Azərbaycan türkləRİNİN

sod (isadik)
və 
xamik it
kimi qeyd olun mala rı 
mə limdur. 
Hələ əsrimizin 30-cu illə rində b ir fikir də ortaya atılmışdı; alban adlı xa lq, 
etnos olmamışdır, albanlar Dağıstan dillərinə mənsub dildə danışan,Qəbələ və 
Oğuz rayonlarında yaşayan azsaylı indiki udinlərin əcdadları id i. Bu fikri ilk dəfə 
keçən əsrin 80-ci illərində rus məmu ru E. Veydenbaum ortaya atmışdır: udinlərin 
əcdadları albanlar idi. (Вейденбаум Е. Пу теводитель по Кавказу. Т.,1888, с. 
116). Bu fərziyəni ço x sonra K. V. Trever (171) və A. S. Tokarev (169, 220) 
müdafiə etmiş, erməni tarixçiləri sürətlə yaymağa başlamışlar; necə də o lsa udinlər 
türk deyillər, həm də xristiandırlar,üstəlik erməni familiyaların ı daşıyırlar. Bu fikrə 
Azərbaycanda tərəfdar çıxanlar ço x o ldu (189, 76, 178, 91). Ermən i tarixç isi A. 
Akopyan bundan çox sevinərək bu yaxında yazmışdır ki, albanların birbaşa 
varisləri məhz udin lərdir (42).A zərbaycan tarixşünaslığında bu qondarma fikir indi 
də qalmaqdadır.
Gö rünür, bu baxışların ağ labatan olmadığın ı da xilən h iss edirdilər. 
Qarşıda isə neçə olursa-olsun ―Alban‖ etnik adını türk azərbaycanlıların etnik 
tarixindən ayırmaq və zifəsi dururdu. Ona görə e rməni tarixçisi S. T. Ye re myan 
başqa fikir də irəli atmışdı: ―Alban‖ etnonim xalq ad ı deyil, coğrafi an layış dır (107, 
80). 1958-c i ildə o yazmışdır ki, ―Alban‖ adı XVII əsrdə bir rus mənbəyində qeyd 
olunan Laban çayının adındandır (108, 301). Bu hansı çaydır? XVII əsrdə 
Rusiyada bir coğrafi lüğət tərtib edilmiş və ora Azərbaycanın bəzi coğrafi adları da 
salın mışdı, lakin hamısı təhrif olun muş şəkildə: A lazan – ―Laban‖, Qarabaq-
―Karabas‖, Salyan-―So lyan‖, Aran-―Uren‖, Gəncə-―Kinja‖, Zəyəm-―Zayem‖ və s. 
(117, 88,-89). De məli,S. T. Ye re myan ―Alban‖ adını Ala zan hidronimin in rusca 
təhrifi olan ― Laban‖ hesab edir!
Yaxşı, tutaq ki, albanlar ləzg ilərin, yaxud çeçen-inquşların, yaxud da 
udinlərin u lu əcdadlarıdır, bəs sonra necə oldular? Mövcud konsepsiyanın bu 
məsələ ilə bağlı müddəası belədir: albanlar cənubda atropatenlilə r kimi türkləşərək 
həmişəlik yo xa çə məşla r. Bu fikri ilk dəfə Y. A. Qaqe meyster adlə b ir rus mə mu ru 
1849- cu ildə söyləmişdir (80, 30). 1866-cı ildə İ. Şopen Şima li Azərbaycan 
haqqında yazmışdır: ―Kö klü yerli əhali demək olar, başdan-başa yoxa çıxmışdır və 
yeni mühacirlərlə əvəz olun muşdur, hansılar ki, ö zlüyündə aydındır, keçmiş 
vətənləri haqqında heç nə xəbər verə bilmirlər‖ (И. Шо пен. Новые заметки на
древнейшей истории Кавказа и его обитателей. СПб., 1866, с. 359). Digər rus 

---

19 
mə mu ru E. V. Beydenbaum belə de mişdir: « Ehtimal ki, Zaqafqaziya tatarların ın 
çoxu gəlmələrdən d ili və din i qəbul etmiş yerli sakin lərdir‖ (У. Вейденбаум. 
Путево дитель по Кавказу. Т.,1888, с. 119). 1901-ci ildə həmin fikri P. Nadejd in 
də təkrar et mişdir:Zaqafqaziyada türk nəsli XI əsrdən yayılmağa başlan mışdır
(Надеждин. Кавказский край. Природа и люди. Тула, 1901, с. 236). Sonralar, 
əsrimizin 30-cu illərində N. J. Marr yazmışdır ki, Alban dili yo xa çıxmışdır 
(132,IV,13). A mma 1947-c i ildə hə min N. J. Marr yazmışdır ki, Albaniyada 
Dağıstandilli avarlar aparıcı tayfa id i (Н. Марр. Албанская надпись, КСИИМ К, 
ВЫП. ХV, 1947). Əgər albanların əsas hissəsi avarlar idisə və həmin avarlar indi 
də Azərbaycanın şima l qərbində və Cənubi Dağıstanda yaşayırsa, onda albanlar 
yoxa çıxmamışdır.Bəs, hardadır burdakı məntiq? V. V. Bartold yazmışdır: ―İran ın 
coğrafi cəhətdən oğuzların gəld iyi ö lkəyə yaxın şərq əyalətlərinin əhalisi, 
ümu miyyətlə, əvvəlki etnoqrafik tərkib i saxladığı halda Persiyanın şimal – qərb 
əyaləti – A zərbaycan və Anadolu tədriclə dilcə təmiz türkləşdi‖(68,96). Başqa 
yerdə V.V.Ba rtold bu fikrə bir də qayıdır:‖ Ancaq indi (müəllif XIII əsrdə 
monqolların Yaxın Şərqi işğal etməsini nəzərdə tutur – Q.Q.) A zərbaycan ( müəllif 
Cənubi A zərbaycanı nə zərdə tutur – Q.Q.) və ondan şimalda Qa fqaza qədər 
( müəllif Şimali Azərbaycanı nəzərdə tutur – Q.Q.) tamamilə türkləşdi( 68, 
213).Əsrimizin 30-cu illərində bu fikri N.J.Marr ( 132, IV, 13), sonra B.V.Miller 
( 142, 212) tə krar et miş, lakin bu prosesin necə getdiyini aç ıqlaya b ilmə mişlər. 
İ.P.Petruşevski bunu belə ― həll‖ etmişdir: albanların bir hissəsi ərəbləşməyə məruz 
qalmış, sonra VII- VIII əsrlərdə buraya köçürülmüş ərəb tayfaları ilə birlikdə 
oğuzlar tərəfindən XII – XIII əsrlərdə türkləşdirilmişdir ( 155, 52). Bu fikri Fəridə 
Məmmədova belə forma laşdırmışdır: ― Ərəb işğalı dövründə Kür və Araz 
çayların ın aşağı axarlarında yaşayan albanların böyük hissəsi islamlaşaraq ko mpakt 
kütlələr şəklində burada məskunlaşmış türkdilli xalq larla assimilyasiyalaşdı‖ ( 130, 
115). A.P.Novoseltsevə görə, alban dili e rməni,fa rs, sonra türk dilləri tərə findən 
sıxışdırılıb məhv edilmişdir ( 150,41). Xülasə, Azərbaycan tarixşünaslığında belə 
bir baxış formalaşdı: albanlar Qafqazdilli idilər, VII əsrdən sonra müsəlman 
oldular, səlcuq oğuzları XI – XII əsrlə rdə Ön Asiyanın və Cənubi Qafqa zı 
tutduqdan sonra dillə rin i itirərə k türkləşdilər (167). Ta rixç ilə rimizin biganəliyi 
ucbatından bu boyda Azərbaycan xalq ının mənşəyi problemi bax beləcə meydanda 
oynadılan topa çevrild i, Şimali Azərbaycan ərazisində minillik dövlətə malik 
olmuş türk albanların – A zərbaycan xalqının b irbaşa əcdadlarından birinin tarixi 
mən liy i təhqir edildi. İş o yerə çat mışdır ki, fo lklorla məşğul olan X.Q.Koroğlu ad lı 
bir türkmən qardaşımız da bu yaxında Moskvada nəşr etdirdiyi kitabında yazır ki, 
orta əsrlərdə türklər Azə rbaycanda İrandilli əhalini türkləşdirdi və Azərbaycan 
xalq ı yarandı ( 121,15). Diqqətlə fikir verilsə, bu konsepsiyada bir mənfur niyyət 
gizlənir: