Azərbaycan Resublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Dillər Universiteti

Ədəbiyyat və qeydlər 

1. Veysəlli F. Semiotika. Studia Philologica. İV. Bakı, “Mütərcim”, 

“2010, s. 85. 

2. Pei M. The Story of Language. London, 1952, p.9-18. 

ЫI HİSSƏ 

201 

3. Trabant J. Mithridates im Paradies-kleine Geschichten des 

Sprachdenkens. C.H.Beck Verlag, München, 2005. (360 s). 

4. Schreiber M. Deutsch for sale. “Der Spiegel

ˮ, 16.August 2011. 

İnternet : http:// corporate. Spiegel. de. 

5. Bryson B. Mother Tongue. Penguin Books. 2009, p.28. 

 

II. 6. Mirzə Şəfi xaricilərə Azərbaycan dilini öyrədən ilk 

müəllim kimi 

 

Fridrix fon Bodenştedt 1848/50-ci illərdə Berlində  işıq üzü 

görən “Tausend und ein Tag im Orient” (“Şərqdə min bir gün”) 

trilogiyasının üçüncü cildində bütövlükdə böyük hörmət və 

ehtiramla vəsf etdiyi müəllimi M.Şəfi Vazehin divanında tatar 

(Azərbaycan – F.V.) dilini necə öyrənməsini təfsilatı ilə yazır və 

həmin divanda gördüyü, eşitdiyi olayları qələmə alır, M.Şəfinin ona 

dil öyrədərkən bədahətən söylədiyi  şeirləri qeydə alır və sonradan 

onları almancaya çevirərək üzərində işləyəndən sonra çap olunması 

üçün vətəni Almaniyaya göndərirdi. Kitabının 17-ci fəslində F.fon 

Bodenştedt yazır ki, o, İrəvan bazarından aldığı hədiyyəni M.Şəfiyə 

verir,  əvəzində isə M.Şəfi ona üzərində “Müdrikliyin açarı” 

(Schlüssel zur Weisheit) yazılmış bir bağlama bağışlayır. M.Şəfi bu 

dəftərdə F.fon Bodenştedt İrəvanda olarkən özünün yazdığı şeirləri 

toplamışdı (s.56). Ondan bir az əvvəl isə, yenə  əsərinin 45-ci 

səhifəsində F.fon Bodenşdetd yazır: “Diqqətli oxucu xatırlayır ki, 

Eçmiadzindən qayıtdıqdan sonra M.Şəfi mənə özünün “Müd-

rükliyin açarı” adlandırdığı  şeirlər toplusunu bağışlamışdı. Toplu-

nun ön sözündə o, özünə  bəraət qazandıraraq yazırdı ki, ona 

oyuncaq kimi görünən  şeirləri kağıza köçürüb. Baş alıb gedən 

özünü vəsfə baxmayaraq, əslində o buna az əhəmiyyət verirdi, 

sözdən çox əməllərini yüksək qiymətləndirən bir adam var idisə, o 

da M.Şəfi idi”(s.45). 

F.fon Bodenştedt M.Şəfiyə böyük qiymət verirdi, onu Gəncə 

müdriki, Qafqazın məşhur  şairi adlandırırdı. O yazırdı: “Cəncə 

müdrikinin bayram və  şənliklərdə oxuduğu  şeirlərin  əksəriyyəti 

Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 

202

gürcülərin və tatarların (azərbaycanlıların – F.V.) dillər  əzbəri idi, 

heç özü də fərqinə varmırdı ki, onları yazıya köçürsün. Şərq adətinə 

görə  hər qəzəlin sonunda şair öz adını verməsəydi  əksər hallarda 

bilmək olmazdı ki, bu şeirlər onundur ya yox.”(s.73). 

Biz 2010-cu ildə alman mənbələrinə  əsaslanan “Mirzə  Şəfi 

Vazeh və Bodenştedt: yozmalar və faktlar” adlı kitabımızda 

Respublika ictmaiyyətinə müraciət edərək belə bir fikir irəli 

sürmüşdük ki, bu iki şəxsiyyətin  əlaqələrini öyrənmək üçün F.fon 

Bodenştdtin anadan olduğu Aşağı Saksoniya əyalətinin paytaxtı 

Hanoferin yaxınlığındakı Payne qəsəbəsində yerləşən arxivdə 

məsələni dərindən öyrənmək üçün alman dilini bilən tədqiqat-

çılarımız oraya ezamiyə olunsunlar ki, onlar arxiv sənədləri  əsa-

sında yeni sanballı bir əsər yazıb ortalığa qoysunlar. Əks təqdirdə 

bizi qabaqlayanlar tapılacaq. Elə belə  də oldu. Son illər F.fon 

Bodenştedtin vərtənində bu iki şəxslə bağlı son dərəcə maraqlı, 

lakin M.Şəfi şəxsiyyətinə daha çox şübhə ilə yanaşan və həqiqətdən 

uzaq yozmalarla dolu böyük materiallar çap olunur. Təkcə onu 

deyək ki, ötən  əsrin 30-cu illərində K.Zündermayer “F. fon Bo-

denştedt və Mirzə  Şəfi nəğmələri” (Lfd. N: 88) mövzusunda 

dissertasiya yazıb (Kiel, 1931, 131s.), Y.Mundhenk «F.Bodenstedt 

und Mirza Schaffy in der aserbaidshanischen Literaturwissenschaft” 

(F. fon Bodenştedt və Mirzə  Şəfi Azərbaycan  ədəbiyyatşü-

naslığında”. Hamburg, 1978, 108 s.: Lfd.N: 112) adlı kiab çap 

etdirib (qeyd edək ki, biz yuxarıda adını çəkdiyimiz kitabımızda bu 

müəlliflərə münasibət bildirmişik). Bundan başqa yüzərlə məqalələr 

çap olunub və bu gün də çap olunmaqdadır. Ən başlıcası isə odur ki, 

İsa Kehabi deyilən bir iranlı 1967-ci ildə Kölndə almanca “Friedrich 

Bodenstedts Verdeutschung der Hafisischen Lieder” (Hafiz 

nəğmələrinin F.Bodenşdedt tərəfindən almanlaşdırılması. Köln, 

1967, 161 S: Lfd. N: 143) bir dissertasiya yazıb onu orada müdafiə 

edib. Bu iranlı  tədqiqatçı daha da irəli gedərək M.Ş.Vazehin  şair 

kimi tanınmadığını (Gürcüstanda) və yalnız xəttat olduğunu 

qabardır. Xəyallarına güc verməkdə davam edərək  İ.Kehabi yazır 

ki, Qafqaz şəhəri Tbilisidə tatar dili öyrədilə bilməzdi, “çünki tatar 

ЫI HİSSƏ 

203 

dili türk dillərindən biri olsa da, Qafqazda danışılan dillərə aid edilə 

bilməz və o heç mədəni dil də deyil... Ona görə də o dili Rusiyanın 

başqa yerində  məktəbdə öyrənmək üçün heç bir əsas yox idi” (s. 

47). Burada İsa Kehabi Y.Bentsiqin ingiliscə yazdığı  əsərdən bir 

sitat gətirir: “Tatar dili Volqa və Qərbi Sibirdə 4-5 milyon adamın 

danışdığı dildir. XIX əsrin ikinci yarısından (əsasən cığatay) Krım 

tatarları ilə birgə (Rusiyada inqilabdan sonra yazısı olub, ikinci Dü-

nya müharbəsindən sonra çox yayılıb” (s.48). İsa Kehabi elementar 

tarixi bilmir və ya qəsdən təhrif edir, yoxsa F.fon Bodenştedtin 

hörmətlə adını  çəkdiyi müəlliminin vətəni Gəncəni  Şimali Persiya 

kimi göstərməzdi. Çox güman ki, İ.Kehabi dünya ədəbiyyatında 

azərbaycanlıların Qafqaz tatarları adlandırılmasından, yumşaq 

desək, bixəbər olub. İ.Kehabi sonra sübut etməyə çalışır ki, F.fon 

Bodenştedtin tərcümə edərək “Mirzə  Şəfi nəğmələri” adında çap 

etdirdiyi  şeirlərin çoxunun əsl müəllifi M.Ş.Vazeh yox, Hafizdir, 

halbuki F.fon Bodenştedt öz əsərində dəfələrlə yazır ki, filan şeirin 

Hafizə  məxsus olduğunu M.Şəfi özü şeiri deməyə başlamazdan 

əvvəl qeyd edirdi. 

Bütün bu deyilənlər bir daha sübut edir ki, M.Şəfi və Boden-

ştedt problemi heç də unudulmayıb və zaman-zaman bu məsələ 

gündəımə  gəlir. F. fon Bodenştedtin M.Ş.Vazehlə bağlı yazdıqları 

şübhə altına alınır. 

AMEA rəhbərliyinə yazılı müraciət edərək məsələnin 

öyrənilməsi və “Müdrikliyin açarı” bağlamasının taleyini həll etmək 

üçün Almaniyaya ezamiyyə olunub F.fon Bodenştedtin axivində 

işləmək üçün mənə icazə verməsini xahiş etdim. AMEA-nın pre-

zidenti akad. A.A.Əlizadə çox böyük səbirlə  məni dinlədi və 

tərəddüdsüz “Gedin, icazə verirəm

ˮ dedi. Mən də 2013-cü ilin iyul 

ayının 1-dən 15-nə kimi Payne şəhər arxivində (indi arxiv belə 

adlanır) oldum. Arxivdə işləyərkən bunları aşkar etdim: 

1. F.fon Bodenştedtin həyat və yaradıcılığına dair 13 adda 

sənədlər toplanmış qovluq və torbalar var. Onlar elektron variantda 

hazırlanıb EDV – Findbuch adı ilə Archiv – Software AUGİAS 7. 1 

şifrəsilə 1990-cı ildə  tərtib olunub. Şəhər arxivinin rəhbəri cənab 

Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 

204

M.Utext digər bir əməkdaşla birlikdə arxivin materiallarını qoruyub 

saxlayırlar. F.fon Bodenştetdtin çap olunmuş  əsərləri və ikinci 

dərəcəli  ədəbiyyat arxiv kitabxanasına verilib, ancaq onlar burada 

da ayrıca saxlanılır. 

2.  Şəhər arxivində F.fon Bodenştedtin 13 sayda rəsmi 

sənədləri və sertifiktları, 24 adda avtoqraflı yazıları  və  məqalələri, 

53 adda əsərləri və yazıları, 7 sayda antologiyaları, 9 adda digər 

nəşrləri, 56 adda həyat və yaradıcılığına dair ikinci dərəcəli materi-

allar, 3 sayda digər çap olumuş əsərləri, 10 müxtəlif şəkil və 9 sayda 

müxtəlif adda (varia) materiallar toplanmışdır. 

3. Azəbaycan üçün son dərəcə maraq doğuran sənədlər və 

kitablar bu nömrələr altında saxlanılır: 

a) Die Völker Kaukasus und ihre Freiheitskämpfe gegen die 

Russen (Qafqaz xalqları və onların ruslara qarşı mübarizəsi). Frank-

furt am Main, 1848, 572 s.(L.fd.N.: 50); 

b) Tausend und ein Tag im Orient. Berlin (Şərqdə min bir 

gün). Berlin, 1850, 376 s. (L.fd. N: 49). 

c) Friedrich von Bodenstedts gesammelte Schriften (F.fon 

Bodenştedtin seçilmiş əsələri). 12 cilddə, 6 kitabda (3 – 4-cü cildlər, 

9-10-cu cildlər və 11-12-ci cildlər yoxdur), Berlin, 1865-1868 

(L.fd.N:31); eyni adlı kitab 4 cilddə, Berlin, 1866-1891 (L.fd. N: 

32) 

ç) Bodenstedt F.Mirza Schaffy im Liede und in der Wirklich-

keit (Mirzə  Şəfi  şeirdə  və gerçəklikdə).  İn: Daheim, N: 16, s.244-

248, N: 17, s. 262-266, 1872 (L.fd.N:116). 

d) Die Lieder des Mirza – Schaffy (Mirzə Şəfi nəğmələri), 42-

ci nəşri, Berlin, 1873, 224 s.; 80-cı  nəşri, Berlin, 1878, 216 s. 

(Lfd.N: 38); 161-ci nəşri, Berlin, 1902, 199 s. (L.fd, N: 154); 162-ci 

nəşri, Berlin, 1909, 199 s. (L.fd.N: 150); 169-cu nəşri, Berlin, 1922, 

247 s. (L.fd.N: 160); 170-ci nəşri, Heidelberg, 1984, 187 s. (Lfd N: 

39). 

e) Aus dem Nachlaß Mirza Schaffys. Neues Liederbuch mit 

Prolog und erläuterndem Nachtrag von F. von Bodenstedt (Mirzə 

Şəfi irsindən. F.fon Bodenştedtin proloqu və şərhli əlavələrilə yeni 

ЫI HİSSƏ 

205 

nəğmə kitabı). Berlin, 1876, 231 s. (L.fd. N: 25); 2-ci nəşri: Berlin, 

1878, 231 s. (L.fd.N: 26). 

f) Proelss J.Das Urbild des Mirza Schaffy (M.Şəfinin ilkin 

şəkli).  İn: Vom Fels zum Meer (“Dağdan dənizə”). 1892, s. 265-

2719, Lfd N: 84). 

Ezamiyyə vaxtı bizə xoş  təəssürat bağışlayan məqamlardan 

biri o oldu ki, Payne şəhərində F.fon Bodenştedtin adını daşıyan 

küçənin başlanğıcında F.fon Bodenştedtlə M.Ş Vazehin birgə 

barelyefi qoyulmuşdur. Şəhər arxivinin rəhbəri cənab M.Utext dedi 

ki, bu barelyef azəbaycanlı Ç.Abdullayevin (Azərbaycan-alman 

cəmiyyətinin sədri) iştirakı ilə qoyulub. 

Etiraf edək ki, bizim də  səfərimiz “Müdriklik açarı” bağla-

ması”nın tapılması istiqamətində  uğurlu sayıla bilməz. Arxivin 

rəhbəri M.Utext bizi inandırdı  və özümüz də axtarışlardan sonra 

əmin olduq ki, “Müdriklik açarı” bağlaması F.fon Bodenştedtin ar-

xivində yoxdur. Bunun bir neçə yozumu ola bilər: 

1. Heç belə bir bağlama yerli-dibli olmayıb, F.fon Bodenştedt 

bunu özündən uydurub. Belə olduğu halda F. fon Bodenştedtin 

bütün yazıları yalan hesab edilməlidir. Ona görə də bu versiya heç 

cür qəbul edilə bilməz. O zaman heç kim və heç nə alman səyyahını 

və  tərcüməçisini özündən nəsə uydurub yazmasını  təkid edə bil-

məzdi. Deməli, F.fon Bodenştedtin yazdıqları, xüsusən trilogiyasın-

da yazdıqları, gerçəkliyi əks etdirir, o cümlədən də bağlama yəqin 

ki, olub. 

2. Alman bodenstedtşünasları qəsdən bağlamanı məhv ediblər 

ki, “Nəğmələrin” həqiqətən F.fon Bodenştedtə  məxsus olduğunu 

sübut etsinlər və beləliklə də “M.Ş.Vazehin müəllifi olduğu şeirlər 

yoxmuş” fikrini təsdiq etsinlər. 

3. F.fon Bodenştedt ömrünün son illərini səfərdə, o cümlədən 

ABŞ-da keçirib, Almaniyanın Visbaden şəhərində ölüb və orada da 

dəfn olunub. Leppla Ruprext adlı alman tədqiqatçısı 1961-ci ildə 

Visbadendə çap elətdirdiyi “F.fon Bodenştedt 1819-1892” (Nassau 

xatirələrinin xüsusi buraxılışı, 6-cı cild, s.215-217) adlı məqaləsində 

(Lfd.N.83) yazır ki, R.f. Deker nəşriyyatının nümayəndəsi V.Şultse 

Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 

206

təklif edib ki, F.fon Bodenştetdin “Şərqdə min bir gün“ trilo-

giyasında getmiş  şeirləri oxucuları  cəlb etmək üçün 1851-ci ildə 

“Mirzə Şəfi nəğmələri” adı altında ayrıca çap etsinlər. “Publika Bo-

denştedt 1874-cü ildə  şeirlərin yalnız ona məxsus olması barədə 

“etirafına” qədər şeirlərin farscadan (müəlif burada ciddi səhvə yol 

verir, şeirləri F.fon Bodeştedt Azərbaycan dilindən tərcümə edib – 

F.V.) tərcüməsi fiksiyasına inanırdı. Sağlığında 142 nəşr, 1922-ci 

ilə  qədər isə 169-cu nəşri bütövlükdə 280 000 nüsxə çap olunub” 

(s.219). Bununla bağlı demək lazımdır ki, bu müəlliflər F.fon Bo-

denştedtin ruhuna xəyanət ediblər. Çünki F.fon Bodenştedt ozü 

yazırdı ki, Vazehdən tatar (Azərbaycan) dilini öyrənib. M.Şəfi fars 

dilini də gözəl bilirdi, ancaq divanda söylədiyi şeirləri azərbaycanca 

deyirdi axı! Bəli, 1874-cü ildə F.fon Bodenştedt M.Şəfi nəğmələrilə 

bağlı bir qədər müəmmalı danışsa da, müəyyən mənada düz deyib: 

“Həqiqət budur ki, M.Şəfinn şərqiləri tərcümə deyil, onlar yaradıl-

ması üçün yalnız mənə borclu olan şeirlərdir” (Aus dem Nachlass..., 

s.193). Tərcümə işilə məşğul olan hər kəs bilir ki, yazıdan, qarşıda 

duran mətni tərcümə etmək, sinxron tərcümə deyil. M.Şəfi divanda 

şeirləri bədahətən deyərkən F.fon Bodenştedt də onları başa düş-

düyü və qavradığı  şəkildə  dəftərinə köçürüb və sonradan üzərində 

redaktə  işləri apararaq onları almanlaşdırıb və çapa təqdim edib. 

“Mirzə Şəfi nəğmələri” əslində iki adamın birgə əməyinin məhsulu-

dur və biz buna görə F.fon Bodenştedti plagiator adlandıra bilmərik. 

F.fon Bodenştedti bu cür fikirlər söyləməsini təhrik edən amillərin 

içərisində bunları xüsusi qeyd etmək lazımdır: erməni knyaz Tuma-

novun A.Berjeyə hiyləgər fitvası, axırıncının alman dilində məqalə 

ilə  çıxış etməsi və M.Şəfini heç kəsin tanımadığını  bəyan etməsi, 

hətta onun qəbrinin Tbilisi qəbirstanlığında olmaması barədə 

fikirləri mühüm rol oynamışdır. Biz bilirik ki, İslam adət-ənənəsinə 

görə qəbrin izi qalmamalıdır. 

Arxiv sənədləri içərisində F.fon Bodenştedtin nəvəsi 

T.Engelmanın öz babası haqqında xatirələri də vardır. 

Təsadüfi deyil ki, F.fon Bodenştedtin 1874-cü ildəki çıxışın-

dan sonra Avropada nəğmələrə rəğbət yoxa çıxdı. F.fon Bodenşted-

ЫI HİSSƏ 

207 

tin yaxın  ətrafı  bəlkə  də “Müdriklik açarı” dəftərinin yoxa çıxma-

sının əsas ideya verənləridir. Axı ona ilk təklif verən də Şultse ol-

muşdu. 

4. ”Müdriklik açarı”nın yox olması  sırf fiziki-texniki 

səbəbdən ola bilər. Ola bilsin ki, bağlama islanıb, ondakı yazılar 

yararsız hala düşüb və bu səbəbdən də bərpası mümkün olmadığın-

dan arxivdə saxlanılmayıb. Hər halda arxivin rəhbəri cənab M.Utext 

də bildirdi ki, bağlamanın olmasından xəbərdardır, ancaq onun ar-

xiv materialları içərisində olmaması faktdır. 

Onbeş günlük səfərim başa çatdı və məndə qəti olaraq belə bir 

fikir formalaşdı ki, məsələnin həlli hələ qabaqdadır. 

Bizim təklifimiz: yuxarıda verdiyimiz mənbələr F.fon Boden-

stedt və M.Şəfi Vazeh əlaqələrini öyrənmək üçün çox dəyərlidir və 

onların dərindən təhlili üçün Azərbaycan tərəfi almancanı yaxşı 

bilən gənc dissertant və doktorantları bu işə cəlb eləməlidir. 

525-ci qəzet. 30 iyul 2013. 

 

II. 7. Azərbaycan dilində sözün prosodik modelinin iki 

zirvəliliyinə dair 

 

Azərbaycan dilinin materialı üzərində apardığımız müşahi-

dələr belə fikir söyləməyə  əsas verir ki, bu dildə hind-Avropa 

dillərindəki kimi söz vurğusu yoxdur. Sözlərin və söz formalarının 

fərqləndirilməsi seqment vahidlər olan fonemlərə deyil, proso-

demlərə söykənir. Bu fikri sübut etmək üçün misallara müraciət 

edək. 

/da

ẓ/ # /dʹiz/. Bu qarşılaşmanın birinci tərəfi qalın sait, sərt 

samitlərin qeyri-dodaq tembirində, ikinci tərəfin isə incə sait və 

yumşaq, qeyri-dodaq kökdə  tələffüzü ilə  həyata keçirilir. Sözlərin 

fərqlənməsi məhz bu sinharmonik modelə əsaslanır. 

/da

ẓ/ # /d°uẓ/. Qarşılaşmanın birinci tərəfi yuxarıdakı 

qarşılaşmanın birinci tərəfinin eynidir. İkinci tərəfdə isə qalın sait 

və sərt samitlə yanaşı dodaqların da iştirakı fərqlənməni təmin edir. 

Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 

208

/d°u

ẓ/ # /düz/. Bu qarşılaşmada birinci tərəfdə  gələn söz 2-

cidəkinin sağ tərəfindəkinin eynidir. İkinci tərəfdə gələn söz isə incə 

sait və yumşaq samitlərlə yanaşı həm də dodaqların iştirakını tələb 

edir. Burada relevant əlamət kimi yalnız saitin sırası, yəni qalınlığı 

və incəliyi çıxış edir. 

/d°u

ẓ/ # /dʹiẓ/. Qarşılaşmanın tərəfləri solda qalın sait və sərt 

samitlərin, sağda isə incə sait və yumşaq samitlərin reallaşması ilə 

fərqlənir. Bundan əlavə birincidə dodaqlar iştirak edir, ikincidə isə 

bu əlamət yoxdur. 

/d°ü

ẓ/ # /dʹiẓ/. Qarşılaşmanın hər iki tərəfində saitlər incə, 

samitlər isə yumşaqdır. Ancaq fərqlənmə birincidə dodaqların 

iştirakı, ikincidə isə dodaqlarsız tələffüzü ilə şərtlənir. 

/da

ẓ/ # /d°üẓ/. Qarşılaşmanın birinci tərəfini ikinci tərəfindən 

fərqləndirən  əlamətlər saitin qalın və incəliyi və bununla bağlı 

samitərin birincidə sərt, ikincidə isə yumşaq olması, eyni zamanda 

həm də ikincidə dodaqların iştirakı ilə izah oluna bilər. 

Biz bütün hallarda samitlərin yumşaqlığından və sərtliyindən 

danışdıq. Ancaq bu rus dilindəki yumşaqlıq və  sərtliklə eyniləş-

dirilməməlidir. Rus dilindəki yumşaqlıq və  sərtlik (твердость 

/мягkость) bu dilin fonoloji sistemindən irəli gəlir. (Müq et: /мат-

мать/) 

Azərbaycan dilində isə yumşaqlıq və sərtlik bu dilin orfofonik 

normasından doğur. Məsələn, /sözün d°üzü/ ismi söyləmində bütün 

samitlər dodaqlanandır, halbuki bu dilin fonoloji sistemində /s, z, n, 

d/ samitləri fəal üzvə görə dodaq samitləri deyildir. Ümumiyyətlə, 

bizim fonoloji şərhlərimiz klassik fonetikanın  əsirindən azad ola 

bilmir. Təssüf ki, bu gün auditoriyalarımızda fonologiyaya hələ də 

layiqli yer verilmir. 

Bütün bu təhlildən sonra məntiqi nəticə  çıxarılmalıdır ki, 

Azərbaycan dilinin fonoloji sistemini avrosentrizmindən çıxış 

edərək adekvat şəkildə təsvir etmək qeyri-mümkündür. Söz vurğusu 

əvəzinə ikizirvəliliyə, yəni sinharmonizmə  əsaslanan yeni bir 

konsepsiya işləyib hazırlamaq lazımdır. Bu konsepsiyanın  əsas 

müdəaları bunlardır: 

ЫI HİSSƏ 

209 

1. Azərbaycan dilində hind-Avropa dillərindəki kimi söz 

vurğusu yoxdur. Çünki Azərbaycan dilində o dillərdəki kimi bir 

hecanın digərinə nisbətən xüsusi qabardılmasının akustik korrelyatı 

yoxdur. Misal olaraq aşağıdakı parçanı dinləyək: 

/Bağa girdim üzümə/ 

Tikan batdı dizimə,  

Əyildim çıxartmağa,  

Yar sataşdı gözümə // 

Bütun bu parçada neytral səslənmədə heç bir aksent 

qabardılması yoxdur. Əlbəttə, süni aktyor ifasında kontrastiv 

məqsədlə  hər bir sözü qabartmaq olar. Burada sözü fonoloji 

baxımdan təşkil edən, onun tanınıb fərqlənməsini təmin edən 

yeganə fonoloji vasitə prosodemdir. Hər bir sözün prosodemi iki 

zirvədən ibarət olmaqla bazis element olan saitə söykənir, birincisi 

sözün başlanğıcında, ikincisi isə onun sonunda tamamlanır. 

Cümlədə isə ikinci zirvə onun intonasiya konturuna qarışır. 

2. Azərbaycan dilində sözlərin fərqlənməsi ayrı-ayrı seqment 

fonemlərə deyil, hecanın və ya bütövlükdə sözün sinharmonik 

təşkili ilə həyata keçirilir. /lal/ sözü /l'əl'/ sözləri /a/ və /ə/ saitlərilə 

deyil, həm də bütün sözün fonoloji əsasını təşkil edən həmahəngliyə 

əsaslanır. Müqayisə üçün deyək ki, rus dilində /o/ saiti əvvəldə 

gələn samitin yumşaq və  sərtliyindən asılı olmayaraq hər yerdə 

/_ǔ_/  şəkilli keçidlə, yəni diftonqoid kimi tələffüz olunur. Ruslar 

/kot/ sözünü məhz /_uo_/ kimi tələffüz edirlər. Ancaq onun sondakı 

samitə, demək olar ki, təsiri olmur. Azərbaycan dilində isə  həm 

əvvəldə, həm də sonda gələn samit sözün birinci və ya kök saitin 

tembrində köklənir: /lal/ və /ləl/. Son dövrlərin tədqiqatlarında bu 

kimi fonetik hadisəni koartikulyasiya işığında çözməyə meyl 

müşahidə olunsa da, bunları eyni ad altında birləşdirmək olmaz. 

Azərbaycan dilində sözün fonoloji təşkilinin bazis elementi 

kimi çıxış edən saitlərin  ətrafında samitlər peyklər kimi onların 

tembrində köklənir. 

 

Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 

210

 

II. 8. Azerbaycan Türkçesinde kelimenin  

Prosodik Modelinin İki Zirveliliyi Üzerine

*

 

 

Azerbaycan Türkçesinde ”kelimenin prosodik modelinin 

yapısal açıdan karmaşık olduğu görülmektedir. Kaynaklarda 

uzmanlarca sık olarak cümle vurgusuna değinildiği ve vurgunun son 

hece üzerinde bulunduğunun söz konusu edildiği bilinmektedir. 

Oysa bu yaklaşım, Avrupa merkezli lengüistik görüşlerden 

hareketle yapılan çalışmaların dilimizin tasviri biçimini etkilemesi 

sonucudur dersek, daha doğru olur. Başka deyişle, bu Hint-Avrupa 

dilleri için nitelik taşıyan vurgu modelinin özel bir sistem olan Türk 

dillerine doğrudan uygulanmasıdır. Bu halde modelin başlıca özel-

liklerini oluşturan yönlerin neler olduğuna dikkat etmemiz yerinde 

olacaktır. 

Bu model kelimenin sesbilimsel yapısında vurguya özel önem 

verilmesine dayanıyor. Genelde vurgu hecelerden birinin diğerine 

oranla daha kuvvetli şekilde telâffuz olunması veya kabartılması 

olarak belirtilmektedir. Bu halde tek heceli kelimeler kural dışında 

kalıyor. Hem de bunlar, otomatik olarak anlam ifade edebilir. 

Örneğin: at, it, qoz vb. Bu zaman böyle bir soru ortaya çıkabilir. 

Bunlar; və, də,  ən vb. gibi sözcüklerden vurgu yapısına göre 

farklılık gösteriyor mu? Tabii ki, bunlar arasında farkın mevcutluğu 

kuşkusuzdur. Özellikle cümle içerisinde ve konuşma sırasında daha 

belirgin  şekilde dikkatleri çeker. Genel dilcilikte vurgunun genel 

tarifte belirttiğimiz gibi özelliği, fonksiyonu, kelime içindeki yeri ve 

devinim durumunda olup olmaması gibi niteliklerine değinilmekte-

dir. 

Vurgu, birleşenlerinin ayrılıkta veya birlikte (Almanca'da 

ezgisel-dinamik,  İngilizce'de dinamik-ezgisel, Rusça'da zaman be-

                                                           

*

 Bu məruzə prof. F.Veysəllinin Türk Dili üzrə 2013-cü ildə Ankarada keçirilmiş 

VII qurultayındakı çıxışı əsasında hazırlanmışdır. Mətni Türkiyə terkcəsinə 

prof.M.Musaoğlu çevirmişdir. 

ЫI HİSSƏ 

211 

lirten-ezgisel) bağıntılı olmasıyla farklılaşmaktadır. Bazı durumlar-

da vurgu karmaşık parametrelerin bir araya getirilmesiyle düzene 

sokulmaktadır. Azerbaycan Türkçesinde vurgunun bazen dinamik, 

bazen de dinamik–ezgisel özelliği söz konusudur. Diğer taraftan, 

parametrelerin kabartılmasının yanı  sıra salt tona dayanan vurgu 

üzerine özel olarak konuşulmaktadır. Bu bağlamda tonlu diller 

olarak Norveç, Çin ve Viyetnamca'yı örnek olarak gösterebiliriz. 

R.Jacobson'dan (1937) başlayarak vurgunun ayırıcı özelliği 

üzerine dikkat çekilmektedir: Rusça'da olduğu gibi zam‘ok (kilit) – 

‘zamok (şato, kaşane) –yüksek nokta (doruk yapma). Alman ve 

Slav dillerinde olduğu gibi kelimenin bir hecesi her zaman 

diğerlerinden farklılık göstermektedir. Mesela: Rusça'da ”baba” 

kelimesinde ilk hecedeki ünlü ikinci heceye oranla 1.5 defa uzun 

telâffuz olunmakta, sınır veya sınırlamayı (parçalara ayırma – 

kelimenin her zaman sondan bir önceki hecesi üzerinde olan vurgu, 

mesela: Polonezce'de olduğu gibi, Çekler'in dilinde kelimenin son 

hecesi üzerinde bulunması) birbirinden ayırmaktalar. 

Azerbaycanlı dilciler, vurgunun anlamı farklılaştırabilmesi 

görüşüne dayanarak ve alma (iyi değil) – al‘ma (armud, heyva, nar); 

bil‘dir (de, xəbər ver) – ‘bildir (geçen sene) vb. gibi kelimelerin 

karşılaştırmasından yola çıkarak Azerbaycan Türkçesinde vurgunun 

ayırıcı bir fonksiyon üstlendiğini iddia etmekteler. Oysa söz konusu 

örneklerin karşılaştırması kesinlikle doğru sayılamaz. Çünkü, 

karşılaştırması yapılan ifadelerden sol tarafta yer alanlar emir 

cümleleri, sağda bulunanlar ise sıradan kelimelerdir. 

Yerine göre vurgu durağan veya bağlı (Polonezce'deki gibi: 

(polskego army) ve bağımsız (Rusça'daki gibi qorod, re‘forma, 

çelo‘vek), bunun dışında devinim durumunda olmayan (Fransız-

ca'daki gibi kelimenin son hecesi) ve devinim durumunda olması 

(Rusça'daki gibi ruk‘a/ruk‘u, Almancada Melod‘ie – mel‘odisch) 

vb. olur. 

Azerbaycan Türkçesinde ise bunlara uyabilen vurgu söz ko-

nusu değildir. İlk önce şunu belirtelim ki, deneysel araştırmalarımız 

vurgulu hecelerin diğerlerinden farklılaştırılmasının yapay yolla 

Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 

212

yapıldığını göstermektedir. Kelimelerde hiç bir kabarma veya fark-

lılaşma söz konusu olamaz. Çeşitli kelimeler üzerinde deney yapıl-

masının da yöntembilim açısından kusurlu olduğunu belirtmek 

gerekir. Çünkü, bu halde cümle sonundaki vurgu, kelimenin akustik 

niteliğini belirli şekilde etkileyerek onu kalıbına uygun bir hale 

sokuyor. N.S.Trubetskoy'un tabirince dersek, bazen belirtinin 

yalnızlaştırılması, onun belirli bir bilginin taşıyıcısı gibi ortaya 

çıkmasına olanak sağlar. Azerbaycan Türkçesinde sıralama olsun, 

bildirme veya soru tonu olsun kelimelerin sesbilgisel kalıbını 

önemli şekilde etkiler.  Böylece, akustik bağlantısı olmayan parçayı 

vurgu taşıyıcısı olarak sunmak ne derecede doğru olabilir? Bu halde 

çözüm yolunu nede arayabiliriz? 

Çözüm yolu, Avrupa merkezli lengüistik görüşleri tamamen 

bir tarafa bırakarak dilimizi kendi kurallarına göre çözmekten geçer. 

Bu da Türk dillerinde İ.A.Baudoiun de Courtyenay'nin söylediği 

gibi uyumu, yani ünlü uyumunu temel etmen olarak ele almak 

demektir. Maalesef, İ.A.Baudoiun de Courtyenay'nin Ünlü Uyu-

mu’yla ilgili uzak görüşlülükle söylediği fikirler ve V.A.Bogorod-

tskiy'in kendi araştırmalarıyla onaylamış olduğu bilimsel sonuçlar, 

Türkoloji'de çoğu dilbilim uzmanlarınca dikkate alınmadı ve konu-

nun özü değiştirilerek Ünlü Uyumu gibi yorumlandı. Bu bağlamda 

A.Sherbak, A.Lunusbey farklı bir görüşü savundular. Onlar Türk 

dillerinde vurgunun olmadığını cesaretle kanıtladılar. 

Bu sebepten de kelimenin tamamen başka türlü sesbilimsel 

yapısı üzerine konuşmmız gerekir. Bunlar dört biçimde beliren 

prosodik modeldir. Söz konusu modeli şu şekilde gösterebiliriz: 

1. Kelimenin ilk ünlüsü, bunu R. Jacobson ‘zondersat’ adlan-

dırmaktadır, kendisinden sonra gelen ünlü ve ünsüzleri kendi 

niteliklerine göre ayarlıyor. Burada iki yan yol mümkündür: 

a) Kalın ünlü ve sert ünsüzlerin ardı ardına gelmesi. Mesela: 

baş + çı + lar + ın; dağ + lı + lar + dan vb. 

b) ince ünlü sonra gelen ünlü ve ünsüzlerin ince ve yumuşak 

olmasını sağlıyor. Mesela: iş+çi+miz+in, dədə+lər+imiz+dən vb. 

ЫI HİSSƏ 

213 

Görüldüğü üzere, kelimenin başında gelen ünlü sonra gelen 

ünlü ve ünsüzleri kendi vurgusuna uyduruyor. Bu da kelimenin 

prosodik modelini belirliyor. Sadece bu prosodik modele göre biz 

kelimeleri sert veya yumuşak ahenkle söylüyor, duyuyor ve 

benimsiyoruz. Eğer o kelimelerde uyumu bozarsak, kelimelerin 

telâffuz ve anlatım biçimi de zorlaşır. Karşılaştır: baş + çı + lər + 

dən vb. Dolayısıyla, kalın ünlü ve sert ünsüz sıralanmasında ince 

ünlü ve yumuşak ünsüzlerin doğru veya tersine kullanılması 

mümkün değildir. 

Üçüncü yan yola örnek olarak yuvarlak ünlülerin birbirini 

izlemesini veya küçük ünlü üyumu olayını gösterebiliriz. Mesela: 

üzüm+çü+nü, odun+çu+nu vb. 

Dudak uyumuna bütünlükle uyulmasa da, bu genel manzarayı 

değiştiremiyor. Çünkü kelimenin sesbilgisel açıdan biçimlenme-

sinde katkısı olan ünlü uyumunun belirtisi kendi bağıntılığını koru-

yor. Mesela: uşaq + lar + dan vb. 

Uyumun bozulması söz konusu kelimenin alıntı bir kelime 

oluşuna işaret eder. Bu yüzden de kelimenin grafik işaretleriyle 

prosodik olarak gerçekleşmesinde ciddi bir değişiklik vuku bulur. 

Adil kelimesi – Ədil, qisas kelimesi qısas şeklinde telâffuz ediliyor. 

Bu arada Mıssafayı da bu kabilden saymak mümkündür. 

Böylece, Azerbaycan Türkçesinin sesbilgisel yapısını Avrupa 

merkezli lengüistik teorilerin ışığında açıklamanın basit mantık 

çerçevesine sığdırılamadığı görülmektedir. Cümle vurgusu kavramı 

da Azerbaycan dilciliğine Latin grameri kurallarının etkisi olarak 

girmiştir. Mesela: “O, kitabı Anara verdi” gibi cümlelerde kelimeler 

üzerinde vurgu işlemleri yapmakla dilde cümle vurgusunun 

olduğunu kanıtlamaya çaba gösteriyorlar. Oysa, burada dilbilimsel 

açıdan varsayımın söz konusu olması gerekir. Eğer gerçekten kitabı 

onun Anara (başkasına değil, yalnız Anara) vermesi söz konusuysa, 

o zaman böyle söyleyişin makbul görülmesi gerekir. Bu veya diğer 

kelimenin cümle içinde kabartılı  şekilde söylenilmesi cümle 

vurgusu değil, iletişim ihtiyacından doğan prosodik bir araçtır. 

Prosodik kalıbı  eşdeğer gibi yansıtan sesbilgisel modelden yola 

Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 

214

çıkmak gerekir. Bu basit şekilde yazının etkisinden kurtulmak, 

dilimizin yazım açısından ses bilgisini objektif şekilde ortaya 

koymak demektir. 

Azerbaycan Türkçesi metinleri üzerinde yapılan araştırma ve 

gözlemler bu dilde Hint-Avrupa dilleri için özgün olan hece 

vurgusunun olmadığını söylememize imkan sağlamaktadır. Kelime 

ve kelime biçimlerinin farklılaştırılması, parçalı birleşenler olan 

sesbirimlere değil, prosodik birimlere dayanıyor. Fikrimizi sübut 

etmek için örneklere bakalım: 

1. /daz//- /diz/. Bu karşıtlığın birinci tarafı olan kalın ünlü, sert 

ünsüzlerin dudaksal olmayan tonunda, ikinci tarafın ise ince ünlü ve 

yumuşak, dudaksal olmayan telâffuzuyla gerçekleşmektedir. 

Kelimelerin farklılığı, söz konusu ses uyumu modeline 

dayanmaktadır. 

2. /daz///duz/. Karşıtlığın birinci tarafı yukarıdaki karşıtlığın 

birinci tarafının aynısıdır.  İkinci tarafta ise farklılık, kalın ünlü ve 

sert ünsüzlerin yanı sıra, dudakların da katılımını sağlamaktadır. 

3. /duz/ // /düz/. Bu karşıtlıkta birinci tarafta gelen kelime, 

ikincinin sağ tarafında yer alanla aynıdır. İkinci tarafta gelen kelime 

ise ince ünlü ve yumuşak ünsüzlerin yanı  sıra, aynı zamanda 

dudakların katılımını da istemektedir. Farklılaştırıcı belirti olarak 

yalnız ünlünün sırası, dolayısıyla onun kalınlığı ve inceliği söz 

konusudur. 

4. /duz/ //diz/. Karşıtlığın tarafları solda kalın ünlü ve sert 

ünsüzlerle, sağda ise ince ünlü ve yumuşak ünsüzlerin yer almasıyla 

farklılık göstermektedir. Bunun yanı  sıra, dudakların katılımı 

birincide söz konusudur. İkincide ise böyle bir belirti 

bulunmamaktadır. 

5. /düz/ //diz/. Karşıtlığın her iki tarafında ünlüler ince, 

ünsüzler ise yumuşaktır. Ancak farklılık; birincide dudakların 

katılımı, ikincide ise onun bulunmayışı ile gerçekleşmektedir. 

6. /daz/ // /düz/. Karşıtlığın birinci tarafını ikinci taraftan farklı 

kılan belirtiler, ünlünün kalın ve inceliği ile buna bağlı olarak 

ЫI HİSSƏ 

215 

ünsüzlerin birincide sert, ikincide yumuşak olmasıyla ve aynı 

zamanda ikincide dudakların katılımıyla açıklanabilmektedir. 

Biz bütün hâllerde ünsüzlerin yumuşaklığı ve sertliği üzerinde 

durduk. Ancak bu, Rusçadaki yumuşaklık ve sertlikle 

eşitlenmemelidir. Rusçadaki yumuşaklık ve sertlik 

(tvеrdоst/məqkоstğ) söz konusu dilin fonolojik sisteminden 

kaynaklanmaktadır. (Kar. mаt-mаtğ). 

Azerbaycan Türkçesinde ise yumuşaklık ve sertlik söz konusu 

dilin orfofonik normundan kaynaklanır. Söz gelişi, /sözün düzü/ 

isim söyleminde bütün ünlüler dudaksıldır, oysa söz konusu dilin 

fonolojik sisteminde /s, z, n, d/ ünsüzleri faal oluşum paydasına 

göre dudaksıl ünsüzler değildir. Genellikle, bizim fonolojik 

açıklamalarımız klasik fonetiğin etkisinden kurtulamamaktadır. 

Maalesef, bugün üniversitelerimizde fonolojiye hâlâ gereken önem 

verilmemektedir. 

Yukarıdaki tahlil, şöyle bir sonuca ulaştırabilir: Özelde 

Azerbaycan Türkçesinin genelde ise Türkçenin fonolojik sistemini 

Avrupa merkezli lengüistik görüşlerden hareketle uygun bir biçimde 

betimlemek mümkün değildir. Kelime vurgusu yerinde iki 

zirveliliğe, dolayısıyla ses uyumuna (sinharmonizme) dayanan yeni 

bir teorinin geliştirilmesi gerekmektedir. Söz konusu teorinin ise 

esas maddelerinin şunlar olduğu kanaatindeyiz: 

1. Azerbaycan Türkçesinde Hint-Avrupa dillerindeki gibi 

kelime vurgusu yoktur. Çünkü Azerbaycan Türkçesinde sözü geçen 

dillerdeki gibi bir hecenin diğerine göre özel olarak kabartılmasının 

akustik karşılığı (korrelyatı) yoktur. Örnek olarak aşağıdaki parçayı 

dinleyelim: 

 

/Bağa girdim üzümə 

Tikan batdı dizimə,  

Əyildim çıxartmağa,  

Yar sataşdı gözümə// 

Bu parçanın tarafsız seslendirilmesinde herhangi bir vurgu 

kabartılması söz konusu değildir. Elbette, yapay oyuncu ifasında 

Фяхряддин Вейсялли. СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯР. 3-cü cild 

216

karşılaştırmalı bir amaçla herhangi bir kelimeyi kabartmak 

mümkün. Kelimeyi fonolojik açıdan oluşturan, onun tanınarak 

farklılığını sağlayan tek fonolojik vasıta prosodemdir. Herhangi bir 

kelimenin prosodemi iki zirveden oluşmakla temel unsur 

niteliğindeki ünlüye dayanır: Birincisi, kelimenin başlangıcında, 

ikincisi ise onun sonunda tamamlanır. Cümlede ise ikinci zirve 

onun tonlama konturuna karışır. 

2. Azerbaycan Türkçesinde kelimelerin farklılığı, ayrı ayrı 

parçalanmayan fonemlere göre değil, hecenin veya bütünlükte 

kelimenin ses uyumu oluşumuyla gerçekleşir. /lal/ kelimesiyle /ləl/ 

kelimesinin birbirinden farklılığı, yalnız /a/ ve /i/ ünlülerine değil, 

aynı zamanda bütün sözcüğün ses uyumuna dayanmaktadır. Rus 

dilindeki benzeri durumla bir karşılaştırma yapalım: Rusçada /o/ 

ünlüsü önce gelen ünsüzün yumuşak ve sertliğine bağlı olmayarak 

her yerde /_u_/ biçimli geçişle, dolayısıyla, diftong gibi telaffuz 

olunmaktadır. Ruslar /kot/ kelimesini /_uo_/ telaffuz ederler. Ancak 

onun sondaki ünsüze herhangi bir etkisi olmaz. Azerbaycan 

Türkçesinde ise hem önde hem de sonda gelen ünsüz, kelimenin 

birinci veya kök ünsüzün tonunda köklenir: /lal/ ve /ləl/. Son 

zamanlarda yapılan araştırmalarda, söz konusu fonetik olayı  eş 

boğumlanma (artikülasyon) ışığında çözümlenme eğilimi 

gözlemlense de bunları aynı ad altında birleştirmek doğru olmaz. 

Azerbaycan Türkçesinde fonolojik oluşumun temel unsuru olarak 

belirlenen ünlülerin çevresinde yer alan ünsüzler, sanki gezegenler 

gibi onların tonunda köklenmektedir. Bir qərəzli tənqidə ötəri 

münasibət