmirdi (B. Rassel). Buradan da onun mükəmməl, bitkin olmadığı aşkar olurdu. Bu cür elmi biliklər əsasında qurulmuş fəlsəfi sistemlər qəlbsiz, ruhsuz sistemlər hesab oluna bilərdi. Elə bu zaman bir növ eksperimental– riyazi təbiətşünaslıq növündə çıxış edirdi. Buna görə də XVII əsri elmi inqilab əsri adlandırırdılar. Elmi inqilab istehsal proseslərini səmərələşdirir, əməyin istehsalda bölgüsünü müəyyənləşdirir, elmin inkişafını təmin edirdi.
Yeni dövrdə elmin inkişafı fəlsəfənin istiqamətini dəyişdirməyə kömək etdi. Əgər orta əsr fəlsəfəsi teosentrik xarakter daşıyırdısa, İntibah fəlsəfəsi incəsənətə, humanitar biliklərə istiqamətlənmişdir. Yeni dövr fəlsəfəsi isə elmə arxalanırdı. Fəlsəfədə qnoseologiya ön plana çıxmışdı. İntibah fəlsəfəsi əsasən orta əsr sxolastikasının tənqidinə yönəldilmişdir. Bu tənqid XVII əsrdə daha da gücləndi. İki istiqamət: nominalizm (Hissi təcrübəyə arxalanan) və realizm (əqlə arxalanan) arasındakı mübarizə, mübahisə davam edirdi. Yeni dövr fəlsəfəsində həmin istiqamətlər empirizm və rasionalizm kimi özünü göstərirdi.

2. Bekon və onun induktiv metodu

Böyük ingilis filosofu F.Bekon (1561– 1626) empirizm metodunun banisi hesab olunur. O, eyni zamanda müasir induktiv metodun və elmi fəaliyyət prosesinin məntiqi sistemləşdirilməsinin əsasını qoyandır (O, alim kimi təcrübə apararkən güclü soyuqdəymədən ölmüşdür). Onun «Yeni orqanon», «Ləyaqət və elmin inkişafı haqqında» əsərləri çox məşhur olmuşdur. «Ləyaqət və elmin inkişafı haqqında» əsərləri bir sıra cəhətlərdən olduqca müasirdir. «Bilik qüvvətdir»– məşhur fikri ona məxsusdur. Həmin fikir biliyin praktiki əhəmiyyətə malik olduğunu göstərirdi.

Ümumiyyətlə, hər şeydən əvvəl, Bekonun fəlsəfəsi praktiki əhə­miyyət daşımışdır. O, elmi biliklərin, kəşflərin köməyi ilə təbiət qüv­vələrinə üstün gəlməkdə bəşəriyyətə yardımçı olmaq məqsədi güdür. Ortodoksal dinə etiqad etsə belə o fəlsəfi teologiyaya qarşı çı­xırdı. Bekon belə hesab edirdi ki, əql çox şeyə qadirdir. Hətta onun köməyilə allahın varlığını da sübut etmək olar. Fəlsəfə yalnız ağıldan asılı olmalıdır. Lakin insan əqli gücsüz olduğu yerdə etiqada da müraciət edə bilər. Beləliklə, Bekon «ikili həqiqət»; əql həqiqəti və etiqad (vəhy) həqiqəti tərəfdarı olmuşdur. Məlum olduğu kimi, «ikili həqiqət» nəzəriyyəsi XIII əsrdə meydana çıxmış və kilsə tə­rəfindən mühakimə edilmişdir. Bekonun fəlsəfi fikir tarixində ikinci böyük xidməti idrakın induktiv metodunu işləyib hazırlaması­dır. O, induksiyanın³[3] deduksiyaya⁴[4] nisbətən üstünlüyünü qeyd et­miş­dir. Be­konun yazmaq niyyətində olduğu «Elmlərin böyük bər­pası» adlı en­sik­lopedik əsərində, xüsusilə onun təbiət hadisələri, yaxud fəlsəfə üçün əsas ola biləcək təbiət və təcrübə tarixi hissəsində Bekonun niy­yəti qismən həyata keçdi. Onun əsərinin üçüncü his­səsinə aid ma­te­riallar Londonda 1622– 1623– cü illərdə çap olun­muşdur. Fren­sis Bekon öz yeni, empirik, induktiv metodunu, hər şeydən əvvəl, aşa­ğıdakı məqsədlərə: ömrü uzatmaq, müəyyən dərə­cədə cavan­laş­dır­maq, insanın bədən quruluşunu və simasını də­yişdirmək, bir qisim cisimləri başqa qisim cisimlərə çevirmək, yeni növlər yaratmaq, havaya hakim olmaq və tufan yaratmaq məq­səd­lərinə çatmaq üçün tətbiq etmək həsrətini çəkir; o, bu qəbil təd­qiqlərin tərk edil­məsin­dən şikayətlənir və öz təbiət tarixində qızıl hazırlamağın və müxtəlif möcüzələr etməyin qəti reseptlərini verir⁵[5]. İnduktiv metoda üstünlük verən Bekon deduktiv metodu qəbul etmirdi. Bu isə onun çox bö­yük səhvi idi. Əslində elmi idrakda deduksiyanın rolu olduqca bö­yükdür. Çünki çox vaxt hipotezləri yoxlamaqdan ötrü uzun bir de­duk­­tiv proses lazım olur. Əldə edilən nəticələr müşahidələrlə yox­lanılmalıdır. Adətən deduksiya riyazi hesab olunur. Lakin Bekon el­mi tədqiqatlarda riyaziyyatın və hipotezlərin rolunu lazımi qədər qiy­mətləndirməmiş, empirik tədqiqatları, eksperimenti daha çox şişirtmişdir.
Bekon öz metodunu ona görə yüksək qiymətləndirmişdir ki, bu metod elmin arxalandığı faktların təsnifatına imkan vermişdir. O, belə hesab edirdi ki, metod özündən sap düzəldən hörümçəyə yox, sadəcə yığıcılıqla məşğul olan qarışqalara bənzəməməlidir. Onlar yığan və qaydaya salan arılara bənzəməlidir.
Rasionalizmi tənqid edən Bekon bəşəriyyətə beş növ kabus­lar­dan qorunmağı məsləhət görmüşdür. Həmin kabuslar– əqlin səhv­lərə aparan səfeh vərdişləridir. Onlar bəşər nəslinə daxilən xas olan nəsil kabusları, ayrı– ayrı tədqiqatçıya xas olan şəxsi möv­hu­mat­la əlaqədar mağara kabusları, bizim əqlimizə mənfi təsir gös­tə­rən dildə lazımsız sözlərin işlədilməsi ilə bağlı bazar kabusları, ümu­mi qəbul edilmiş təfəkkür sistemləri ilə bağlı (məsələn, dini) teatr ka­busları və köhnə məktəblərə bağlılıq kabuslarıdır ki, burada kor qay­daları (məsələn, sillogizm) tədqiqat, ağıllı mühakimə əvəz edə bilər.
Ümumiyyətlə, antik filosoflar mifoloji təsəvvürləri tənqid et­dikləri kimi, Bekon təlimində də fəlsəfənin tənqidi funksiyası ön mövqeyə çıxmışdır.

3. Rene Dekart

Adətən müasir fəlsəfənin banisi kimi Rene Dekartın (1596– 1650) adını çəkirlər. Çox vaxt onun fəlsəfədəki rolunu Aristotelin antik fəlsəfədəki rolu ilə müqayisə edirlər. Dekart fəlsəfi sistemi yenidən təşkil etməyə çalışmışdır. Onun iki əsəri– «Metod haqqında mülahizələr» və «Metafizik düşüncələr» daha məşhurdur.

Dekart kartezian fəlsəfəsinin banisi hesab olunur. Bunun da əsasında kartezian şübhələr⁶[6] dururdu. Görkəmli fransız dualist– filosofu, riyaziyyatçı və təbiətşünası özünün kartezian metodunu əsaslandırmışdır. Dekart hər şeyə şübhə ilə yanaşmaq ideyasını irəli sürmüşdür. Onun fikrincə, idrak yox, hisslər bizi aldada bilər. Fi­zika və astronomiya kimi, məkan və zamanı da şübhə altına almaq olar. Hesab və həndəsə şübhəlidir, çünki hesablamalar apararkən səhvə yol vermək mümkündür. Yalnız bir şeyi– mənim mövcud ol­maq faktını şübhə altına almaq qeyri– mümkündür. «Mən düşünü­rəmsə, deməli mövcudam»– kimi məşhur aforizm Dekarta məxsus­dur. O, həmin fikri öz fəlsəfəsinin birinci prinsipi hesab etmişdir. Bu cür meyl subyektivizmi ifadə edir. Onun fikrincə, bizim tərəfimizdən aydın və dəqiq qavranılan bütün şeylər doğrudur.
O, vahid elmi metod adlandırdığı universal riyaziyyat meto­dunun köməyilə elmlər sisteminin yaradılmasını mümkün hesab etmişdir. Bu metod idrakı təsadüflərdən azad edirdi. Onun zama­nın­dan başlayaraq elmi metod idrakın xüsusi iş olmaqdan (kustar sahədən) ictimai işə (sənayeyə) çevirmək üsulu statusunu əldə etmiş­dir. Burada təsadüfən aşkar olunan həqiqət planauyğun şəkildə daim aydınlaşdırılan bir sahəyə çevrilir. Dekarta görə təbiətin dərk edilməsinin həqiqi idrakı metodu riyaziyyat ola bilər. Ancaq o, təbiətin özünü də qeyri– ənənəvi başa düşmüşdür. Buna cavab verməkdən ötrü onun metafizikasına müraciət etmək lazımdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, kartezian metafizikasının mərkəzi anlayışı substansiyadır. Həmin anlayış Dekartın dualist fəlsəfəsinin mahiyyətini başa düşməyə imkan verir. Hər şeydən əvvəl, Dekart Allahı və onun yaratdığı dünyanı fərqləndirirdi. Əslində, Dekarta görə substansiya yalnız allahın özüdür. Bu zaman o yaradılmış dünyanı iki substansiyaya– mənəvi və maddi hissəyə bölürdü.
Dekarta görə, mənəvi substansiya təcrübədə əldə edilməyən, ona daxilən xas olan anadangəlmə ideyalara malikdir. Anadan­gəl­mə ideyalar haqqında olan bu təlimdə, ruhun hələ ideyalar alə­mində olarkən bildiyi həqiqi bilik haqqında xatirələrlə bağlı Platon prinsipləri əks olunmuşdur. Anadangəlmə ideyalara Dekart mü­kəm­məl varlıq kimi allah ideyasını, həmçinin riyazi və s. elmi ideyaları da aid edirdi.
Ümumiyyətlə, XVII əsrdə bu cür anadangəlmə ideyaların mən­bəyi haqqında mübarizə çox geniş yayılmışdı. Maddi subs­tansiya dedikdə təbiət nəzərdə tutulurdu. Onun əsas atributu ölçü hesab olunurdu. Dekarta görə, təbiətdə hər şey mexaniki qanunlara tabedir, bu da yalnız riyazi elm olan mexanikanın köməyi ilə tədqiq oluna bilər. Əslində dünyanın mexaniki mənzərəsi həmin dövrdən başlayaraq formalaşmışdır ki, bu da XIX əsrin başlanğıcına qədər təbiətşünaslığın və fəlsəfənin əsasını təşkil etmişdir.
Dekartın metafizikası substansiyaların (maddi və mənəvi) dualizmidir. Onlara iki elm– materialist fizika və idealist psixologiya əsaslanmışdır. Onların arasında əlaqələndirici həlqə allah olmuşdur ki, o da təbiəti hərəkətə gətirmiş və onun qanunlarını, fəaliyyətini təmin etmişdir.
Dekart klassik mexanikanın əsasını qoyanlardan biridir. İlk dəfə olaraq Dekart «nəhəng mexanizm» olan təbiəti allah «ilk təkanla» hərəkətə gətirmişdir– ideyasını irəli sürmüşdür. Dekartın dualizmi elmin və sxolastikanın dualizmidir.
Ümumiyyətlə, Dekartın fəlsəfəsi Spinoza və Leybnitsin fəl­səfəsinə böyük təsir göstərmişdir.

4. B.Spinoza. «Azadlıq dərk edilmiş zərurətdir»

Böyük Hollandiya mütəfəkkiri B.Spinoza (1632– 1677) De­kartın güclü təsiri altında olmasına baxmayaraq onun dualizmini qə­bul etməmişdir. Milliyyətcə yəhudi olan Spinoza Hollandiya filosofu kimi tarixə düşmüşdür. O, vahid substansiya olan allah, yaxud təbiət haqqında monist təlimi yaratmışdır. Yəhudilər Spino­zanı icmalarından qovmalarına baxmayaraq ona xristianlar da nifrət etmişlər. Onun fəlsəfəsində allah ideyası hökm sürürsə də, ruhanilər onu ateizmdə təqsirləndirmişlər. Məsələ burasındadır ki, Allah dedikdə Spinoza təbiətin maddi substansiyasını başa düşürdü. Özü də bu zaman o göstərirdi ki, təbiət müstəqil, fəal qüvvə kimi çıxış edir. Göründüyü kimi, teologiyanın «allah» ideyası bütün varlığın yaradıcısı kimi, rolunu itirirdi. Buna görə də ruhanilər onu allahsızlıqda günahlandırırdılar.

Spinoza «Dini– siyasi traktat», «Siyasi traktat» və «Etika» əsərləri ilə məşhur olmuşdur. Onun əsas əsəri hesab edilən «Etika» filosofun ölümündən sonra nəşr edilmiş və kilsə tərəfindən qadağan olunmuşdur.
Spinoza fəlsəfəsinin əsas cəhətləri aşağıdakılardır:
1. Spinozanın metafizikası əsasını Parmenidin qoyduğu panteizmə yaxındır. Bir substansiya mövcuddur: «Allah, yaxud təbiət». Dekart üç substansiya göstərirdi: allah, ruh və materiya. Spinoza substansiyanı özü– özünün səbəbi kimi müəyyən etmişdir. Bu özü mövcud olan və özü– özünü dərkedəndir. Substansiyanı allah, yaxud təbiət adlandıran Spinoza bununla yanaşı qeyd edirdi ki, bu allah teologiyadakı allahdan fərqlənərək nə şəxsiyyətin, nə də təbiətin yaradıcısı deyildir.
Spinozanın panteizmi XVIII– XIX əsr materialist konsepsiyalarının yaranmasının əsası olmuşdur.
2. «Azadlıq dərk edilmiş zərurətdir»– tezisinin məntiqi sübutu Spinozaya məxsusdur. Dünyada hər şey mütləq zərurət tərəfindən idarə olunur. Bütün dünya prosesləri yalnız zərurət sayəsində baş verir, insan iradəsi heç nəyi dəyişməyə qadir deyildir. Spinoza iradəni qəbul etmirdi. Çünki insanın ruhu müstəqil olmadığından substansiya deyildir. İnsan yalnız dünya prosesini dərk edərək, öz həyatını ona uyğun qura bilər. Spinozanın «Etika»sı bütünlükdə bu problemə həsr olunmuş, Evklidin həndəsəsi üslubunda ifadə edilmiş tərif, aksioma və teoremlə zənginləşdirilmişdir. Sübutlar deduktiv üsullarla təşkil olunmuşdur.
Spinozanın dünyagörüşü stoiklərin (onun allaha, zərurətə və ölümə münasibəti baxımından) təliminə yaxın olmuşdur. O yazırdı ki, insanı heç nə ölümsüz edə bilməz, ona görə də yaxınlaşan ölümə görə narahat olmağa dəyməz. Ölüm qorxusundan əzab çəkmək qulçuluq (köləlik) növüdür. O deyirdi ki, azad insan ölüm haqqında o qədər də düşünmür.

5. «Monadologiya» və onun müəllifi Leybnits

Alman filosofu Qotfrid Leybnits (1646– 1716) Spinozanın vahid substansiyasına qarşı çoxlu substansiyalar haqqında konsepsiyasını qoymuşdur. Bununla O, bir növ nominalizmə qayıtmış və həmin konsepsiyanın şeylərin reallığı haqqında təsəvvürlərini qəbul etmişdir.

Hər şeydən əvvəl, O, Spinozanın panteist monizminə qarşı monadalar adlandırdığı çoxsaylı substansiyaları qoymuşdur. Leybnitsə görə, monado sadə, bölünməz bir şeydir. Lakin bu materiya deyildir. Çünki materiya sonsuz sayda bölünəndir. Monadalara eşq, həvəs, maraq və qavrayış keyfiyyətlərini aid edərək onu insan ruhuna oxşar kimi başa düşürdü. Daha dəqiq desək, bununla O, materiyanı inkar etmək və onu sonsuz ruhların toplusu (külliyatı) ilə əvəz etmək fikrinə gəlmişdir.
Saysız– hesabsız monadalar çoxluğu öz aralarında səbəb və nəticə əlaqələrinə malik olmasalar da, onların– Leybnitsin sözləri ilə desək, «pəncərəsi yoxdur». Hər bir monada kainatı əks etdirsə də, bu o demək deyildir ki, kainat ona təsir edir, əksinə bu ona görədir ki, həmin təbiəti allah özü monadaya vermişdir. Hər şey harmo­niyada mövcuddur və qarşılıqlı təsir görünüşü yaranır. Leybnits belə hesab edirdi ki. Onun yaratdığı monadologiya nəzəriyyəsi allahın mövcudluğunun gözəl sübutudur. O, nəzərdə tutulan harmoniya anlayışını elmi dövriyyəyə gətirmişdir. Leybnitsin anlamında dünya canlı kimi təsvir olunur, hər şeydə çoxsaylı canlı varlıqlar– mona­dalar da görünür. Bu, ətraf mühit çoxsaylı mikroorqanizmlərdən ibarətdir kimi müasir baxışlarla səsləşir. Leybnitsin monadologiyası mikroskopun gələcək elmi kəşfinin bir növ özünəməxsus fəlsəfi ümumiləşdirilməsi hesab oluna bilər. Elmi kəşflər təbiətə yeni baxışlar tələb edirdi və Leybnitsin monadologiyasını həmin tələbata bir növ cavab hesab etmək olar.
Leybnits allahın varlığının 4 sübutunu göstərmişdir.
1. Ontoloji sübut;
2. Kosmoloji sübut;
3. Əbədi həqiqətdən sübut;
4. Əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş harmoniyadan olan sübutu Kant fiziki– teoloji sübut adlandırmışdır.
6. J.Lokkdan Kanta qədər

XVIII əsr ingilis maarifçisi con Lokkdan (1632– 1704) baş­layaraq fəlsəfədə metafizikanın abstrakt konsepsiyalarının tənqidi idrakın empirik nəzəriyyəsinə qarşı qoyulurdu. con Lokkun əsəri «İnsan əqli haqqında təcrübə» adlanır. Burada sonralar ingilis və fransız maarifçilərinin görüşlərinin formalaşmasına təsir edə biləcək pozitiv sosial proqram verilmişdir.

İngiltərədə Lokkun ardıcılları Berkli və Yum, Fransada Vol­ter və digər mütəffəkirlər olmuşdur. Almaniyada maarifçi ideyala­rını Q.Lessinq, İ.Gerder və Kant yaymışdır. Bekon kimi, con Lokk da empirizmin banisi hesab olunur. Məlum olduğu kimi, empirizmə görə bizim bütün biliklərimiz təcrübədən əldə edilir. Anadangəlmə biliklər ideyasını rədd edərək c.Lokk təcrübəyə birinci yeri vermişdir. İnsanın tərbiyə və sosial mühitin məhsulu olduğunu, onun beyninin «dünyaya ağ lövhə şəkilində gəldiyini, oraya həyatda istənilən şeyin yazıla bildiyini» c.Lokk göstərmişdir. İctimai həyat haqqında onun maraqlı fikirləri olmuşdur.
XVII– XVIII əsrlərin subyektiv idealizm və sensualizmin inkişafında görkəmli ingilis filosofları corc Berkli (1685– 1753) və David Yum (1711– 1765) mühüm rol oynamışdır. İngilis keşişi Berk­li dini müdafiə etmişdir. Yum Lokkun fəlsəfi empirizmini heçə endirmişdir. Onun skeptisizmi⁷[7] solipsizmə⁸[8] gətirib çıxardı.
Qeyd etmək lazımdır ki, ingilis empirizminin böhranı Kantın fəlsəfəsinin yaranmasının əsas səbəblərindən biri hesab olunur. Böyük alman alimi İmmanuil Kant (1724– 1804) fəlsəfədə çevriliş etmişdir. O, idrakı öz qanunları ilə cərəyan edən fəaliyyət hesab etmişdir. İlk dəfə olaraq fəlsəfədə dərk edilən substansiyanın strukturunu deyil, idrakın predmet və üsulunu müəyyən edən, başlıca amili dərk edilən subyektin spesifikası nəzərdən keçirilmişdir.
Kant qnoseologiyanı əsas fəlsəfə etdi, onun predmeti isə nə təbiət, nə dünya, nə də insan idi. Qnoseologiyanın predmeti subyektin idraki fəaliyyəti, həmçinin insan əqlinin qanunları və onların hüdudularının müəyyən edilməsi hesab olundu. Ontologiyanın (XVII əsr rasionalizm ideyaları) yerinə Kant qnoseologiyanı qoydu, substansiyanın metafizikasından subyektin idraki qabiliyyətinin tənqidi təhlilinə keçdi.
Kant bütün ömrünü Şərqi Prussiyada– Keniqsberqdə keçirmişdir. Onun zahiri həyatı akademik olmuş, heç bir hadisə həmin həyatı öz axarından çıxara bilməmişdir. Halbuki Kant müharibələr və inqilablar dövründə yaşamışdır. Deyilənə görə, olduqca dəqiq adam olmuşdur. Adamlar ona (hərəkətlərinə, vərdişinə) əsasən çox vaxt saatlarını düzəldirdilər (lakin yalnız bir dəfə onun cədvəli bir neçə günlüyə pozulmuşdur. Həmin vaxt Kant ona böyük təsir göstərən Russonun «Emil» əsərini oxuyurmuş). Kant Keniqsberq universitetində əvvəl müəllim, sonra dosent, professor, nəhayət isə rektor olmuşdur. Onun əsərləri çox olsa da ən məşhurları: «Təmiz idrakın tənqidi», «Əməli idrakın tənqidi» və «İdrakın gücünün tənqidi» hesab olunur. «Təmiz idrakın tənqidi»ndə idrak prosesini təhlil etmiş və a priori (təcrübəyə qədər) bilik anlayışını yaratmışdır.
Kanta görə, xarici aləm hisslər materiyasını verir, lakin bizim əqlimiz həmin materiyanı məkan və zamanda qaydaya salır, eləcə də anlayış hazırlayır ki, həmin anlayışın köməyi ilə biz təcrübəni başa düşürük. Bizim hisslərimizin səbəbi olan dünya özündə şeydir və dərkedilməzdir. Bu dünya, yəni şey özündə məkan və zamanda yerləşmir və substansiya deyildir. Məkan və zaman subyektivdir, onlar subyektin qavrayışı məhsullarıdır (əgər biz mavi eynək taxırıqsa, o zaman bizə hər şey mavi görünür. Biz elə bil əqlimizdə məkan eynəkləri taxırıq və sonra düşünürük ki, məkanda hər şeyi görürük. Beləliklə, həndəsə bu mənada apriordur ki, bütün qavranılan hər şeyin həqiqəti olmalıdır, lakin bizim qavramadığımızın analoji olaraq belə olduğunu qəbul etməyə haqqımız yoxdur. Kantın fikrincə, idrak prosesinin çətinliyi qarşılıqlı olaraq bir– birini rədd edən əql mühakimələri (daha dəqiq desək, antinomiyalar) doğurur. Onların hər biri həqiqi kimi sübut oluna bilər. Kant belə antinomiyalardan 4– nü misal gətirir (onların hər biri tezis və antitezisdən ibarətdir).
Birinci antinomiya: «Dünya zamanda başlanğıca malikdir və yalnız məkanda məhduddur» (tezis). «Dünya zamanda başlanğıca malik deyil və məkanda sonsuzdur. O, həm məkanda, həm də zamanda sonsuz»dur (antitezis).
İkinci antinomiya sübut edir ki, hər bir mürəkkəb substansiya sadə hissələrdən həm ibarətdir, həm də ibarət deyildir.
Üçüncü antinomiya: iki növ səbəbiyyət mövcudur; biri təbiətin qanunlarına müvafiq gəlir, digəri azadlığa (tezis); təbiətin qanunlarına müvafiq gələn səbəbiyyət mövcuddur (antitezis).
Dördüncü antinomiya sübut edir ki, mütləq zəruri varlıq həm mövcuddur, həm də mövcud deyildir.
Kantın antinomiya haqqında təlimi Hegelə böyük təsir göstərmişdir. Təsadüfi deyildir ki, onun dialektikası antinomiyalar yolu ilə qurulmuşdur.
Kantın etikası, yaxud əqlin əməli tətbiqi təlimi «Əməli idrakın tənqidi» və qısa şəkildə desək, «Proleqomenlər…» əsərlərində nəzərdən keçirilmişdir. Kantın etikası tarixi– fəlsəfi əhəmiyyətə malikdir ki, burada da «qəti imperativ» mühüm yer tutur. Məsələ burasındadır ki, Kantı əxlaqa utilitar yanaşma təmin etmirdi. Çünki burada əxlaqın məqsədləri onun özündən kənarda hesab olunur. O, tam təcrid olunmuş əxlaq metafizikasını əldə etməyə çalışırdı. Özü də bu əxlaq nə teologiya, nə də başqa bir şeylə şərtlənmir. Kant hesab edirdi ki, bütün əxlaqi anlayışlar öz yeri və mənşəyinə görə əqldə tam a priori– dir. Əxlaqi dəyərlər insanın borc hissindən çıxış edərək fəaliyyət göstərdiyi zaman mövcud olur. Həm də borcu tələb etdiyi səviyyədə olan fəaliyyət kifayət deyildir. Tacirin düzlüyü əgər onun marağı ilə şərtlənirsə o, yaxşı hesab oluna bilməz. Əxlaqın mahiyyəti qanun anlayışından çıxarılmalıdır. Qanun əqlin əmridir, əmrin formulu isə imperativ adlanır. Kanta görə iki imperativ var. Şərti imperativ (siz filan– filan məqsədə çatmaq istəyirsinizsə, filan– filan işləri görməlisiniz) və qəti imperativ (müəyyən fəaliyyət tipi məqsədə münasibətsiz obyektiv olaraq zəruridir).
Qəti imperativ apriordur. «Proleqomenlər…»də yazırdı: «Antropologiyaya məxsus olan tam şəkildə empiriklikdən təmizlənmiş təmiz əxlaq fəlsəfənin işlənib hazırlanması olduqca zəruridir...» Əxlaqi qanun mütləq zərurətdir: «yalan danışma» nəsihəti, məsələn, təkcə adamlar üçün gerçəklik deyil, ümumiyyətlə ağıllı canlıların hamısı üçün vacibdir. Deməli, borcun əsasını təkcə insanın tə­biətində deyil, yaxud onun sürüldüyü şəraitdə deyil, əksinə, a priori– də sırf şəkildə təmiz idrakın anlayışlarında axtarılmalıdır.
Yalnız bir qəti imperativ var ki, o da Kanta görə aşağıdakı kimidir: «Elə hərəkət et ki, sənin hərəkətinin əxlaq qaydası ümumi qanun ola bilsin». Yaxud da «Elə hərəkət et ki, sənin iradənin əxlaq qaydası eyni zamanda ümumi qanunvericilik prinsipi qüvvəsinə malik olsun». Kant bunu belə aydınlaşdırırdı. Pul borc almaq düz­gün deyil. Çünki hamı borc alarsa, pul qalmaz. Beləliklə, qəti imperativ tərəfindən oğurluq, adam öldürmək və s. mühakimə olunurdu. Bu və ya digər hərəkət yalnız o zaman əxlaqi hesab olunurdu ki, bu hamı üçün qanuna çevrilə bilsin. Kantın insanın borcu və ləyaqəti haqqındakı mühakimələri də bununla əlaqədar idi. Belə bir sual verilirdi: insan üçün qiymətli nədir? Ləyaqət, yoxsa həzz? Ləzzətdə, həzzdə keçən həyat heç bir qiymətə malik deyildir. Öz ləyaqətini qoruyan insan hər şeyi, hətta həyatını itirməyə hazırdır. Ləyaqətin mənbəyi və şərhləri nədir? Bu, insanın özünün özü üzərində yüksəlməsidir. İnsan borcunu başa düşərək yaşayır və fəaliyyət göstərir. Deməli, o, həzz xatirinə yaşamır.
Kantın konsepsiyasının təhlilinin sonunda qeyd edə bilərik ki, o, cəmiyyət haqqında da maraqlı fikirlər söyləmişdir. Onun «Əbədi sülh haqqında» traktatında azad dövlətlər federasiyasının yaradılması ideyası irəli sürülmüşdür. Həmin dövlətlər müharibəni qadağan edən müqavilələr bağlayırlar. Əql müharibəni mühakimə edir, onu aradan qaldırmaq isə Beynəlxalq hökumətin işidir. Ayrı– ayrı dövlətlərin vətəndaş konstitusiyaları respublikaçı olmalıdır.
Ümumiyyətlə, Kant fəlsəfəsinin zəruri nəticəsi Hegel fəlsəfəsi olmuşdur.