Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
Yüklə 7,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
AĢıq havaları. Hər bir saz havası xüsusi zənguləyə, məqam və ahəngə,
məzmun və təsir gücünə malikdir. Məhz bu cəhətlər onları bir-birindən fərqləndirir, 177
178
ayırır. Bu el havalarının hər biri insanda qəlbə hakim kəsilən əhvali-ruhiyyə yaradır. Ustad aşıqların qəlbində, düşüncəsində və barmaqlarının sehrində pərvəriş tapan, sazın sinəsində, tellərində və pərdələrində çağlayan havaların tarixi aşıq sənətinin tarixi qədər qədimdir. Aşıq havaları sadədən mürəkkəbə, azsaylıdan çoxsaylıya doğru inkişaf yolu keçmiş, əzəmətli mənəvi abidəyə çevrilmişdir. Aşıq havalarının bəzilərinin yaranma tarixi, təşəkkül tapma səbəbi, kimə məxsus olması məsələsi aydınlaşdırılmışdır. Qəlb oxşayan aşıq havalarının sayı çoxdur. Bəziləri bu havaların üç yüzə qədər olduğu, bəziləri yüzdən çox, bəziləri səksənə çatdığı, bəziləri isə cəmi yetmiş iki olduğunu qeyd edirlər. Əsas məsələ havaların sayından çox onların məna və məzmunundadır, xalq tərəfindən qəbul edilməsi və sevilməsindədir. Dünya dolu sevinc, dünya dolu duyğu, qəm bəxş edən aşıq havalarının adları, onların mahiyyəti və təsir gücü haqqında da mülahizələr az deyildir. Lakin onların içərisində aşıq sənətinin incəliklərinin mahir bilicisi və təbliğçisi M.Həkimovun fikri daha məqbuldur. Alim aşıq havalarının adları, onların təsnifi, təsir gücü və hansı kökdə köklənməsi və səslənməsini inandırıcı dəlil-sübutlar əsasında şərh edir[117]. Lakin imkanın azlığını nəzərə alaraq, onların yalnız bəzilərinin adlarını xatırlatmaqla kifayətlənəcəyik: "Qaraçı", "Baş Sarıtel", "Orta Sarıtel", "Narıncı", "Borçalı", "Başxanımı", "Cəlili", "Qəhrəmanı", "Qəribi", "Qürbəti", "Dilqəmi", "Koroğlu", "Dübeyti", "Zarıncı", "Kərəmi", "Keşiş oğlu", "Gəraylı", "Göyçə gölü", "Müxəyi", "Müxəmməs", "Naxçıvani", "Novruzu", "Ovşarı", "Paşa köçgü", "Süsənbəri", "Sultanı", "Təxmis", "Turacı", "Xançobanı", "Hicrani", "Cuxur oba", "Çoban bayatı", "Şahsevəni", "Şirvani", "Şəşəngi" və onlarca başqa saz havası aşıqlar tərəfindən ifa edilməkdədir. Öz rəngarəngliyi və məzmunu ilə seçilən aşıq havaları çoxəsrlik tariximizə qəhrəmanlıq, mübarizlik səhifələri yazmış, ayrılıq, hicran, kədər, qubar damcıları ələyib, sevinc, şadlıq qığılcımları səpmişdir. Bu mənəvi zənginlik insanı qəlbən düşünməyə, daşınmağa, həyata nikbin baxmağa, paklığa, saflığa sövq edir. Bu havaların xeylisində kövrəklik, göz yaşları, uğursuz məhəbbət qəhərləri aydın sezilir. Elə bil bu mahnılar öyüd-nəsihət dərsi keçiblər. Bizim aqil babalar dərd götürər, qubar çəkər, kədər görər, gəlməz görər, ağlamaz. Ölüm gəlsə, mərd dayanar, şax durar, şaha baxar, ağlamaz. Analarımız dağlar qədər kövrək olar, oğul deyər, qardaş deyər, ağlayar, ərim deyib, nərim deyib, yarım deyib, ağlamaz. Yetkəm görər, ötkəm görər - dağlar kimi dikələr, yetim görər, yesir görər - yumaq kimi bükülər. Qara geyər, sinə döyər, birçək yolar, ağlayar, qan-yaş tökər, cəfa çəkər, kirpiyi ilə od götürər, ağlamaz. İnam ilə, ümid ilə gəlin ikən qocalar, dözümlənər, ana kimi ucalar. Namərd görər, nakəs görər - ölər, ülfət bağlamaz, qövr eləsə yaraları - ağlamaz. Düşmən görər - mərd dayanar, qarşı durar, köhlən minər, sinəsini qalxan edər, yaraqlanar, qılınc çəkər, qalib gələr. Bəzi havalarda sınıq qəlbləri sındırmaq, ağlar gözləri ağlatmaq hökmü var. Dəhşət törədir, yaralı qəlblərə duz basır, göyüm-göyüm göynədir. Bağrının başına millər sancılır, oxlar, qılınclar sinəni dəlir, deşir. Ümidsizlik qapını döyür, ölüm 179
hökmü-fərman olur. Nisgil üstə nisgil, kədər üstə kədər calanır. Aşiq-məşuqlar kül olurlar. Külləri torpaqdan sevgi gülləri bitirir, qara tikan bu gülləri tikanlayır, qanlayır, qovuşmağa qoymur. Kərəm ahı, Əsli naləsi kimi. Öz oynaqlığı, şuxluğu və şənliyilə seçilən aşıq havaları daha çoxdur, daha rəngarəng, daha çeşidlidir. Bu eldə eşidilən, çox sevilən havaları dinlədikcə sevinc üstə sevinc, şadlıq üstə şadlıq calanır. İnsanı gözəlliyə, aydınlığa, genişliyə səsləyir. Könüllər avazlanır, arzular pərvazlanır. Sanki sağalmaz yaralara məlhəm olur, çarəsizlərə çarə tapılır, təbib Tanrı ilə qənşər gəlir. Çeşmə başına tökülən gözəllər gözəlləmə söyləyir, şərqi oxuyur. Ətrindən tel-tel olur, yellənir, coşqun təblər sellənir, dilbilməzlər dil açır, dillənir. Bərli-bəzəkli, cığalı-toqqalı, zər-xaralı qızlar, gəlinlər sazlanır, nazlanır. Çayda, çəməndə, gülüstanda şadlanan, süzən gözəllər kirpik çaxır, qaş oynadır, qıyqacı baxır, dünyanı yandırır-yaxırlar. Ürəklər titrəyir, kövrəklər üşüyürlər. Şəhla gözlər, al yanaqlar, bal dodaqlar, süzgün baxışlar, şux
yerişlər, ədalar can alır. Sevənləri kəməndə salır. Hər gözəlin, hər göyçəyin qəlbində min arzu qanadlanır, min şirin xəyal yaranır, vüsal soraqlayır. "Dağı duman aldı gəl, gözüm yolda qaldı gəl, canım sadağalandı gəl, gör halım nə haldı gəl" deyirlər. Qəhrəmanlıqdan xəbər verən cəngilər dünyaya meydan oxuyur, hücumlu sədalar altında aləmi titrədir. Cavanşir silaha sarılır, atlanır. Babək qəlbində vətən odu qalayır, şahin tək şığıyır, alınmaz, yenilməz iradəsində heykəlləşir. Koroğlunun dəliləri meydan sulayır, döyüşə girir, qılınc-qalxan səsi eli haraylayır. Qoç Koroğlunun nərəsi düşməni dərdə salır, qəmə qərq edir, məğlubiyyətə uğradır. Çox vaxt da öyüd-nəsihət verir. "Riyadan, yalandan, böhtandan, şərdən aralan, namərddən, nakəsdən, çuğuldan sakın" sədalarını xəbərdar edir. İnsanda cəsarət, inam, dönməzlik, enməzlik qığılcımını parladır. "Şimşək kimi çax, ildırım lərzəsini eşitdir, ulduz kimi parla, günəş kimi yax" deyir. Tarixi el havaları zəminində yeni-yeni mahnılar, havalar yaradılmış, sayca artmış, məzmunca daha da mənalanmışdır. Bir qayda olaraq aşıqlar toy məclisləri və el şənliklərini tək, bəzən də balabançının iştirakı ilə aparmışlar. Lakin dastan söyləməkdə, deyişmələrdə qoşa çalıb-oxumuş, bir-birlərini imtahana çəkmişdilər. XX yüzilliyin əvvəllərindən etibarən böyük xalq məclislərində, aşıqlar qurultayında el sənətkarları dəstə halında, ansambl şəklində də şənliklər aparmışlar.
|