Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
Yüklə 7,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Xanəndəlik sənəti. Musiqi dünyamızın gözəlliyini xalqa çatdıran, onu geniş
əraziyə yayan xanəndələrdir. Xanəndə hər şeydən əvvəl, muğam yaradıcısı, muğam carçısıdır. Mahnısı, təsnifi, rəngi də bir ayrı gözəllik. Xanəndə onları geniş yayan, şöhrətə çatdıran el sənətkarıdır. Xanəndə sayılan, seçilən, sevilən peşəkardır. El-oba istəyi, şən məclislər yaraşığıdır. Dərin məzmunlu musiqimizin xanı, bəyzadəsi, şahı, sultanıdır. Bu nadir sənət tanrı vergisi, taleyin üzə gülməsidir. Xanəndə bir sıra ümdə cəhətləri özündə cəmləşdirən istedad sahibidir.
148
Bəllidir, xanəndəlikdə səs əsasdır, həlledici amildir. Xanəndənin məlahətli bəmi könül oxşamalı, zili könül ovsunlamalıdır. Ürəkdən süzülən məlahətli səs boğazda qaynadılar, dildə oynadılar. Üstəlik, nəfəs də, həvəs də. O da həqiqətdir ki, xanəndə səsinin qədir-qiymətini bilməli, onu müdam qorumalı, qeydinə qalmalıdır. Xanəndə təkcə səsi, sözü deyil, həm də ədəb-ərkanı, davranışı, oturuşu-duruşu ilə ad-san qazanır, el ağsaqqalı, el sənətkarı səviyyəsinə yüksəlir. Xanəndə ağayanalığı, ərkənyanalığı, gülərüzlüyü, sadə və səmimiliyi ilə seçilməlidir. Şübhəsiz,
xanəndənin libası, geyim dəsti və xüsusi görkəmi də təsir gücünə malikdir. "...Çalan və çağıran xoşsurət və xoşsima və şirin dilə malik olsun ki, baxanların və eşidənlərin şadlığına səbəb olsun"[45]. Xanəndə çalğıçı, xüsusilə tarzənlə həmfikir, həmsöz olmalıdır. Xanəndə tarzənin sehrli barmaqlarını, tarzən xanəndənin sehrli ürəyini duymalıdır. Tarzən öz çalğısı ilə xanəndənin oxusu arasında körpü yaradır, onu ilhamlandırır. Xanəndənin yaxşı qaval çalması da mütləq şərt sayılır. Xanəndə daim öz üzərində işləməli, çalışqanlığı, zəhmətsevərliyi ilə diqqəti cəlb etməlidir. Sənətinə vurğunluq, oxuyub öyrənmək də öz qaydasında. Xanəndə musiqi tarixinə, öz sələfləri və müasirlərinin əməllərinə yaxından bələd olmalıdır. Geniş bilik, hazırcavablıq və xalqın adət-ənənəsinə dərin ehtiram da əsas şərtlərdəndir. Xanəndə məclisi ələ almağı, şənliyə sahib olmağı bacarmalıdır. Dinləyici ilə təmasa girməli, ürəklərə körpü salmalıdır. Oxuduğu muğama uyğun şeir seçməlidir. Muğamın məzmunu şerin ruhu ilə qoşalaşmalıdır. Sözlər açıq-aydın tələffüz edilməlidir. Həqiqətdir ki, muğamlarımızın mətnində aparıcı yeri klassik qəzəllər tutur. Deməli, muğamlarımız qəzəl üstə, qəzəllərimiz muğamat üstə köklənib. Muğamat qəzəlin bəxti, taleyi, qəzəl muğamatın pərvanəsi, dəli-divanəsi. Kövrək sözlərin, ecazi səslərin vüsəti qoşa vuran ürəklər, qoşa döyünən qəlblərdir. Bu birlik, bu qoşalıq hər
149
iki mənəvi sərvətin inkişaf mənbəyi, kamillik məbədgahı, ruhi qidasıdır. Dahi Füzuli, böyük Vahidin qəzəllərində muğamlarımız nə qədər də gözəl və ülvi səslənir! Qəzəlin məzmunu muğamın mənasıyla qoşalaşmalı, dinləyicini sehrə salmalıdır. Öz ovsunu ilə dinləyicinin qəlbini oxşamalı, layla çalıb, laylalanmalıdır. Yeri gələndə qəmin gözünə bir az sevinc qatmalı, məclis əhlini haldan-hala salmalıdır. Eşq-məhəbbət muğamlarında Məcnun olmalı, Leyli ülviyyətinə səcdə qılmalı, hamını yandırıb-yaxmalıdır... Son iki əsrdə xalqımızın böyük muğam ustalarının səsi Şərqin və Qərbin musiqi ocaqlarının bəzəyinə çevrilmişdir. Bu dövr xanəndələrinin hər birinin öz dəsti- xətti, oxu tərzi, səs diapazonu. Hərəsinin də öz qədir-qiyməti, öz şan-şöhrəti. Onların böyük
əksəriyyəti haqqında az yazılmamışdır[46]. Oxucularda muğam və mahnı sənəti haqqında tam təsəvvür yaratmaq məqsədilə bəzi məşhur xanəndələri
yada
salmaq, onların haqqında müxtəsər məlumat vermək istərdik. XIX əsrin birinci yarısında Şuşada anadan olan Hacı Hüsü Niftalı oğlu zil və könül oxşayan səsi ilə seçilmişdir. O, "Orta mahur"u, "Çahargah"ı özünəməxsus tərzdə ifa edərmiş. "Rast", "Şur" və "Mahur" muğamlarını yeni xallar, guşələrlə zənginləşdirmişdir. Bəzi təsnif və mahnıların yaranmasında onun da rolu vardır. Böyük xanəndə 1896-cı ildə Aşqabadda dünyasını dəyişmişdir[47]. Xanəndə Səttar qədim Azərbaycan şəhəri Ərdəbildə dünyaya gəlsə də, onun doğum və vəfatı tarixi hələlik qaranlıq qalır. Lakin onun XIX əsrin birinci qərinəsində anadan olması təxmin edilir. Bir müddət Məhəmməd Mirzə şahın sarayında oxusa da taleyi onu 1844-cü ildə Naxçıvanla bağlayır[48]. Səttar tezliklə təkcə vətənində deyil, qonşu ölkələrdə də sevilir. Onun ipək kimi yumşaq, qeyri-adi, qəlbə nüfuzedici səsi çoxlarını valeh etmiş, şəninə şeirlər yazılmışdır. Bu baxımdan Y.Polonskinin xanəndəyə həsr etdiyi şeri çox qiymətli və maraqlıdır: Səttar! Səttar! Nə zaman qəhərlidir, ah-vayın, O boğuq fəryadından göy kişnər, bulud ağlar... Kamanın iniltisi, qavalın qəm harayı Sinəmə dağlar çəkər, qəlbimdə yuva bağlar...
Qul ayrı cür oxumaz - duyuram bu nəğməni – 150
Yanğısı təranəndən qopan zəncir səsidir. Səttar! Səttar! Hönkürtün təşvişə salır məni – Bu insan taleyinin qəmidir, qüssəsidir[49]. Sənətkarın Tiflis həyatı və onun sehrli səsi daha geniş meydan almışdır. O bu
şəhərdə yaşayan başqa millətlərin də dilində məclislər aparır, mahnılar oxuyur. Sənətkar bir sıra muğamları, xalq mahnılarını özünəməxsus tərzdə oxuyur, hamını
heyrətə salırdı. XIX-XX əsr xanəndələri arasında Cabbar Qaryağdı oğlu daha çox şöhrətlənən
və xalqına başucalığı gətirən təkrarsız sənətkardır. O, haqlı olaraq Azərbaycan vokal sənətinin banilərindən biri, böyük el nəğməkarı və görkəmli musiqişünas
kimi tanınmışdır. Şuşa torpağının istəkli övladı olan Cabbar Qaryağdıoğlu 1861-ci ildə Seyidlər məhəlləsində boyaqçı ailəsində dünyaya göz açmışdır[50]. Gənc yaşlarında səsini sınamış, məclislərdə ustadları dinləmiş və fürsət düşəndə oxumuş, tanınmışdır. Tezliklə onun ad-sanı demək olar ki, Azərbaycanın hər guşəsində ehtiramla yad edilmişdir. Çox keçmədən müğənninin qeyri-adi səsi Qafqazın bir sıra bölgələrində, İran və Orta Asiyada eşidilmişdir.
əvvəllərində xanəndənin şöhrəti daha da artmış, xalqın böyük müğənnisi kimi adı dillər əzbəri olmuşdur. Onun bənzərsiz səsi güclü, zil, geniş diapazonlu və şux, oynaq olması ilə seçilirdi. Onun ifasında "Bayatı Qacar", "Dəşti", "Çahargah", "Heyratı", "Kürdü- şahnaz" və s. muğamlar (51) sanki yenidən yaranmış, təsirini, məlahətini artırmışdır. Cabbar Qaryağdı oğlunun səsinin Kiyev, Moskva və Varşavada qrammofon valına yazılması dövrünə görə böyük hadisə olmuş və onun şöhrətini daha da artırmışdır. Xanəndəni dünya şöhrətli İtaliya müğənnisi E.Karuzo ilə müqayisə etmələri və S.Yeseninin onu
"Şərq musiqisinin peyğəmbəri" adlandırması fərəh doğurur[52]. Opera sənətimizin inkişafı, xalq muğam və mahnılarının toplanması və XIX əsr musiqisi haqqında tədqiqatı xalqına əvəzsiz yadigar, qiymətli töhfədir. Musiqimizin beşiklərindən biri olan Cənubi Azərbaycanda çox xanəndələr olmuş, çox ürəkləri fəth etmişlər. Lakin onların yaradıcılığı və taleləri layiqincə işıqlandırılmamışdır. Bəziləri haqqında
olan məlumatlar kifayətedici deyildir. Belələrindən biri Əbdülhəsən xan Azər İqbal Soltandır. Əbülhəsən xan 1871-ci ildə Təbrizdə ziyalı ailəsində dünyaya gəlmişdir. Tezliklə onun heyrət doğuran səsi eşidilir. Muğamların daxili aləminə bələd olur, onları mahiranəliklə ifa edir. Qəzvində,
151
Tehranda, Təbrizdə məclislər keçirir, sevilir, seçilir[53]. Onun təkcə qəlb oxşayan səsi deyil, həm də vüqarlı görkəmi, məharətli davranışı könüllərə hakim kəsilir. Xalqımızın böyük xanəndəsi Əbülhəsən xan Azər çox yazarların diqqətini cəlb etmiş, onun şəninə təriflər söyləmişlər. Lakin xanəndənin tərifi Şəhriyarın incilərində sədəfə düzülmüş və dəqiq mənalandırılmışdır:
Tapdı İqbal ilə şöhrət bu cahanda musiqi, Gül üzün gördü, gül açdı gülüstanda musiqi. Sanki sənət zirvəsindən bir şəlalə yollanır, Coşqun avazı ilə həmahəng olanda musiqi. Şaxta vurmuşsa hünər gülzarini, İqbal ötər bülbülü-şeyda olub fəsli xəzanda musiqi. Güzgüdür saf qəlbi, onda əks edər öz hüsnünü, Lalə tək rüxsarini seyrə dalanda musiqi. Şövqilə bir zümzümə axsa döşündən su kimi, Güllənər dağda, çəməndə, bustanda musiqi. Fəxr edər şair ki, vəsfində sənin yazmış qəzəl, Fəxr edər çünki, adınla hər zamanda musiqi[54]. Azərbaycanda xanəndəlik sənətinin inkişafında Əbdülbağı Bülbülcan Kərbəlayı Əli oğlu Zülalovun xüsusi xidmətləri olmuşdur. Görkəmli muğam ustası Bülbülcan 1841-ci ildə Şuşada anadan olmuş, 1927-ci ildə Bakıda torpağa tapşırılmışdır[55]. Heç şübhəsiz, bir sıra sənətkarlar kimi Bülbülcanın Şuşa ədəbi mühitində əvəzsiz rolu olmuşdur. Görkəmli xanəndə 1876-cı ildə Tiflisə köçür və uzun illər qızğın fəaliyyət aparır. Böyük tarzən Sadıqcanın Bülbülcanla birgə çal-çağırı hər iki sənətkara ümumxalq məhəbbəti qazandırmışdır. Onlar Tiflisdə şənliklər təşkil edir, birlikdə çalışırdılar. Birinin tarının ecazi səsi, birinin təkrarsız oxusu, mahnısı, şərqisi. O, mühitə, şəraitə uyar türkcə, gürcücə, farsca, ləzgicə oxuyur, hamını valeh edirdi. Onun məlahətli səsi, şirin avazı alqışla qarşılanırdı[56]. Əbdülbağı Zülalov həm də geniş ərazidə məşhurlaşan bir sıra xanəndələrin müəllimi olmuş, onlara çətin sənət yollarında uğurlar diləmişdir. Onlardan Cabbar Qaryağdı oğlu, Musa Şuşalı, Məşədi Məmməd Fərzəliyev, Şəkili Ələsgər, Vahab bəy, Seyid Şuşinski və başqalarını xatırlatmaq olar[57]. XIX əsrin ortalarında Şamaxıda dünyaya gələn Mirzə Məhəmmədhəsən İsmayıl oğlu Fələkzadə Şirvani ən tanınmış el xanəndələrindəndir[58]. Xanəndənin
152
məlahətli, könül oxşayan səsinə vurulan Seyid Əzim Şirvani onu öz incilərinə köçürmüşdür: Əqlim əlimdən nə gülü yasəmən aldı, Nə sünbülü reyhan, nə baği-çəmən aldı. Davud məgər zində olub dəhrdə Seyyid, Arami-dilim sövt-Məhəmmədhəsən aldı. XIX yüzilliyin ikinci yarısı və XX yüzilliyin əvvəllərində xalqımızın ifaçılıq tarixində Həmid İmanqulu oğlu Qurbanov görkəmli xanəndə, tarzən və aktyor kimi tanınmış və sevilmişdir. İpəksəsli, xoşavazlı Həmid "Segah" muğamının bir ayrı həvəs və özünəməxsus tərzdə dinləyicilərə çatdırır, alqış sədaları ilə qarşılanırdı. Bəzən bu bənzərsiz ifaya görə ona "Həmid segah" da deyirdilər[59]. Hər xanəndənin öz oxu tərzi muğamların ifasına öz dəsti-xəttini göstərir, öz möhünü vururdu. O da təqdirəlayiqdir ki, Malıbəyli Həmid 1910-cu ildə Riqada "Qromofon" şirkətinin xahişi ilə "Şur", "Rast", "Yetim segah", "Humayun" muğamlarını vala yazdırmışdır. O, eyni həvəslə xalq mahnılarının bənzərsiz ifaçısı olmuşdur[60]. Sonralar səsini itirən sənətkar əsasən tarzənlik etmiş, böyük uğurlar qazanmışdır. Malıbəyli kəndində dünyaya göz açan və sonralar uğurlar qazanan xanəndə, tarzən adını şərəflə daşıyan sənətkar 1922-ci ildə vəfat etmişdir. Görkəmli Azərbaycan xanəndəsi Ələsgər Abdullayev 1866-cı ildə Şəkidə anadan olmuş, gəncliyində çətinliklərlə üzləşmişdir. Lakin bacarığı, zəhməti və əzmkarlığı onu arzusuna qovuşdurmuşdur. Onun xanəndəlik sənətinə yiyələnməsində xanəndə keştazlı Həşimin əvəzsiz rolu olmuşdur[61]. Zaman keçdikcə Ələsgər məclislər aparmış, sözü, səsi, avazı ilə dinləyicilərin rəğbətini qazanmışdır. Xanəndə "Çahargah", "Bayatı-Şiraz", "Şüştər" muğamlarını özünəməxsus və mahiranə tərzdə ifa etmişdir. Onun bənzərsiz ifasında bir sıra muğamlar, mahnılar vala yazılmışdır. 1929-cu ildə vəfat edən görkəmli xanəndə haqqında Cabbar Qaryağdı oğlu demişdir:
153
"Ələsgər, biz səni yox, "Rahab"ı dəfn edirik"[62]. XIX əsrin ikinci yarısında Şuşada dünyaya gələn, XX əsrin altmışıncı illərinin əvvəllərində dünyasını
dəyişən Məşədi Məmməd Fərzəliyevin xalqımızın musiqi tarixində xüsusi yeri olmuşdur. Qarabağ musiqi
məktəbinin istedadlı nümayəndəsi, geniş səs diapazonuna malik olmuşdur[63]. Qəribə
taleli Məşədi
Məmməd müxtəlif illərdə Gəncə, Tiflis,
Batumi, İstanbul, Vladiqafqaz və başqa şəhərlərdə yaşamış, öz bənzərsiz sənətini inkişaf etdirmişdir. Xanəndə muğamlarımızın demək olar ki, hamısını eyni məharət, eyni həvəslə ifa etmişdir. O, 1912-ci ildə "Sport-rekord" şirkətinin xahişi ilə Varşavada olmuş, xeyli muğam, təsnif və xalq mahnılarını vala yazdırmışdır[64]. 1929-cu ildə xaricə səfər edən Məşədi Məmməd vətənə dönməsə də, xalqımızın zəngin musiqisini geniş əraziyə yaymışdır. Ömrünün 90 yaşında İstanbulda torpağa tapşırılmışdır[65].
154
Şuşalı İslam Əbdül oğlu Abdullayev 1876-cı ildə anadan olmuşdur. Şuşanın toylu- büsatlı, çal-çağırlı aləmi İslamın gələcək xanəndəlik taleyini möhürləmiş, onu işıqlı yola uğurlamışdır. Gənc xanəndə püxtələşdikcə onun səsinin sorağı
Gəncəbasardan, Şəkidən, Şirvandan gəlir. "Segah"ının səsi, sədası İrana yayılır. Xanəndənin "Yetim segah"ı dinləyiciləri heyran qoymuş, eşq-məhəbbət atəşinə salmışdır. Böyük el sənətkarı təkcə "Segah" muğamını deyil, qalan muğamlarımızı da eyni həvəs, təsirli, qəlbə nüfuzedici, təkrarsız səsilə ifa edərək hamını heyrətdə qoymuşdur[66]. İslam Abdullayev həm də bir musiqi müəllimi kimi
bir sıra
xanəndələrin yetişməsində xüsusi xidmət göstərmişdir. Bir sıra sənətkarlarla yanaşı görkəmli xanəndənin oxusu qrammofon valına yazılmış, geniş ərazidə yayılmışdır. Bu baxımdan xanəndənin 1910-1915-ci illərdə "Sport-rekord" və "Ekstrafon", "Primer-rekord" aksion cəmiyyətləri tərəfindən təsniflər, muğamlar, xalq mahnılarının vala
köçürülməsi diqqətəlayiqdir[67]. Əvəzedilməz xanəndəmiz Segah İslamın 1964-cü ildə vəfatı xalqımızın kədərinə səbəb olmuşdur. Təkrarsız səsilə şöhrətlənən Keçəçi oğlu Məhəmməd 1864-cü ildə Şuşada doğulmuşdur. O, 1904-cü ildə Bakıya köçərək xanəndəlik sənətini inkişaf etdirmiş, məclislər aparmışdır. Maraqlı cəhət odur ki, xanəndə 1912-ci ildə Varşavaya dəvət olunmuş, muğam və xalq mahnılarını məharətlə ifa etmişdir. 1926-cı ildə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında işləyərək gənc
müğənnilərin yetişməsinə çalışmışdır. 1940-cı ildə 76 yaşında Qubada vəfat etmişdir[68]. Məşhur xanəndə Zülfüqar Səməd oğlu Adıgözəlov 1898-ci ildə Qarabağın Qaradolaq kəndində anadan olmuşdur. O, XX əsrin görkəmli sənətkarları sırasındandır. Onun pəsdən oxuması daha məlahətli, daha təsirli idi. O, xalqlarımızın, çeşidli muğamlarımızın təkrarsız ifaçısı kimi tanınır və sevilirdi[69]. Mir Möhsün ağa Seyid İbrahim oğlu Şuşinski 1889-cu ildə Şuşada anadan 155
156
olmuşdur. O, erkən yaşlarından oxumağa başlamışdır. Dini mərasimlərdə və el şənliklərində ecazi səsi ilə könüllərdə fərəh tapmışdır. Seyid Şuşinskinin zil səsi Qarabağdan bütün Azərbaycana, oradan Qafqaza yayılmışdır. Məclislərdə sehrli səsi, davranışı ilə şöhrətə çatmışdır. Bütün muğamların, çoxlu mahnı və təsniflərin təkrarsız ifaçısı idi. Onun "Rast" və "Çahargah" dəstgahlarını ifa etməsi möcüzə doğurur, heyrət yaradırdı. Seyid Şuşinski bəhrli (ritmik) muğamlardan "Arazbarı", "Heyratı", "Mani", "Səmayi-şəms" və "Mənsuriyyə"ni ustadanə ifa edirdi. Onun ifasında "Güllü qafiyə", "Səlbi-kərayi", "Osman-kərayi" və aşıq havaları da məlahətlə səslənmişdi[70]. O, bir sıra tanınmış xanəndələrin ustadı olmuşdur. Güclü nəfəsi, şaqraq səsi, şirin zənguləsilə qəlblərə hakim kəsilən görkəmli müğənnilərimizdən biri də Xan Şuşinskidir. Sərv boyu, şux qaməti, ləngər yerişi, mehriban baxışı ilə yaddaşlarda qalan Xan. Ağayanalığı, duzlu, məzəli söhbətlərilə sevilən Xan. Xalqımızın musiqi dünyasının xanı İsfəndiyar Aslan ağa oğlu Cavanşirov musiqi ilə bələnib, musiqi ilə laylalanıb. Gəncliyində bir məclisdə "Kürdü-şahnaz" oxuyanda hamı qeyri-adi səsdən heyrətə gələrək onu Xas Şuşinski deyə çağırıblar. Onun şaqraq səsində "Segah", "Qatar", "Rast", "Çahargah", "Bayatı-Şiraz", "Şur", "Qarabağ şikəstəsi", muğamları, saysız-hesabsız xalq mahnıları özünə əbədi məskən salmışdır[71].
|