Azərbaycan türkləRİNİN

 
AZƏRBAYCANLILARIN MƏNŞƏYİ HAQQINDA MÖVCUD 
KONS EPSİYA
Hər b ir xa lqın təşəkkülü tarix boyu davam et miş aras ıkəsilməz etnik 
prosesin nəticəsidir. Təbiətdə kimyəv i, fiziki və bio loji proseslərdə olduğu kimi, 
cəmiyyətdə gedən etnik p roses də 
müəəyən ko mponentləri qəbilələr, 
tayfalar,xalq lar və millət lər , bir sözlə, etnoqrafiya e lmində qəbul edildiy i kimi, 
etnoslardır.Konsolidasiya ( etnik mənsubiyyətcə qohum etnosların qaynayıb 
qarışması prosesi) və assimilyasiya (etnik mənsubiyyətcə mü xtəlif etnosların 
arasında gedən prosesdə onlardan birinin digərini d ilindən məhru m etməsi və 
özünə qatması prosesi) prosesləri nəticəsində bir ad altında məlu m etnos müəyyən 
tarixi mə rhələdən sonra tarix səhnəsindən çıxır, başqa adla bir etnos yerini tutur, 
biri əriy ib gedir, d igəri hakim mövqeyə malik o lur. Müasir xalq lar bu proseslərin 
əsasında yaranmışdır.Deməli, etnik proses ayrı-ayrı etnik ko mponentlərin-
etnosların hissələrin in əhəmiyyətli, zəruri dəyiş məsi,yeni etnik adda etnosların 
yaranması p rosesidir. Belə də demək olar: hər b ir etnosun formalaşması etnik 
özünüadlandıman ın yaranmasıdır; bu o deməkdir ki, tarix boyu bir etnik adla 
mə lu m etnos etnik proses nəticəsində müəyyən mərhələ keçdikdən sonra başqa 
etnik ada malik olur. Ona görə hər bir xalq ın mənşəyini aydınlaşdırmaq üçün, onun 
təşəkkülünə gətirib çıxarmış və etnik p rosesin bütün mərhələ lərində iştirak iştirak 
etmiş ko mponentləri müəyyən etmək lazımd ır. Başqa sözlə, xalq ımızın mənşəyini 
araşdırmaq üçün Azərbaycan ərazisində tarix boyu məskun olmuş etnosların 
adların ı və onların etnik mənsubiyyətlərini ü zə çıxarmaq gərəkdir. Bu işi tarixi 
mənbələ r əsasında görmə k ola r. La kin tariximizin mü xtə lif dövrlərində etnik 
prosesdə iştirak et miş etnoslar barədə yerli yazılı mənbələr yo xdur. Başqa dillərə
aid mənbələrdə ki mə lu matlar isə ço x a zd ır, səthidir, hə m də ço xmin illik tariximizin
bütün dövrlərin i eyni dərəcədə əhatə etmir. Azərbaycan xalq ının mənşəyi haqqında 
tarixi həqiqətdən kənarda duran fikirlə rin yaran masın ın əsas səbəbi də budur. 
Azərbaycan 
tarixşünaslığında 
mənşəyimiz 
haqqında 
mövcud 
konsepsiyanın müddəaları qısaca aşağıdakı kimidir.
Əvvəlcə Cənubi Azərbaycan ərazisində yaşamış ulu əcdadlarımız barədə. 
Cənubi A zərbaycan əra zisində və ona bit işik bölgə lərdə e r. əv. III minillikdən 
başlayaraq kuti, lu lubi, subi, er. əv. II min illikdənkas (kaşşu) adlı tayfalar 
yaşayırdılar. Bu tayfaların etnik-d il mənsubiyyətləri məlu m deyil. Avropa 
tədqiqatçıları (Q. Hü zinq, E. Hersveld, R. Girşman, A. Ka mmenhuber, C. 
Ka meron və b.) hesab edirlər ki, Ön Asiyada bir qədim dil a iləsi olmuşdur (ba x: 44, 
65). Bu dil ailəsini şərti ola raq ―Kaspi‖ və ya ―Zaqro-Ela m‖ adlandırmaq olar (44, 

---

13 
70). Kutilə r, lulubilər. Ela mlılar, kaslar, hürritlə r, sonra da mannalar və b. qədim 
Şərq xalqları da həmin d illərdə danışan etnoslar idi; amma elamlılar mənşəcə 
dravid dillərinə (Hindistanda bir dil ailəsi) mənsub bir dildə (103,11), hürrit lər isə 
urartulular ilə birlikdə Qa fqaz d illə rinə qohum d ildə danışırdılar (132), İran 
yaylasının qərb əyalətlərində Kaspi-dil qrupu adlanan tayfalar məskun idi. Bura 
ela m, lulube ,kassit və kuti tayfaları da xil idi (43,68-69); lakin kutilə rin adları bə zi 
mə lu m o lan qədim Şərq d illəri vasitəsilə izah olun muş (102, 109); Kuti d ili bə lkə
də Ela m-d il qrupuna yaxın id i (102, 109); Manna dili Ela m v ə ya Şərqi Qa fqaz 
dillərinə ya xın id i ,(102, 206); a mma kas (asur mənbələrində kaşşu) dilin in Ela m 
dili ilə qohumluğu sübut olunmayıb (103,87); lulube dili e la m d ilin ə (102,101), 
kuti dili Qafqaz dillə rinə,ya xud hürrit dilinə ya xın idi (103,88); a mma İran 
Azərbaycanı əra zisində asur mənbələ rindən mə lu m bəzi şəxs ad larının hürrit dilinə 
mənsub olması şübhəlidir.(103,116);Urmiiya gölünün ətraf əra zisində kassi 
etnosuna mənsub qruplar yaşayırdı (102,120); lu lubelər ela mlılara və kaslara
(kassitlərə) ya xın id i (101,265); hürritdilli tayfala r Mannada Urmiya gölü ətrafında 
məskun id ilə r (102,226); lu lubelər hürrit lər deyildilər, ela mlılara qohum idilər 
(102,101); kuti d ili e la m,kassit, lu lube və kaspiləri əhatə edən dil ailəsinə mənsub 
idi (102,110); kutilə r dilcə Şima l Şərq i Qa fqaz qrupuna aiddir (103,88); kassitlər 
elamlılarla qohum idilər (102,121), amma ―kassit panteonu (allahların adları-Q. Q.) 
elamınkından tamamilə fərqlən ir‖ (102,134); kassitlər və kaspilər qohum tayfalar 
idilər (103,87); kaspilər Kassit-Ela m dil q rupuna mənsub idi (102,138); ela m d ili 
Qafqa z dillərinə yox, Dravid d illə rinə (Hindistan ərazisində yaşamış qədim yerli 
əhalinin dili-Q. Q.)qohumdur (103,86,108); ―Kaspi dil qurupu‖ mövcud olub 
(44,65), M idiya və Manna əra zisində yaşayanlar Ela m-Kaspi d il mənsubiyyətli id i; 
er.əv. X-IX əsrlərə qədər gələcə k M idiyanın qərb və mə rkə zi əyalət ləri eynic insli, 
yaxud yaxın qohumluğu olan kütlə idi; bu kütlə ya Kaspi, ya Elam-Kaspi, ya da 
Zaqr adlandırıla bilən etnik kütlə idi (44,84); kaspilər kassitlərə qohum idilər 
(44,79); elamlılar, kaspilər və lu lubelərin dili ―Kaspi‖ dilləri (44,72,85) idi.(Ədalət 
naminə de mə k la zımdır ki, İ. H. Əliyev ehtima l ed ilən Kaspi dil ailəsinə Ura l-
Altay dillərini də da xil et miş, la kin bu fikri in kişaf etdirmə mişdir.-44, 85); lulubilər 
elamlılara, axırıncılar isə kassitlərə yaxın id ilər (44, 81); Kaspi dil özəy i vardı, 
sonra ondan elam, kassit və lulube dillə ri ayrılıb; Mid iya əra zisindəki kütlə Kaspi, 
yaxud Zaqro-Ela m mənşəli idi (44, 91); M idiya əra zisində ela md illi etnik ünsür 
təxminən üç min il ərzində izlənir (44, 97); Mannanın Urmiya ətrafı ə ra zisin in 
əhalisi hürrit -lu lubidilli id i (44, 64); Urmiyaətrafı hövzələrin qərb və şimal 
rayonlarında va xtaşırı hürrit əha lisi haqqında xəbər verilir (47,126); ola bilər 
Urmiya ətrafı əyalətlə rdə kassit etnosunun hansısa qrupları yaşamışdır (47, 126); 
Urmiya gölü rayonunda Zaqro-Elam qrupuna mənsub tayfalar-elamitlər, kutilər, 
kassitlər və lu lubilə r məskun id i (131, 11); Yu xa rıda adları çəkilən tayfala rın 
dillərini bir a ilədə birləşdirmə k üçün deyəsən əsas yoxdur (47, 126);son tədqiqatlar 
kassit dili ilə ela m d ilin in qohumluğunu təsdiq et mir (47, 126); fərziyyə şəklində 

---

14 
İran yaylasında Elam elementinin geniş yayıld ığın ı demək olar (47,133); kassid dili 
ilə Ela m d ili qohum deyil; kassitləri kaspilərlə eyniləşdirməyə inanmaq çətindir, 
baxmayaraq ki, bu qohumluğa gü man var (47,129); lulubilər elamlılarla qohum 
deyil (47,127); Mannada hürrit və lulubi ünsürlərin in nisbəti məsələsi aydın deyil 
(47,127); Urmiya gölü ətrafı ərazisində və cənubda bir-birinə yaxın olan elam, 
lulube və kassitlər yaşayırdılar (134.117); mannalıla rın əhalisi hürrit (yəni Qafqa z- 
Q. Q.) Zaqro d illərinə a id dildə (134,140) danışırdı; (İ, Markvart yazmışdır ki, bu 
hürritlər sonra iranlılaşdılar, başqa sözlə farslaşdılar). Manna tayfaların ın dillərini 
―Zaqro-Elam‖ dil qrupu adlandırmaq o lar (134, 140) ; Manna əhalisi er, əv, IX-VII 
əsrlərdə Şimali Qafqaz dillərində danışırdı (132, 117)‖ ―yerli və coğrafi adların 
təhlili isə hələlik Manna dövlətində əhalinin dil mənsubiyyətini dəqiq müəyyən 
etməyə imkan vermir‖ (114, 39); Cənubi Azərbaycan əhalisinin böyük 
əksəriyyətini qədimdə hürrit (yəni, Qafqaz, yaxud Dağıstan) dilli əhali təşkil edirdi 
(115,34). 
Lap bu yaxında İqrar Əliyev M , N. Poqrebova adlı bir rus tədqiqatçısı ilə 
şərikli məqalə çap etdirmiş və yazmışlar ki, guya Cənubi Azərbaycan ərazisində, 
Urmiya gölü ətrafında əhali qədimdə hürritdilli idi (47, 136). Müəlliflər xüsusi 
olaraq həm də qeyd edirlər ki, Şima li A zərbaycan ərazisində- Albaniyada Şima l-
Şərqi Qafqazdillilərdən (başqa sözlə, Dağ ıstandilli çeçen-inquşlardan- Q. Q) başqa 
dildə danışan əhali o la bilmə zd i (47, 136).
De mə li, Cənubi Azə rbaycanın qədim sakinlə rinin ən qədim za manla rdan 
er. əv. VIII-VII əsrlə rə qədər (yəni guya iranlılaş masınadək) ―Zaqro-Ela m‖, 
―Kaspi‖, ―Hürrit‖, ―Hürrit -Lulubi‖ ―Hü rrit-Şimali-Şərqi Qafqaz‖ və s, dillərində 
danışması göstərilir. Lakin Manna və Midiya ərazisində Assur mənbələrində 
çəkilən şəxs adlarının və toponimlərin elam, urartu, hürrit, yaxud müasir Qafqaz 
dillərində olmadığ ı ya zılır və ―qədim yarli dillərdədir‖ ifadəsi (134, 14; 102, 167) 
ilə kənara qoyulur. 
Oxucu yu xarıda kutilərin, lulubilərin, kasların, mannaların və kaspilərin
etnik mənsubiyyətləri haqqında deyilənlə rə diqqət yetirsə sezə r ki, bu fikirlər bir-
birilə qətiyyən uzlaşmayan ziddiyyətli mü lahizələ rdir. Aydın hiss olunur ki, nə 
Avropanın tədqiqatçıları, nə də onların dediklərin i təkrarlayan rus, gürcü və 
Azərbaycan tarixçilə ri bu məsələdə aydın təsəvvürə ma lik deyillər.Belə liklə, 
Cənubi A zərbaycan əra zisində er. əv. III minillikdən er. əv. I minilliy in əvvəllərinə 
qədər akkad, assur və urartu mənbələrində adla rı çəkilən yerli etnosların etnik 
mənsubiyyəti aydınlaşdırılma mış qalır, ü mu mi ş əkildə onların hürritdilli (yəni, 
Qafqa zdilli) və Ela mdilli olması göstərilir.
Bu konsepsiyaya görə er. əv.II min illiyin sonlarında və I min illiyin
əvvəllərində İran yaylasına,o cü mlədən indiki Cənubi Azərbaycan ərazisinə Cənubi 
Rus çöllərindən Qafqaz yolu ilə İrandilli (bir fikrə görə, Hind-İran d illi) tayfalar-
farslar və madaylar gəlirlər (88, 340). M idiyalıların dili və ermən i dili Hind-
Avropa dil ailəsinə da xil idi (50, 100). Bir yerdə gəlmiş fa rslar və madaylar er. əv. 

---

15 
800-c i ildə ayrıld ılar.İrandilli madaylar və fa rslar Orta Asiya tərəfdən gəlib lər, 
çünki er. əv. II min illiyin axırıncı rübündə Zərdüşt peyğəmbər oradakı arilər 
(ya xud irandillilə r) içərisində fəa liyyət göstərirdi. (114, 130). Gə lənlə r at basdıran 
və oda sitayiş edən etnos idi. A zərbaycan ərazisindəki kurqanlar da bu etnosa 
aiddir (48,57). Bilmə k olmu r ki. kurqanla rda insanla yanaşı at basdırmaq adəti nə 
vaxtdan İran mənşəli tayfaların adəti id i? Er. əvvəl I min illikdə Altay, Tuba və 
Şərqi Qazaxıstan ərazilərin i əhatə etmiş Taqar, Karasuk və Pazırık arxeolo ji 
mədəniyyətlərinə a id kurqanla rdakı ço xlu at ske letləri olmaya arilə rə mə xsusdur?
Altayda, Qazaxıstanda və Orta Asiyada yaşamış Altay tayfalarının at 
basdırmaq adəti barədə istənilən qədər fakt göstərmək o lar. Bu adət skiflərdə, 
saklarda, massagetlərdə, sarmatlarda, sonra da hunlarda və oğuzlarda vard ı. Rus 
tarixçiləri özləri yazırlar ki,(bax: ―Очерки истории СССР. III -IX vv.M.,1958, s. 
394) Türk xaqanlığı dövründə (VI-VII əsrlə rdə) türklər göy və yer allahla rına at 
qurban kəsirdilər. İstəmi xaqan 572-c i ildə öldükdə onunla qəbrə at kəsib 
qoymuşlar və ku rqan düzəltmişlər. A. P. Potapov yaxın keçmişə qədər Altayda at 
qurban kəsmək adətinin təsvirini vermişdir (158,20). Atdan hərbi məqsədlə 
istifadə et məyin yaln ız İran mənşəli etnoslara mə xsus qayda hesab edənlərdən 
soruşan yoxdur ki, bəs böyük əraziləri keçən, qədim Şərqin bir sıra dövlətlərin in 
orduların ı məğlub edən türk kimmerlər, skiflər, saklar bəs nə ilə hərəkət edir və 
vuruşurdular? İqrar Əliyev nəinki Cənubda, hətta Şimali A zərbaycanda er. əv. I 
minilliyin o rtalarından sonrakı Azərbaycan maddi mədəniyyətinin İran mənşəli 
olduğunu yazmışdır (50.49). 
Er. əv. VIII əsrdə Cənubi Azərbaycan ərazisində Manna dövləti yaranır. 
Bu dövlət guya məh z yerli ―Kaspidilli‖, yaxud ―Hürritdilli‖ əhaliyə aid idi. Lakin 
Manna ərazisində hələ e r. əv. IX əsrdən İran mənşəli tayfala r da yaşayırdı. 
Er. əv. VII əsrdə Midiya dövləti yaranır və a z sonra Mannanı da özünə 
qatır. M idiya dövləti vaxtında vahid midiya xalq ı yaran mamışdı. A mma qədim fars 
dilində ― mid izmlər‖ var (114, 39) (yəni M idiya d ili qədim fars dilinə təsir et mişdir). 
Madaylar İrandilli o lduqlarına görə er. əv. VIII-VII əsrlərdən Cənubi Azərbaycan 
ərazisindəki yerli əhali iranlılaşmağa məru z qalır (48. 64) və nəticədə er. əv. IV-III 
əsrlərdəİrandilli Atropaten xalqı yaranır. (88,372;48,64;50,27). Er. əv. VII əsrdə və 
sonra Mannada irandillilə r ço xluq təşkil et mirdi.(114, 37). Atropaten xalq ının d ili 
İran mənşəli ―A zəri‖ dili idi, yəni əhali İran mənşəli dildə danışırd ı (50, 27). 
Manna dövründən eramızın əvvəllərinədək Cənubi Azərbaycanın 
əhalisinin böyük hissəsi hürritlər id i (114, 34), yəni hürrit (Qafqazmənşəli) d ilində 
danışırdı; Bu hürritlərdən çoxlu toponimlər və etnonimlər qalıb, onlardan biri də 
Mantiana adıdır. Strabon Urmiya gölünün Mantiana adlandığını yazır; Mantiana 
hürritlərin qədim ―Mitanni‖ adı ilə (114. 36) eynid ir. Bu hürritlər xüsusilə Urmiya 
gölü ilə Araz arasında çoxluq təşkil edirdilər (114, 36). Erkən orta əsrlərdən XI 
əsrə qədər Cənubi A zərbaycan əhalisin in böyük h issəsi İran mənşəli azəri idi. (114, 
45).A mma erkən orta əsrlərdə vahid a zəri d ili yo x id i, dia lekt və şivələrə

---

16 
bölünmüşdür (114, 45). A zəri d ili XIV əsrdə Azərbaycan türk dili tərəfindən 
sıxışdırıldıqdan sonra ancaq Ərdəbildə qald ı (114. 46). (Ondan yüz il sonra 
Ərdəbilli Şah İsmay ıl Xətai A zərbaycan ədəbi dilində əsərlər yazdı!). A zəri d ili 
XVI əsrdə Təbrizdə də vardı (114, 46), a mma Təbrizin İran mənşəli a zəri d ili tarixi-
fonetik və q ra mmat ik xüsusiyyətlərinə görə, Ərdəbil a zəri d ilindən fərq lənird i! 
(Var o lsun XVI əsrdə təbrizlilə rin İran mənşəli a zəri dilində danışdığını yazan 
tarixçimiz! Bu həmin əsrdir ki, mərkəzi Təbriz o lan Azərbaycan Səfəvilər 
dövlətinin dövlət dili türk-A zərbaycan dili id i). Sonra deyilir ki, XI əsrdə Orta 
Asiyadan gəlmiş türk oğuzla r bütün Ön Asiyanı, o cümlədən İrani işğal edirlər. 
Oğuzların Cənubi A zərbaycanı işğal etmələri ilə əlaqədar olaraq İran mənşəli azəri 
dilində danışan atropatenlilər ikinci dəfə ö z dillərini it irmiş və bu dəfə türk dilini 
qəbul etmişlər (142, 212; 108, 330; 70, 115; 11, 150, 56). İqrar Əliyev 1989-cu ildə 
aşağıdakı fikri söyləmişdir: ―Atropaten mərhələsi-bu Vətənimizin tarixində mühüm 
mə rhələ, ən qədim za man lardan başlayaraq İran yaylasının şima l-qərb 
əyalətlərində yaşamış nəsilləri, artıq antik dövrdə özünə əsasən qatmış İrandilli 
atropatenlər isə-orta əsrlərdə on ların əra zisinə gətirilmətürk dilini qəbul edərək 
yeni türkdilli etnosa çevrilmiş müasir azərbaycanlıların birbaşa əcdadlarından 
biridir.‖(50,4). Deməli, Cənubi A zərbaycan ərazisində əhali iki dəfə dilini 
itirmişdir: Hürrit( Kaspi,Zaqro-
Elam;Şimali-Şərqi Qafqaz və.s) d illərində 
danışanlar miladdan əvvəl VIII – VII əsrlərdən sonra iranlılaş mış, miladdan sonra 
XII 
– XIII əsrlərdə isə türkləş mişlər (lakin, misilsiz möcüzə baş 
vermişdir:er.əv.IVəsrdən dövlətli, paytaxtı, şəhərlərləri, çarları və dövrünə görə 
yüksək mədəniyyəti olan atropatenlılərin, yaxud atrapatakanların XI – XIII əsrlərdə 
dillərini at ması prosesində elə XIII əsrdə A zərbaycan ədəbi türk d ili yaran mış və 
şair Həsənoğlu bu dildə şerlər yazmışdır!)
Bə li, deyirlər ki, Cənubi Azə rbaycan ərazisində yaşayan azərbaycanlıla rın
əcdadlarının başına gəlmiş müsibətlərin tarixi belə olmuşdur. Oxucu yu xarıda 
deyilənlərə d iqqət yetirsə aydın görər ki, e r. əv. I minillikdə və bizim eranın I 
minilliyində Cənubi A zərbaycan əra zisində əhalinin etnik – d il mənsubiyyəti 
haqqında deyilənlər də ziddiyyətli mü lahizələrdən başqa bir şey deyil.
İndi isə o xucunu Şimali Azərbaycanın qədim əhalisinin etnik və dil 
mənsubiyyəti haqqında bu yanlış konsepsiyanın müddəaları ilə tanış edək.
Bir fə rziyəyə görə albanlar lə zgilər, ya xud lə zgid illi tayfalar o lmuşlar. Bu
fikri ilk dəfə 1825-c i ildə S. Bronevski adlı bir rus mə mu ru ortaya at mışdır. O, 
albanları ləzgilərin (müəllif yəqin ki, ləzgi dedikdə Cənubi Dağıstanda yaşayan və 
lə zgi dilləri q rupuna mənsub kiçik xa lqla rı, o sıradan lə zgilə ri nə zərdə tuturdu) u lu 
əcdadları saymışdır ( 73, 4). Sonra 1857-ci ildə alman səyyahı B.A.Qaksthauzen 
yazmışdır ki, ləzg ilər qədimdə alban adlan mışdı. (Закавказкий край, ч. И, СПб, 
1857, с.175).Yü z il keçd ikdən sonra bu fikir gürcü dilçisi A.Q.Şan idzenin xoşuna 
gəlmiş(ба х:177), ona istanadən Q.A.Melikişvili, İ.M.Dya konov, İ.H.Əliyev, 
S.T.Yere myan bu fikri təkrarla mışlar. 1958-ci ildə ―Azə rbaycan tarixi‖ nin b irinci 

---

17 
cild i rus dilində dünyaya gəldi. Kitabın 51-ci səhifəsində yazılmışdı ki, a lbanlar 
lə zgidilli idilər. Buna uyğun olaraq başqa bir nəticəyə də gəlmişlə r: A lbaniya 
dövləti indiki Dağıstanı da əhatə etmişdir. Bu mülah izəni əvvəlcə A.A.Bakıxanov 
(67,17), 1938-c i ildə rus tədqiqatçısı S.V.Yuşkov söylə mişdir. (188, 107). Sonra da 
― Alban‖ adının ―Dağıstan‖ mənasında olması fikri ortaya çıxd ı:guya 
―Alban‖adındakı ― alb‖sözü ―dağ‖ deməkdir. İlk dəfə bu fikri keçən əsrdə alman 
tarixçisi K.Noyman söyləmişdir. O yazmışdır ki, ― Albaniya‖adı Hind- Avropa 
dillərində 
alp ― dağ‖sözündəndir və ona görə ― dağlıq ölkə‖, 
―Dağıstan‖deməkdir.(K.Neu mann. Die wolker des südlichen Russlandis in ihes 
qeschihtlichen Entwie kelunq. 2 Aufl. Le ip zig, 1855, c.17).
K. V. Trever (171) və Dağıstan tarixç iləri (126) də belə yazmışla r. 
Dağıstan tarixçisi R. M. Maqo medov 1961-ci ildə yazmışdır ki, albanlar ləzgilər 
idilər və ona görə ―Albaniya‖ adı ―Dağıstan‖ mənasını verir (125, 48). Bu 
tədqiqatçı Alban adının qədim ermənicə ya zılmış forması olan ―Ağvan‖ etnonimin 
(qədim ermən icə ― l‖ səsi o lmadığ ına görə Alban ―ğ‖ səsi ilə Ağban kimi ifadə 
olunurdu) Dağıstanda Axvax rayonunda yaşayan v ə özlərini aşvado, Axvax 
kəndinin adı ilə hə m də a xva x ad landıran kiçik (cə mi 4 min. n.) Dağ ıstan dilli etnik 
qrup ilə eyniləşdirmişdir. Ermən i tarixc isi B. A. Ulubabyan da 1971-ci ildə 
yazmışdır ki, ―Alban‖ sözü kelt dilində (Britaniya adalarında yaşayanların qədim 
dili-Q. Q.)‖dağ‖ de mə kdir (174. 116). Bu fikrə 1984-cü ildə Ş. Sa mbatyan da ş ərik 
çıxd ı (24). Bu o deməkdir ki, er. əv. IV əsrdən miladın VIII əsrinədək yaşamış 
Alban dövləti ləzgid illi xalq ların əcdadlarına məxsus idi. 
Dağıstanın Alban çarlığına aid o lması fikri sonra A zərbaycanın bəzi 
arxeoloqları tərəfindən təkrarlan mışdır. Halbuki Albaniya heç vaxt indiki Dağıstanı 
(Quba xan lığ ı Rusiya tərəfindən işğal edildikdən sonra Dağıstana birləşdirilmiş 
Sa mur-Dərbənd arası bölgəni ç ıxmaq şərtilə, çünki bu bölgə Dərbənd şəhəri da xil 
olmaqla tarixən Albaniyaya aid olmuşdur və 552-c i ilə qədər Alban xristian dini 
mə rkə zi 
də 
Dərbənddən 
cənubda 
Çul 
şəhərində 
yerləşirdi) 
əhatə 
etmə mişdir.Strabon aydın yazır ki, A lbaniyanın şima l t ərə fi Qafqa z dağla rı ilə
əhatələnmişdir (Strabon, XI, 4, 1). Bu məlu matda şübhəsiz, elə indi olduğu kimi, 
Qafqaz dağların ın cənub yamacları nəzərdə tutulmalıd ır.Dağıstanın Albaniya ilə 
eyniləşdirilməsi və Alban tarixinin Dağıstan xa lqlarının tarixinə calan masın ın heç 
bir e lmi əsası yoxdur. Ta rixi həqiqət o lduğu kimi bərpa ed ilməlidirsə, bu belədir.
İkinci fərziyə də vard ır: albanlar Şimali-Şərqi Qafqaz mənşəli, başqa sözlə,
indiki çeçen-inquşların ü mu mi adı olan naxlar id ilər.Bufikri İ. M. Dyakonov, İ. 
Əliyev və Q. A. Melikişvili A. Q. Ş anid zeyə isnadən irəli sürmüşlər (134, 405;
103, 23; 51, 17). İqrar Əliyev son əsərlərin in birində bir daha qətiyyətlə yazmışdır 
ki, Albaniya əra zisində Na x-Dağıstan dillə rindən başqa dil ola bilmə zdi (51). 
Albanların siyasi tarixi haqqında əsər yazmış Fəridə Məmmədova da bu fikri 
müdafiə ed ir; həm kitabında, həm də 1989-cu ildə ―Elm və həyat‖ jurnalında çap 
etdirdiyi məqa ləsində o yazır ki, albanla r Şima l-Şərqi Qafqa z dillilər idilər (8). 

---

18 
Oxucuya aydın olsun ki, albanların Şimali Qafqaz mənşəli olması fikrin i A. Q. 
Şanidzeyə isnadən Q. A. Melikişvili 1954-cü ildə söyləmişdir (134, 405). Fəridə 
Məmmədova isə tə xminən 45 il sonra mənşəyimizi çeçen-inquşlarla bağla maqla
onu yalnız təkrar etmişdir. Qeyd edilməlid ir ki, əvvələn, çeçen-inquşları 
(veynaxları) bu məsələ heç maraq landırmır;Dağıstan tarixçiləri də məsələnin belə 
qoyulmasına əhəmiyyət vermirlər,görünür, albanların veynaxlarla qohu mluğu 
fikrinin ciddi olmadığın ı hiss edirlər; ikincisi, çeçen-inquşların u lu əcdadların ın 
antik mənbələrdə a lban yo x,