Azərbaycan türkləRİNİN

uti 
etnonimindən və İrandilli 
aors
adlı tayfanın ad ından ibarətdir (121). Bu fikri 
inkişaf etdirən K. V. Trever o ldu (171,174-175). Ehtimal ed ilir ki, Albaniyadan 
utilərin (yəni, indiki Dağıstandilli udinlərin) bir hissəsi Şima li Qa fqaza da getmiş 
və orada İrandilli aors adlan mış tayfa ilə qovuşmuşdur (122). Oxucu yəqin hiss 
edir ki, bütün bunlar ağlabatan şeylər deyil. Əslində Plin inin 
utidors
kimi yazd ığı 
etnonim 
“utidur”-
danbaşqa bir şey deyil: Pliniy ―u‖ s əsini ―o‖ kimi vermiş, sonra 
da adın sonuna ―s‖ adlıq hal şəkilçisini əlavə etmişdir. Utidur etnonimin in ikinci 
hissəsi olan 
“dur”
sözü oğuz tayfala rından bayandur, çavundur, hundur v ə b. adlar 
üçün səciyyəvidir. Deməli, Utidur türk mənşəli tayfa idi. Antik müəllifin onu ―skif 
tayfası‖ adlandırması da bu fikri təsdiqləyir. II əsr müəllifi Ptolemey Şimali 
Qafqa zda 
udi 
adlı tayfanın yaşadığını yazmışdır (Ptolemey, V,8,16). Sonra 
eramızın IV-V əsrlərində Bizans müəllifləri Şimali Qafqaz çöllərində hunların b ir 
tayfasının 
utiqur 
adlandığını göstərirlər (97,30). Utiqur etnoniminin 
“qur”
ko mponenti bəzi türk tayfa larının (uyğur, sarıqur, kuturqur, oğuz tayfala rından 
yazqur, salqur və b.) adları üçün s əciyyəvidir (97). V. V. Bartolda görə monqolca 
qur 
―xalq‖ mənasındadır (70,269).Utiqurların türk tayfası olduğunu təsdiqləyən 
başqa faktlar da vardır: Rəşidəddin (XV əsr) monqolların içərisində 
udiut (udi
və 
türk-monqol dillərində cəm bildirən-
ut
şəkilç isindən) tayfasının adını çə kir (28). 
Altay dillərinə mənsub udmurtların adında da 
“udi”
ko mponenti nəzərə çarp ır. Elə 
buna görə də Albaniyada indiki Dağıstandilli udinlərin uqrofin mənşəli gəlmələr 
olması fikri də mövcuddur (bax: 116). XVII əsrdə Sib irdə yaşayan bir türk u lusu 
Udin adlan ırdı. Həmin tayfanın adı ilə bağlı şəhər indi Нижне-Удинск ad lanır 
(124). XVIII əsrdə A zərbaycanda yaşayan Şahsevən türk tayfa birləşməsin in bir 
qolu Udulu adlanırdı və s. Müəyyən olunmuşdur ki,‖ VII əsr erməni coğrafiyası‖ 
adlı mənbədə Arsakdakı Uti əyalətinin mahal ad larının (Aran rot, Tiri, Rot-Pasian, 
Aluyen, Tuçkatak, Qard man və Şakaşen) hamısı türkmənşəlidir (bax:85). 
Be ləliklə, Albaniyada, Atropatenada, Ermən istanda və Şimali Qafqa zda 
yaşamış Uti, Udi, Ud in adlı tayfalardan şimalda yaşayanlarının türk o lması 
aşkarlandı. Onda belə çıxır ki, A zərbaycanda indiki Dağıstandilli udin lərin ulu 
əcdadları ya cənubda-Midiyadan (Atropatenadan), ya da indiki Ermən istan 
ərazisindən-Urartu mənbələrində er. əv. 764-cü ildə qeyd edilən Etiunidən gəlmə 
ola bilər. L. M. Me liksetbekov Azərbaycanda Dağıstandilli udinlərin mənşəyi 
məsələsinə xüsusi məqalə həsr et miş və onların məh z Ermənistanda Etiunidən 

---

35 
gəldiklərini yazmışdır (139). Mə lu mdur ki, Et iunidə bir yaşayış məntəqəsi ―VIII 
əsr erməni coğrafiyası‖nda Niq (Ermənistanda indiki Abaran) adlan ır (19), 
udinlərin indi yaşadıqları kəndin adı da Nicdir, de mə li udinlə r Nic adını özləri ilə 
gətirmişlər. Bu fikri əvvəllə r N. Y. Marr və İ. İ. Meşşaninov söyləmişlər (132,81;
140,97). Q. A. Melikişvili albanlarda udin tayfasını (sözsüz ki, o Dağıstandilli 
udinləri nəzə rdə tutur) Etiuni ilə ə laqələndirmişdir (133,3).Türk tarixçisi F. 
Kırzıoğlu da udin lərin Albaniyaya gəlişini Urartu çarlarının Etiun iyə (Utiyə) 
dağıdıcı hərb i səfərləri ilə bağlamışdır (191). II əsr müəllifi Ptolemey Albaniyada 
Kürün sol sahilində bir məntəqəni Niqa (sondakı ―a‖ yunan dilində əlavə olun ma 
hal şəkilçisid ir) adlandırır və bu, şübhəsiz ki,elə Nicd ir. Deməli indiki udinlərin 
Et iunidən Albaniyaya gəlməsi II əsrdən əvvəl baş vermişdir.
Yu xarıda deyilənlərdən iki nəticəyə gəlmək olar: b irincisi, Albaniyanın 
Uti ad lanan mahallarında əhalinin hamısı Dağıstandilli utilər (udilər) deyildilər, 
burada türk utilər də məskun id ilər. Lakin Albaniyada göstərilən Uti mahallarından 
hansılarında türkmənşəli utilər, hansılarında Dağıstandilli udin lər yaşayırdı sualına 
mənbələ rin yo xluğu üzündən cavab vermək olmu r. Burası ş əksizdir ki, Bərdə 
bölgəsində və Arazbardakı Uti mahallarında yaşayanlar türk utilər idilər. M. 
Barxudaryan keçən əsrdə yazırdı ki, Tərtərin sağ sahilində yaşayan Seysulan 
kəndində əhalin in dili türk d ilid ir, a mma özlərini udin sayırla r (71,45). İkincisi, 
Midiya və Atropatenadakı utilə r Dağ ıstandillilə r deyildilər. Herodot Midiyada 
utilərdən danışdıqda onların bir hass əsinin İran ın başqa bir əyalətində yaşadığını 
yazır (Herodot, III,93,), R. Fray is ə həmin utiləri Orta Asiyada lokalizə ed ir 
(176,79). Aydındır ki,Orta Asiyada Dağıstandilli tayfa yaş aya bilməzdi, bu utilər 
türklər idi. Dey ilən lərdən görünür ki, əgər M idiyadakı utilər kutilərin sonrakı 
nəsilləridirsə, onda nə kutilə ri, nə də utiləri Qafqa zdilli etnoslar saymaq olma z və 
bu barədə deyilənlər yanlış fikirlərd ir. La kin utilə rin qədim kutilə rlə eyniliyi 
məsələsini həll olun muş məsələ saymaq olma z. Ehtimal ki,kuti və uti müstəqil 
türkmənşəli etnoslardır. M idiyada, Şimali Qafqazda və Albaniyanın Uti 
mahalların ın bəzilərində yaşayan utilər türkmənşəli o lmuşdur. Əh məd Zəki Validi 
Tuqana görə, Arrandakı türk utilər er. əv. VII əsrdə türk sakların içərisində 
gəlmişlə r (192,162). 
Alban tarixində udin proble mi tarixçiləri çaşdırmışdır. Ona görə də eranın 
əvvəllərində Şimali Qafqazda türk udin, uti tayfalarının A lbaniyada indiki 
Dağıstandilli udin lərlə eyniləşdirilməsi nəticəsində belə nəticəyə gəlmişlər ki, 
Albaniya Dağıstanı da və hətta Şimali Qafqazı da əhatə etmişdir (122). İndi 
Azərbaycan ərazisi hesabına Lə zg inistan dövlətinin yaranması tə ləbləri hə m də bu 
yanlış nəticələr ilə bağlıdır. 
Deyilənlərdən görünür ki, indiki Dağıstandilli udin lərə görə kutilərin 
Qafqazdilli sayılması üçün heç bir əsas yoxdur. Bəzi tədqiqatçıların kutiləri 
kürdlərin u lu əcdadları saymaları (bax: