Azərbaycan tariXİ (Ən qəDİm zamanlardan – XXI əSRİN İlk oniLLİKLƏRİNƏDƏK) Ali məktəblər üçün dərslik Bakı 2019

Xoy xanlığı: XVIII əsrin ortalarında yaradılmış Xoy xanlığı Maku, Naxçıvan, Qarabağ, Təbriz, Urmiya xanlıqları və Osmanlı imperiyası ilə həmsərhəd idi. Xanlığın mərkəzi Xoy şəhəri idi. Xanlığı Dünbuli tayfasından olan Şahbaz xan idarə edirdi. O Urmiyalı Fətəli xanla ittifaqa girmişdi. Kərim xan Zənd Fətəli xana qalib gəldikdən sonra «Şiraz qonaqlığı» adı altında Şiraza aparılan Şahbaz xan orada vəfat edir. Azərbaycanım bir hisəsinin, xüsusən Xoy və Təbriz xanlıqlarının Dünbuli tayfa başçılarının əlində olması bu tayfanın şöhrətinin artmasına səbəb olmuşdu. 1763-1786-cı illər hakimiyyətdə olan Dümbuli Əhməd xan Azərbaycanın bir sıra xanlıqları və Kartli çarlığı ilə diplomatik əlaqə saxlayırdı. O, bir müddət İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ xanlıqlarını da özündən asılı vəziyyətə salmışdı. Təbriz xanı Nəcəfqulu xan Dümbuli ona canlı qüvvə və pula kömək edirdi. Qarabağ xanlığı ilə əlaqələri də onun hakimiyyətinin möhkəmlənməsinə müsbət təsir edirdi. Onlar Qarabağ xanlığının ərazisini işğal edərək öz aralarında bölüşdürmüşdülər. Əhməd xan dirçəlməkdə olan Urmiya xanlığnııda tabe etməyə çalışırdı. Nəcəfqulu xanın ölümündən sonra onun oğlu Xudadat xanı Təbrizdi hakimiyyətə gətirən Əhməd xan onunla birləşərək Urmiyalı İmamqulu xan Əfşara həmçinin onun müttəfıqi sərablı Əli xan Şəqaqiyə qarşı çıxdı və 1783-cü ilin payızında Təbriz yaxınlığındakı döyüşdə mühüm qələbə çaldı. Bu qələbə Xoy xanlığının nüfuzunu daha da artırdı.
Lakin hakimiyyət uğrunda amansız mübarizə Xoy xanlığını da zəiflətmişdi. Digər tərəfdən Kərim xan Zənd bu xanlığın gələcəkdə daha da güclənərək onun üçün təhlükəyə çevriləcəyindən ehtiyat etdiyinə görə necə olursa-olsun Əhməd xanı aradan götürməyə çalışırdı. Bu məqsədlə Şiraza girov aparılan və orada vəfat edən Xoy xanı Şahbaz xanın oğlanları ilə Əhməd xan arasında düşmənçilik yaratdı, onları əmilərinin üstünə qaldırdı. Şahbaz xanın oğlanları Şirazdan Xoya qayıtdılar və 1786-cı ildə Əhməd xanın oğlanları və baş sərkərdə Süleyman xanı qətlə yetirdilər. Cəfərqulu xan və Hüseynqulu xan qardaşlarını isə Əsir götürdülər. Lakin hakimiyyəti ələ ala bilmədilər. Cəfərqulu xan sui-qəstdən yaxa qurtarıb xanlığa qayıtdı və qardaşı Hüseynqulu xanı əsirlikdən azad edib xanlığın taxtına oturdu. Cəfərqulu xanın düşmənlər üzərində çox mühüm qələbə çalmasına baxmayaraq, xanlıq əvvəlki mövqeyini nisbətən itirmişdi.