Azərbaycan türkləRİNİN

“ab”, “ep”, “in”
sözlə rin in 
şəxs adlarının sonunda durması onların d il mənsubiyyətinə görə eyniliyin i göstərir 
və kuti adla rın ın quruluşca türkmənşəli o lduğunu söyləməyə güman verir. 
Kutilə rin şə xs adlarında (Yarlaqab, Ya rlaqanda, Ya rlaqaş, Sarlaqab v ə s.) 
Altay-türk dilləri üçün səciyyəvi iki xüsusiyyət diqqəti cəlb edir: y-s əvəzlən məsi 
(Yarlaqab və Sarlaqab adlarında) və 
“nq”
qovuşuq səsi (Ya rlaqab adın ın hə m də 
Yarlanqab kimi yazılışı). Kutilərin şəxs adlarında (Yarlaqab, Yarlaqanda, Yarlaqaş, 
Nikilaqab, Sarlaqab və b.) 
“laq”
ko mponentinin mənasını aydınlaşdırmaq çət indir. 
Biz əvvəllə r qədim türk dillə rində 
l-s
əvəzlən məsinə görə (məsələn, A zərbaycan 
dilində 
alt-ast
sözlərində) onun 
saq, şaq
-―uşaq‖ (ela m dilində 
şak
-―oğul‖, 103,98) 
sözü güman etmişdik. Lakin bu, s əhv fikird ir. Şu mer və Akkadda hələ er. əv. III 
minillikdən əvvəl çar adları içərisində Alaqar şə xs adı mə lu mdur. Ehtima l ki, bu 
söz qədim türkcə ―əlaqə yaradan‖, ―birləşdirən‖ mənasında ulaq sözünün fonetik 
şəklid ir. Gü man etmək o lar ki, şəxs adlarında bu söz ata-ananın oğlan uşağının 

---

41 
gələcəkdə qəbilə üzv lərini b irləşdirən, bir-b iri ilə bağlayan ər olması arzusunu 
ifadə edir. İndiki Ermənistan ərazisində miladdan qabaq Sak çarlarından Esla k, 
Orta Asiyada Eftalit çarlarından Yavunlax (IV əsr), Attilan ın oğlu Ellak, 529-cu 
ildə Tü rk xaqanlığından Bizansa göndərilmiş səfir Ma ila x, Hun çarlarından 
Sanqilaq, Cənubi –Şə rqi Avropada türk mənşəli Uturqur tayfa birləş məsinin başçısı 
Sandilax (72,153,174), suvar xaqanlarından Bolax, erkən orta əsrlərdə Uyğur 
xaqanlarından Yaqlak-Ar, Saqdilaq (168,18), XII əsrdə türk Xarəzmşahlardan 
Ozlaq, XIV əsrdə Sib irdə Taybuqin türk tayfasının hakimi Xabola k v ə b. şə xs 
adların ın sonlarındakı ―laq‖, ―lax‖ ko mponentləri ilə kuti adlarındakı ―laq‖ sözü 
bizcə, eynidir. 
E l u l u m e ş
(er. əv. XXIII əsr) . Kutilərdə b ir çarın adı. Qeyd 
olunmalıd ır ki, bu şəxs adının sonunda kasların və madayların şəxs adları üçün 
səciyyəvi 
aş, eş
sonluğu vardır. Bunu İ. M . Dyakonov da qeyd etmişdir.(102,128). 
Ehtimal ki, şumerlərin Lu ma allahının ad ı ilə bağlı teoforaddır. 
İ n i m a b a k e ş
(e r. əv. XXII əsr). Kutilə rdə bir çarın adı. Şu mercə
inim
―qərarına görə‖, ―sözünə görə‖, ―rəyinə görə, 
aba
(k) ―əcdad‖, ―qoca‖, ―ata 
(103,430), (qədim türkcə 
aba
―ata‖, ―baba‖ sözü ilə müqayisə edin) və 
eş
şəkilçisindən ibarətdir. Ad ―Əcdadın (abanın) qərarına (sözünə) görə‖ 
mənasındadır. 
İ n q e ş u 
ş (Er. əv. XXIII əsr). Kutilərdə b ir çarın adı. Ehtimal ki, 
Şumerin baş allahlarından biri o lan Enqi allahının ad ından v ə şumercə 
şuş
―ağuşunu açdı‖, ―yayıldı‖ sözlərindəndir.
T i r i g a n
. Kutilərdə b ir çarın adı (er. əv. XXIII əsr). Ehtima l ki, şume rcə 
dirik
―böyük‖, ―ulu‖ sözündən və An ilahəsinin adından ibarət teofor addır. ―An 
allah ı böyükdür‖ mənasındadır. Bəlkə bu ad şumercə 
dirik
―artıqdır‖, ―yüksəkdir‖ 
sözündən və An ilahəsinin adından ibarət olmaq la ―An (allah ı) (hər şeydən) 
artıqdır, (yüksəkd ir)‖ mənasındadır. 
Kutilə rin toponimləri mə lu m deyil. On ların dilləri əsasında yaranmış 
coğrafi adların bəziləri miladdan əvvəl I minilliy in əvvəllərindən başlayaraq
Manna və Midiya toponimlə ri kimi mə lu mdur və onların türkmənşəli olması indi 
şübhə doğurmur.
Əlbəttə, gətird iyimiz faktlar kutilərin etnik mənsubiyyəti haqqında tam 
fikir söyləməyə imkan vermir. Lakin İ. M. Dyakonovun heç bir Şərq dillərində 
izah olun mayan adlar kimi səciyyələndirdiy i kuti şə xs adlarının türkcə olması fikri 
istisna edilə bilmə z. Hə m də mannalar kut ilə rin və lulubelə rin sonrakı nəsilləridirsə 
(bunu bütün tədqiqatçılar təsdiqləyirlər) və əgər aşağıda deyiləcəyi kimi, mannalar 
və madayla r qədim türklərdirsə, birmənalı nəticə ö zlüyündə aydındır.
Cənubi Azə rbaycan ərazisində digər bir etnos er. əv. XXIII əsrə aid a kkad 
mənbələ rində lulubum adlandırılır. İ. M. Dyakonova görə, bu etnonim na mə lu m 
―lul‖ ko mponentindən və elamca cəm bildirən 
“b”
şəkilçisindən ibarətdir 
(102,101). Məhz bu ehtimal lu lubilə rin Ela mdilli və ya xud ―Kaspidilli‖ olması 

---

42 
fikrinə səbəb olmuşdur. İ. M . Dyakonovun özü də bu fikrə tərəfdard ır. Belə ç ıxır ki, 
akkad lar bu etnonimi elamlılardan götürmüşlər. Aşağıda deyəçəyik ki, er. əv. V 
əsrdən məlu m olan Kaspi etnonimindəki 
“pi”
şəkilç isini də ela m mənşəli sayırla r
və ona görə də onlarə da etnik mənsubiyyətcə Ela m dili qrupuna şamil ed irlər. 
Ümu miyyətlə, Urartu mənbələrində Lu li-in -a –―düşmən ölkə‖anlamındadır. Lu lubi 
etnonimi hürritlərdə ―