Azərbaycan xalqının ümummilli lideri

qaraqış deyirlər. Bu müddətdə qış ağır, üzücü keçir, qar qarışıq külək uğuldayır. Bir 

də deyirlər ki, qışın qışlığı çənindən bəlli olar. Çünki qışın çəni qar gətirər. Ulularımız 

deyib  ki,  böyük  çillədə  torpaq  qırxın  çıxardır,  kiçik  çillədə  isə  torpaq  səhər 

yuxusundadır. 

Qış  fəslinin  böyük  çillə  adlanan  qırx  günündə  əkinçilər  bağ-bağatı,  bostan-

tərəvəz yerlərini, üzümlükləri suvarırlar. El arasında "çillə suyu" adlanan bu suvarma 

torpağın  nəmliyinin  saxlanılmasına  kömək  edir,  ziyanvericiləri  qırır,  torpağın 

---

440 

 

şoranlaşmasının, habelə ağacların vaxtından əvvəl çiçəklənməsinin qarşısını alır. İlin 

bu çağında bağlara verilən su gecələr donur, bu donma ağaclara da təsir edir. Ağaclar 

qış  yuxusundan  gec  oyanır,  bu  da  onların  barının,  bəhərinin  çox  olmasına  təsir 

göstərir. 

Böyük  təbiətşünas  alim  Həsən  bəy  Zərdabi  xalqın  təcrübədə  sınaqdan  çıxmış 

belə bir zərbi-məsəlini misal gətirir: "Böyük çillədə suvaran çox, kiçik çillədə suvaran 

isə az məhsul götürər". 

Böyük  çillə  barədə  el-oba  arasında  gəzən  neçə  para  maraqlı  söyləmə  də  var. 

Belə söyləyirlər ki, bir gün Böyük çillə deyir: 

- Mən dolu qazanlar üstə gəlmişəm, qarıları sağlam görmüşəm. Sonra təndirləri 

yandırdım, kürsüləri qurdurdum. 

Böyük  çillə  40  gün  dövran  sürüb  gedir.  Yolda  Kiçik  çillə  ilə  rastlaşır.  Hal-

əhvaldan sonra Kiçik çillə soruşur: 

-  A  Böyük  çillə,  de  görüm,  qırx  gün  gəlib  atını  çapdın,  bu  qırx  gündə  nə 

gördün, neylədin, işin-gücün nə oldu? 

Böyük  çillə  nə  gördüyündən,  nə  etdiyindən  söhbət  açır.  Hikkəli  Kiçik  çillə 

istehza ilə gülüb cavab verir: 

-  Eh, sən heç nə eləməmisən ki... Mən gəlmişəm, gör indi nələr eləyəcəyəm, nə 

tufan  qoparacağam...  qazanları  ağzı  üstə  çevirəcəyəm,  təndirə  töküb  külbədən 

çıxaracağam,  gəlinlərin  əlini  sənək  qulpunda  donduracağam,  üzüqoylu  qoyub 

gedəcəyəm. 

Onun  coşduğunu  görən  Böyük  çillə  deyir  ki,  bacarmazsan...  çünki  qabağın 

yazdır, ömrün də azdır. 

Bu yandan da Boz ay özünü irəli verib deyir: - Siz məni uzaqda görmüsünüz, 

sizin acığınıza mən də gedib buzları əridəcəyəm, torpağın donunu açacağam, əkinləri, 

çölləri, yamacları cücərdəcəyəm. 

Böyük çillənin adına bağlı xalq arasında söz də qoşublar: 

Böyük çillə 

Boyu bir belə. 

Gəldi elə 

Gülə-gülə... 

Ağ gülünü də 

Göstərdi. 

Al dilini də 

Göstərdi. 

Nə nənəmi dağlatdı, 

Nə bir uşağı ağlatdı. 

Tay qoydun karvanına 

Taylı olsun. 

Pay qoydun xurcununa 

Paylı olsun. 

---

441 

 

Gəldi gülə-gülə. 

Getdi gülə-gülə. 

Ağ gülü də oldu 

Ağ tülü də oldu... 

Nə ağrı verdi elə, 

Nə acı söz aldı dilə. 

Ötdü belə-belə 

Getdi gülə-gülə... 

Xalq  təqvimində  fevralın  1-dən  20-dək  davam  edən  müddətə  isə  kiçik  çillə 

deyilir. Kiçik çillənin ömrü, göründüyü  kimi o  qədər də çox deyil.  Amma  kiçik çillə 

də kiçik çillədi ha. Qış fəslinin ən sərt, çovğunlu, dondurucu çağı sayılır. 

Kiçik çillədə qış çox hirsli gəlir. Bir əlində qılınc kimi şaxta, bir əlində çovğun, 

boran,  div  nərəli  külək.  "Kiçik  qardaş  hovlu  olar"  –  məsəli  də  çox  güman  ki,  kiçik 

çillə  üçün  deyilib.  Ümumiyyətlə,  kiçik  çillə  çox  sərt,  şaxtalı  soyuqları  ilə  fərqlənir. 

Ona  görə  də  bu  müddətə  qışın  oğlan  çağı,  qışın  zəlo-zəlo  vaxtı,  girəvəli  qış  da 

deyirlər. 

Kiçik çillənin soyuğu,  

Təndirə təpər toyuğu. 

Qışın donduran, sümük üşüdən şaxtaları ki başladı, "qış qulun salır" - deyirlər. 

Yəni qış elə soyuq, elə sərt keçəcək ki, at bala salacaq (qulun at balasına deyirlər). 

Kiçik çillənin "Xıdır Nəbi" adlanan ilk on günü, adətən, daha sərt, daha şiddətli 

keçir. Elə buna görə də deyirlər: 

Xıdır girdi, qış girdi,  

Xıdır çıxdı, qış çıxdı... 

Çillənin ilk günündən "Xıdır Nəbi" mərasiminə hazırlıq başlanırdı, qovrulmuş 

buğda  kirkirədə  üyüdülərək  qovut  hazırlanır,  bişirilmiş  yumurtalar  günəşin,  yazın 

rənginə uyğun qırmızı və yaşıl boyanır. Sonra qovut və yumurtalar görünməyən yerə - 

yükün altına qoyulurdu. Rəvayətə görə, "Xıdır Nəbi" sonuncu gecə gəlib əlini qovuta 

basır, bununla həmin evə bərəkət verir. "Xıdır Nəbi" bayramında xanım-xatın nənələr 

xonça  tuturdular,  süfrəni  çərəz,  şirniyyat,  qovurğa  bəzəyir,  təndir  çörəyi 

bərəkətləndirirdi.  Nişanlı  qızlara,  təzə  gəlinlərə  pay  aparmaq  adəti  geniş  yayılmışdı. 

Həyətlərdən  qovurğa  ətri  gəlirdi.  Qapı-qapı  gəzən  uşaqlar  bayramlıq  almaq  üçün 

mahnı oxuyurdular: 

Xıdır, Xıdır deyərlər,  

Xıdırın payın verərlər. 

Və yaxud 

Xanım, ayağa dursana,  

Yük dibinə varsana,  

Boşqabı doldursana,  

Xıdırı yola salsana... 

Gəlinlərin  əlini  sənək  qulpunda  dondurmaq  iddiasında  olan  kiçik  çillə  axırda 

---

442 

 

lap tufan qopardır. Bu müddət sovuşanda  hamı sevinir. Çünki onun  soyuğu, şaxtası, 

cilovsuz  dəli  küləkləri  çoxüzlü  olur.  Qışın  özündən  bir  ay  sonra  da  getmir.  Necə  ki, 

bununla bağlı xalq arasında gəzən belə bir söyləmə var: 

Kiçik  çillə  böyük  çilləyə  deyib  ki,  əgər  sənin  ömrün  məndə  olsaydı,  sən 

gələndə  mən  gəlsəydim,  gəlinlərin  əlin  xəmir  təknəsində  (və  yaxud  un  çuvalında) 

dondurardım. Bir də deyib ki, sənin yerinə mən olsaydım, atların balasın qarınlarında 

dondurardım. Amma neynim, ömrüm azdır, qabağım yazdır... 

Kiçik çillənin də adına bağlı xalq arasında söz qoşublar: 

Kiçik çillə - 

Boyu bir belə, 

Hikkəsi bir belə... 

Gəlişi oldu 

Hayınan. 

Gedişi oldu 

Vayınan. 

Əlində qırmanc 

Eli-günü yandırdı. 

Neçə günahsız 

Doqqaz bağladı. 

Neçə alaqapı sındırdı. 

Kəsdi neçə evin 

Yaxmasın. 

Çörəyin, pendirin, ağmasın. 

Axırda zara gəldi el, 

Oturub şər üstündə 

Zarın-zarın ağladı. 

Gülüş gəldi. 

Özü bir belə, 

Hikkəsi bir belə 

Bu kiçik çillənin. 

Bu kiçik çillənin 

Əl-qolunu bağladı. 

Budaqların dağladı. 

Gülüş yelə verdi 

Piscik çilləni, 

Gülüş yelə verdi 

Kiçik çilləni... 

İnama  görə,  kiçik  çillə  çıxmaqla  qış  başa  çatır.  Azərbaycan  Xalq  təqviminə 

görə,  sonrakı  ay  boz  ay  (alaçalpov)  adlanır  və  fevralın  21/22-dən  Novruza  qədər 

davam edir. Xalq arasında bu müddət boz çillə, ala çillə, ağlar-gülər ayı adları ilə də 

tanınır. Həmin müddət ərzində hava tez-tez bozardığından, tutqun, günəşsiz  günlərin 

---

443 

 

sayı  çox  olduğundan,  bir  sözlə,  qaşqabaqlı,  çiskinli-qaramatlı  keçdiyindən  bu  dövr 

xalq təqvimində boz ay adlanır. Bu ayın sərtliyini, tez-tez dəyişkən olmasını hiss edən 

el-oba əbəs yerə deməyib ki, "Boz ay boz sifətin göstərir" və yaxud "Boz ay bozara-

bozara  keçər".  Həmin  ayın  qəzəbindən  qorunmaqdan  ötrü  boz  ayı  cəmlələrə,  yəni 

həftələrə  (dörd  çilləbeçəyə)  bölüblər.  Cəmlələrə  ad  da  seçiblər:  ab,  atəş,  xak,  bad. 

Həftələrin tamamı çərşənbə günlərində qeyd olunub. 

Bəllidir  ki,  çərşənbə  axşamı  ağır  gündür,  uğurlu  sayılmır.  Görünür,  çillədən 

çıxmaq,  dərd-bəlanı,  ağrı-acını  bu  ağır  günün  üstünə  tökmək  qarşıdakı  günlərə, 

xüsusən  də  ilaxır  çərşənbə  axşamından  sonra  gələn  Novruza  arınıb-durulmuş  halda, 

saf ruh, pak, sağlam bədənlə  getmək el inamınca daha uyğun bilinmişdir. Bu barədə 

görkəmli maarifçi Məhəmmədağa Şahtaxtinskinin 1880-ci ildə "Obzor" qəzetində çap 

etdirdiyi "Novruz  bayramı"  məqaləsində  də  söz açılmışdır. Həmin qaynaqda  deyilir: 

"Çərşənbə  ağır  gün,  ilaxır  -  ilin  axır  çərşənbə  axşamı  isə  ondan  betər  hesab  olunur. 

Odur  ki,  çərşənbənin  ağırlığını  yüngülləşdirmək  üçün  müxtəlif  vasitələrə  əl  atırlar. 

Deyilənə  görə,  axır  çərşənbəni  quş  kimi  ötüb  keçməyən  adam  təzə  ildə  dərd-sərə 

tutulur". 

Xalq ağır hesab elədiyi boz ayın yaz soraqlı çərşənbələrini müqəddəsləşdirmiş 

və  onların  hər  birini  ayrı-ayrılıqda  böyük  şənliklərlə,  sevinclə  qeyd  etmiş,  ilk 

çərşənbədən Novruzadək qışın qurtarması,  təbiətin canlanması  şərəfinə  özünün ayin, 

etiqad,  inanc,  oyun-tamaşa  və  mərasimlərini  yaratmışlar.  Çərşənbə  axşamlarında  od-

ocaq  çatılır,  elliklə  od  üstündən  atılhatıl  başlanır,  "ağırlığım-uğurluğum  hamısı  bu 

odun üstünə" - deyirlər. İnama görə, bununla da ilin ağrı-acısı, uğursuzluğu oda düşüb 

yanmalıdır. 

Boz ay bu müddətində havanın qəfil dəyişməsinə, gündə neçə cildə girməsinə 

aid  bir  el  söyləməsi  də  var.  Çox  qədim  zamanlarda  insanlar  ay  haqq-hesabını 

bilmirdilər, elə ona görə də günü günə, ayı aya qarışdırırdılar. Belə çaşbaşlıq insanları 

bu qənaətə gətirdi ki, ili aylara, ayları isə günlərə bölsünlər. İlə 12 ay, hər aya isə 32 

gün verdilər. Ancaq bölgü vaxtı boz aya cəmi 14 gün düşür. İnciklik olmasın deyə hər 

aydan  bir  gün  götürüb  boz  ayın  günlərinə  əlavə  edirlər.  Görürlər  ki,  bunda  da 

haqsızlıq baş verdi; hər ayın 31 günü, boz ayın isə 25 günü oldu. Onda yenidən aylara 

müraciət  edirlər  ki,  hərəniz  1  gün  də  verin.  Ayların  yarısı  razılaşır,  yarısı  isə 

razılaşmır; nəhayət, biri 1, digəri 2, fevral isə hətta 3 gününü verir. Beləliklə, boz ay 

olur 31 gün. Ancaq öz günlərini ilin müxtəlif fəsillərindən olan aylardan aldığı üçün 

günün biri hava baxımından o birisinə oxşamır. 

Boz ay xalq arasında döl ayı kimi də tanınır. "Boz ayımız bozarsa da, döl ayıdır 

ki, döl ayıdı" deyirlər. Bu ayda qoyunlar quzulayır, quzular mələyir. Ata-babalarımız 

nahaq  yerə  deməyiblər  ki,  "Döl  düşdü,  bərəkətdən  göl  düşdü".  Bir  də  belə  vaxtda 

deyirlər  ki,  "Quzuların  səsindən  qış  səksənər,  köynək-köynək  ət  tökər".  Keçmişlərdə 

dölün başlanması çobanların  sevincinə  səbəb olurdu. Uğurlu quzu almaq onlar üçün 

böyük bayram idi. Bu  münasibətlə  keçirilən şənliyə  qohum-qonşular dəvət olunardı. 

Xalq etiqadına görə, kim belə şənlik təşkil etməzdisə, onda döl bərəkətli olmazdı. 

---

444 

 

Dölün  uğurlu  keçməsi  ilə  bağlı  bir  sıra  inam  və  mərasimlər  keçirilir:  qovut 

hazırlayır, kətəməz və sulux bişirirlər. Qohum-qonşulara bulama payı göndərirlər. Döl 

vaxtı evin ayağı sayalı ağsaqqalı, ağbirçəyi qoçun belinə oğlan uşağı mindirib sürünün 

içinə buraxır. Dünyagörmüşlərimizin fikrincə, onda quzunun erkəyi çox olardı. 

Qoyunlar  quzulayanda  uşaqların  üzü  gülür,  bulaması  sonbeşiklərin  olardı. 

Kənd-kəsəyimizdən  süd  qoxusu  gəlir,  dələmənin,  yağın,  şorun,  pendirin,  ətin  bol 

olmasını  arzulayırlar.  Qoyun-quzu  dırnağından  başlayır  bərəkət,  -  deyirlər.  Dölçülər 

quzuları  qardan  gözləyir,  əgər  quzuları  birdən-birə  qara  çıxartsan,  deyirlər  quzunu 

yelqursaq eləyərsən. 

Mal-qaranın da, əkinin də, təsərrüfat həyatının da taleyi  həll olunur boz ayda. 

Xalq etiqadına görə, bütün ilin necə keçəcəyi məhz bu ayın necə gəlməsindən asılıdır. 

Boz ay müddətində yaz-tarla işlərinə ciddi hazırlıq görülür; ağacların dibləri bellənir, 

boşaldılıb  qurtarır.  Bağlara,  bağçalara  qulluq  edirlər,  qoyun-quzu  yatağını,  otlağını 

səliqə-sahmana  salırlar.  Bu  zaman  təcrübəli  arıçılar  qışdan  çıxmış  arıları 

qüvvətləndirmək məqsədilə onlara şirə, ruzi payı hazırlayıb verirlər. 

Suvarma  suyunu  əkinçiliyin  əsası  hesab  edən  kəndlilər  boz  ayın  ortalarında 

taxıl  əkinlərini  suvarırlar.  Bu  suvarma  gülənbər  adlanır.  Daha  sonrakı  suvarmalara