Azərbaycan türkləRİNİN
Yüklə 1,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
çəbər, çəvər, şəvər
formalarında olan bu söz ço xmənalıd ır. Məsələn, qırğızca çəbər – ― mahir‖, ― mərhə mətli‖, ―cə ld‖, ―d iribaş‖, ―zirək‖, ―çevik‖, ―fəndgir‖, qazaxca şəbər – ―usta‖, uyğurca çəvər – ― mahir‖ , başqırdca sibər – ―qanışirin‖, ―suyuşirin‖, ―məlahətli‖, ―cazibəli‖, xakasca səbər – ―səliqəli‖, türkməncə çəpər – ―gözə l‖ və s. mənalarındadır (106, 142, 326). Er. əv. V əsrdə sak çarı Sabar, hun Kuturqur tayfasının xanı (559-cu il) Zaberxan, VII əsrin ikinci 134 yarısında Şərqi Türk xaqanlığında Şibir xaqan, VIII əsrdə türk bo lqarların çarı Sabar, IX əsrdə Arsa xda hakim Savar şə xs adları ilə eynidir. Yu xarıda qeyd etdik ki, erann I əsrinin 60-cı illərində yeni A lban çarlığı yaranır. A lban tarixçisi Musa Kalankatlə əsərində X əsrə qədər Alban dövlətinin xeyli çarlarının və bəzi alban feodallarının və ruhanilərinin ad larını çə kmişdir. A r a n (I əsrin o rtalarında Alban çarının adı). Türkcə erən, ərən – ―şücaətli‖, ―cəsur döyüşçü‖, ―mərd oğul‖, ―qoçaq‖, ―qüvvətli‖ (166, I, 290-291) sözündəndir (186, 27). Qeyd etmək lazımd ır ki, ərən – ―döyüşçü‖ sözü hələ er. əv. III minillikdə şumer dilində vardı (103, 50). III əsrdə hun xaqanlarından Eran (bu ad V əsrə aid qədim ermən i mənbəində qeyd olunub), XVIII əsrdə Xiva xan lığına aid s ənədlərdə Aran-Qazi və b. şəxs adları ilə müqayisə olunur. I əsrdən IV əsrədək bəzi Alban çarlarının adla rı mə lu m deyil. Alban tarixç isi ya zır ki, ―kitablar və Bibliyanın hiss ələri yandırıld ığına görə (VIII əsrin əvvəlində A lban kilsəsi Ərəb xəlifəsinin əmri ilə erməni kilsəsinin tabeliyinə verildikdən sonra erməni kilsə başçısı İlyanın sırıncamı əsasında alban dilində yazılmış kitablar yandırılmış, yeşiklərə doldurularaq Tərtərçaya atılmışdır – Q. Q.). Albanların bu əsrlərdəki çarların ın adları bilin mir‖ (―A lban tarixi‖, I kitab, 8-ci fəsil). U r n a y r. IV əsr, A lban çarının adı (―Alban tarixi‖, I kitab, 19-cu fəsil). Tü rkcə orun – ―ta xt- tacda oturan‖, ―hakimiyyət sürən‖ (166, I, 479) və ər – ―kişi‖, ― igid‖, ―döyüşçü‖ sözlərindəndir. Bu adın b irinci ko mponentini qədim türkcə urunq – ―təmiz‖, ―saf‖, ―nəcib‖, ―alicənab‖, ―əsilzadə‖ sözündən (―nq‖ qovuşuq səsinin ―n‖ səsinə keçməsilə) ibarət olduğunu da guman etmək o lar. Adın sonunu təşkil edən “ər” sözünün “ayr” kimi yazılışı türk d illərindən qədim erməni dilinə keçmiş (lakin erməni tədqiqatçıları bunu bilərəkdən danınırlar və “ər” sözünü Ari – fa rsları əcdadlarının adını bildirən Ari etnonimi ilə bağlayırlar) “ər ‖ sözünun “ayr” kimi tə ləffü zündən irə li gə lir. XVIII əsrdə Xivə xan lığ ına aid sənədlərdə Orunbəy şəxs adı ilə müqayisə edilir A s a y (IV əsrdə Alban çarının adı). Türkcə as – ―iltifat‖, ― mərhə mət‖, ―nəvaziş‖, ―əziz‖ (166, I, 91) sözündən və “ay” şəkilçisindəndir.‖Alban tarixi‖ndə Mehranilərdən (Cavanşirin mənsub olduğu nəsildən) Vara z Tridatın oğlan larından biri də qədim ermən icə ya zılışda İsay (Esay, Asay adının şəkli) kimi qeyd olunmuşdur. Asay və Esay şəxs adları Orta Asiya və Vo lqaboyu türk xalqlarında geniş yayılmışdır: azərbaycanlılarda Azay, ruslarda Aseev, ermənilərdə Esayan, gürcülərdə Esadze və. b. IX əsrdə Arsakda xristian albanların hakimi Esay Stepannos (ərəb mənbələrində İsa ibn İstifanus), XVII əsrdə Alban xristian tarixçisi Esay Əsən Cəlalın (təəccüblüdür ki, tarixçilərimiz onun adını ―Yesayi Həsən‖ kimi, yəni Asay adının qədim ermən icə yazılışı o lan ―Esay‖ formasını azərbaycanca ―Yesay‖ kimi, Əsən adının ermən icə yazılışı o lan ―Hasan‖ formasını isə azərbaycanca ―Həsən‖ kimi yazırlar; baxın : Yesay Həsən 135 Calalyan. A lban ölkəsinin tarixi. 1702-1722. Bakı, 1992) adları ilə müqayisə olunur. S a t o (IV əsrdə Alban çarının adı). Türkcə saday - ―istəkli‖, ―sevimli‖ sözündəndir. IX əsrdə uyğurlarda Sada xan, qədim türklərdə Sada şəxs adı ilə (100, 480) müqayisə olunur. A r s v a q e n. Albanlarda bir çarın adı (424-444). Arasbək adının qədim ermənicə ya zılışıdır. Alban çarları içərisində iki Vaçe və üç Vaçaqan adları da məlu mdur. Lakin bu adlar türkmənşəli deyillər, türklərin Orta Asiyadan gətirdikləri İran mənşəli ad lardır. V a ç e (V əsrdə Alban çarının adı). Türkcə (əsli irancadan) Yüklə 1,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|