Azərbaycan türkləRİNİN

“qalzu
‖ hissəsi şumercə 
galzu 
―müdrik o lmaq‖ (
gal
―böyük‖, ―ulu‖ və 
zu
―bilik‖ sözlə rindən – ba x: 103,78) mənasındadır. Bütünlükdə 
bu şəxs adı ya ―Kiur (allahı) müdrikdir‖, ya da ―xey ir verən müdrik‖ deməkdir. 
Şumer d ilinə mənsub 
qal-
―böyük‖ sözü hələ er. əv. III minillikdə Akkad çarların ın 
adlarında vardı. Məsələn, çar Nerqal və onun arvadının adı Ereşkiqal və b. Lakin 
bu söz ilk dəfə məhz şumerlərdə Ninqal a llah ad ından əksini tap mışdı. Ona görə 
şumerlərin şəhərdövlətlərində er. əv. III min illikdə A kurqal, Utu xeqal və b. çarlar 
olmuşdur. Şu mercə 
qal-“
böyük‖, ―başçı‖ sözü ilə qədim türkcə 
k al-
―qoca‖, 
―hörmətli‖ (bax: 100,410) sözü arasında da həm zahiri, həm də semantik yaxınlıq 
nəzərə çarp ır.
T i p t a k z i.
Kslarda bir çarın adı (er. əv. II minilliy in ortaları). 
Şumercə 
dib
―tutan‖, ―saxlayan‖, ta ―k‖ ―Allahın qərarıilə‖ , 
zi “
rəh mli‖ , ya xud zi 
(g) ―həqiqi‖ sözlərindən ibarət teofor addır. Ad təxminən ―Rəh mli (yaxud həqiqi) 
allah ın tutduğu, saxladığı‖ mənasındadır. Adın ―tip‖ h issəsinin oğuzların 
şəcərəsində Dib-Yavku, IX əsrdə Azərbaycan Sacilər dövlətinin banisi, əslən türk 
Əbu Sac Divdad (879-cu ildə ölmüşdür) və XV əardə qızılbaşlarda bir bəyin adı 
olan Div-So ltan Ru mlu şə xs adlarındakı 
“dib”, “div”
sözü ilə zahiri o xşarlığı 
diqqəti cəlb edir.
Kasların allahlarının ad ları məlu mdur, Şukamuna, Şimaliya, Kaşşu, Harbe,
Şixu , Sax (yaxud Şuriaş), Qidar, Dur, Kamu lda, İmmiriya, Mirizir və b. (102,130-

---

47 
131). Lakin bu adların mənaları aydınlaşdırılmamışdır. M irizir A llahı ehtimal 
ki,ildırım allahı idi. Bu addakı 
“izir”
ko mponenti türk-monqolla rda 
osir, oçir
-
―ild ırım şaxəsi‖ sözü də o la bilər.
Kaslarda Harbe allahın ın adının əvvəlinə ―h‖ səsi əlavə olun maqla qədim 
türk dillərindəki 
arba
sözü ilə müqayisə oluna bilə r. Müasir türk xalq larında geniş 
yayılmış, lakin az işlənən bu söz ―ovsun‖, ―cadu‖, ―sehir‖, ―tilsim‖ mənalarındadır 
(166,I,168-169). Kaslarda ço xa llah lılıq vardı. Gö rünür, Arbe allahı ovsun, sehir, 
cadu və s. əlaqədar qəbilə allahı id i. 
Maraqlısı odur i, kas dilində 
“da-kiki”
sözü ―göy‖, ―s əma‖ demə kdir 
(102,122). Yu xarıda kaslarda Kikkiurtaş ş əxs adında ―kik‖ sözünün iştirak etdiy ini 
və bu sözün Ela m dilində də ―göy‖ mənasında olduğunu (102,122) de mişik. 
Kassitlərin Ela m dilqrupuna mənsub edilməsi fikri hə m də bu sözə əsaslanır. 
―Dakiki‖ sözü fikrimizcə, ‖Danq-kiki‖ kimi bərpa oluna bilər və türkcə 
tanq 
(danq)
–―dan yeri‖, ―sübh‖ və 
gig
– ―göy‖ sözlərindən ibarət olması ehtima l edilə 
bilər. De mə li, bu sözdə məhz dan yerinin sökülməsi ilə havanın, işıqlan ması 
nəzərdə tutulurdu. 
Kas dilində Suriyaş ―Günəş allah ı‖ de mə kdir. Bu adın İran mənşəli olması 
fikri inandırıcı deyil. Bizcə bu qəbilə a llahının ad ı bə zi türk d illə rindəki sar (a-u 
əvəzlən məsinə görə 
sur
)-― Günəş‖ və qədim türk dillə rindəki 
yaş
– ―qürub‖, 
―gizlən mə‖, ―batma‖ (166,I,676) sözlərindən ibarətdir. Başqırdlarda və bəzi türk 
xalq larında Günəş indi də Koyaş adlanır.
Kas allah larından biri Şima liya adlanırdı (er. əv. 1171-c i il). Bu allahın 
adındakı 
“iya
‖ sonluğu akkad dilində şəkilçid ir. ―Şimal‖ fo rmasında bərpa edilən 
teonim gü man ki, qədim türk dillərində 
işım
-―ildırım‖ və 
al
-―qırmızı‖ sözlərindən 
ibarət olmaq la ―qırmızı parılt ı‖, ―ş əfəq‖ mənasını verir. Ehtima l et mə k o lar ki, 
kaslarda bu allah adı səhərlər və axşamlar üfüqün qızarması, qırmızı rəngə çalması 
ilə əlaqədar o lmuşdur. 
İ. M. Dyakonov yazır ki, kassitlərdə bir tayfa Karzi-yabku adlan ırd ı 
(102,137). Bu etnonimdəki 
yabk u 
sözü qədim türklərdə yabku ―elin, tayfan ın 
başçısı‖, ―hökmdar‖ sözü (bax: Рашид ад-Дин. Сборник летописей, том. 1,кн. 1, 
М.-Л.,1952) ilə səsləşir. Quru luşca XIII əsr müəllifi Rəşid əd-Din in 
―Oğuznamə‖sində oğuz xanların ın şəcərə cədvəlində çəkilən Kurs-Yav kuy, Dib-
Yavkuy, Toku z-Tavkuy şəxs adları ilə eynid ir. 
Kasların dilində 
yanzi
―hakim‖, ―hökmda r‖ mənasında idi (102,127). Bu 
sözün ağlabatan izahı verilməmişdir. Halbuki, təmiz türkmənşəli olan bu söz 
əvvəlinə danışıqda ―y‖ səsi əlavə olun maqla 
anq-
―qabaqdakı‖, (―başda duran‖ 
mənasında), ―a li‖ , ―ə lahəzrət‖, ―ən birinci‖ , ―dərra kə li‖, ―istedadlı‖, ―fərasətli‖ , 
―zirək‖ (166,I,153) sözündən və - 
si, -çi
şəkilç isindən ibarətdir. Se mit d illə rində ―ç‖
səsi yoxdur, ona görə mənbədə onu ―z‖ səsi ilə vermişlə r. 
Kaslardan