AZƏrbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

«QurtuluĢ»  jurnalı.  1934-cü  ildən  başlayaraq  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə 
Berlində  «Qurtuluş»  jurnalını  nəşr  edir.  «Qurtuluş»  aylıq  məcmuəsi  «İnsanlara 
hürrriyyət,  millətlərə  istiqlal!»  şüarı  ilə  çıxırdı.  «Qurtuluş»  imperiya  əsarətində 
əzilən Azərbaycanın həyatını əks etdirirdi özündə. 
Berlin,  Çarlottenburq—2.  Bu  ünvanda  Azərbaycan  Milli  Qurtuluş 
hərəkatının orqanı olan «Qurtuluş» məcmuəsi çap olunur. 
Məcmuənin ilk sayı 1934-cü ilin noyabrında çap olundu. 
Amma  məcmuənin  ilk  sayı  qara  haşiyəyə  alınmışdı.  Azəri  türklərinə  dərin 
kədər  üz  vermişdi.  Azərbaycan  xalqının  azadlığı  və  istiqlaliyyəti  yolunda  böyük 

169 
 
işlər  görmüş  Əli  Mərdan  bəy  Topçubaşov  dünyadan  köçmüşdü.  Azərbaycanın 
dünyanın iyirmi üç dövlətinə tanıdılmasında böyük xidmətləri olmuş, Vətəni işğal 
ediləndən sonra mühacirətdə— Fransada yaşamağa məcbur olmuş Əli Mərdan bəy 
artıq  həyatda  yox  idi.  1920-ci  ilin  Aprel  fəlakətindən  sonra  Əli  Mərdan  bəy 
dəfələrlə 
millətlər 
cəmiyyətinə 
müraciət 
etmiş, 
qanuni 
haqlarının, 
müstəqilliklərinin  istila  olunduğunu  söyləmişdi.  Və  tələb  etmişdi  ki,  millətlər 
cəmiyyəti  səlahiyyətindən  istifadə  edib  işə  qarışsın.  Amma  eşidən  olmamışdı  Əli 
Mərdan bəyi. Bu böyük insan vətənindən, yurdundan nigaran getdi. 
Məmməd Əmin Rəsulzadə Əli Mərdan bəyin ölümünə ağrıyıb yazırdı: 
«...Əli Mərdan bəy yürütdüyü siyasətin fikirçisi olmaqdan ziyadə, işçisi idi. 
Onun  bütün  həyatı  tətbiqatda,  həm  də  milli  davanın  vəkilliyi  kimi,  məsuliyyətli 
işlərin tətbiqatında keçmişdir... 
...Mərhum  Əli  Mərdan  bəyin  Azərbaycan  hərəkatındakı  yeri,  işdə  bu 
xülasədakı  taktikası  həyatının  əvvəlindən  sonuna  kimi  hizmət  etməsi  ilə 
bəllənmişdir. 
Bir  millətin  siyasi  tarixində  bu  dərəcədə  mühüm  və  davamlı  bir  yer  tutan 
adam üçün öldü desələr inanmayınız! 
— Əli Mərdan bəy ölməmişdir!» 
Əli  Mərdan  bəyin  ölümü  münasibəti  ilə  onun  adına  müxtəlif  yerlərdən 
teleqramlar   g ə l i r d i : 
 
Göndərilən matəm teleqramları 
 
«Milli Azərbaycan mərkəzi rəisi hörmətli Rəsulzadə M. Emin bəyə 
Rəis bəy əfəndi! 
-  Millətimizin  keçirdiyi  bu  kədərli  çağlarda  milli  çalışanlarımızdan  Əli 
Mərdan  bəy  Topçubaşlının  ulu  tanrının  hüzuruna  çağırılması  bu  günə  kimi 
aldığımız  yaraların  üzərinə  yenidən  bir    yara    artırdı.  72  illik  səmərəli  ömrünün 
böyük  bir  qismini  millətinin  səadəti  uğrunda  sərf  edən  böyük  mərhumun  xatirini 
istiqlalçı Azəri nəsli dərin hörmətlə anacaqdır.... 
...Sizə  və  təmsil  etdiyiniz  milli  təşkilata  ulu  tanrıdan  təsəllilər  təmənna 
edirik. 
Berlin 8. 11. 34. 
Almaniyada Azərbaycan İstiqlal Komitəsi rəisi: Hilal Müşti» 
«Milli Azərbaycan mərkəzi rəisi Rəsulzadə Məmməd Emin Əfəndiyə. 
Hörmətli bəy əfəndi! 
Əli Mərdan bəy Topçubaşovun Parisdə vəfat etdiyindən böyük bir təəssüflə 
xəbər tutduq. 
Azəri  vətənsevərləri  üçün  kədərli  bir  hadisə  olan  Əli  Mərdan  bəyin  ölümü 
dolayısı ilə  sizin şəxsinizdə  Azərbaycan  milli  mərkəzinə  kədərləndiyimizi bildirir 
və ümumazərbaycanlıların matəmində iştirak edirik. 

170 
 
VarĢava. 12. 11. 34. 
Lehistanda yaşayan  
Azərilər adından» 
...Əli Mərdan bəy də rəhmətə getdi. Daha kim qaldı ki? Azad parlamentin 
işığını tutanlar köçürdülər dünyadan. Hiss edirdi ki, getdikcə təklənir. Ətrafı azad 
Azərbaycanı  birgə  qurduğu  adamlardan  seyrəlir.  Həyat  amansızdır.  Rəhmsiz  və 
qəddardır.  Kimsənin  halına  yanmır,  insandan  üzü  dönəndə  həmişəlik  dönür. 
Təklənirdi  həyatda.  Dostları,  doğmaları  bir-bir  dünyadan  köçüb  gedirdi.  Amma  o 
qalırdı.  O  hələ  yaşayacaq,  mübarizəsini  dayandırmayacaqdı.  O  yenidən  xalqını 
azadlığa  çıxaracaqdı.  O  zaman  yüzlərlə,  minlərlə  vətəndən  nigaran  gedən 
dostlarının ruhu şad olardı. Elə bir günü görsə, işıqlı dünyadan nigaran getməzdi. 
Bu təklənmək onu qətiyyən sındırmır, ruhdan salmırdı. İçərisində böyük inam hissi 
vardı. 
«Qurtuluş»  jurnalındakı  Azərbaycanla  bağlı  məlumatlar  ən  çox  sovetlər 
birliyində  rusca  çap  olunan  qəzetlərdən  götürülürdü.  Başqa  vasitələrlə  aldığı 
xəbərlər də ürəkağrıdan və iztirablı idi. Bir məlumata isə çox ağrımışdı: Eşitmişdi 
ki,  Gəncə  şəhərinin  adını  dəyişib  Kirovabad  qoyublar.  Bu  xəbəri  eşidəndə  acı-acı 
düşünmüşdü ki, bolşeviklər Azərbaycanda çar imperiyasının siyasətini yürüdürlər. 
Çar  imperiyası  Gəncəni  işğal  edəndə  adını  dəyişib  Yelizavetpol  qoymuşdu. 
Bolşeviklər işğaldan bir  müddət sonra bu gözəl şəhərə Kirovun adını vermişdilər. 
Özü  də  gör  kimin—Kirovun!  Kimdir  axı  bu  Kirov?  Azərbaycanın  qanını  içən  bir 
cəllad  deyilmi?  Ermənilərlə  əl-ələ  verib  Azərbaycanın  torpaqlarını  parçalamaqla 
məşğul  olmayıbmı?  Gəncə  üsyanında  minlərlə  günahsızın  qətlə  yetirilməsində 
onun iştirakı olmayıbmı? İndi gətirib günahsız qanlar axıtdığı bir şəhərə onun adını 
verir, xalqı içəridən kəsib doğrayırlar. 
Elə bu ağrı ilə də başçılıq etdiyi «Qurtuluş» məcmuəsində belə bir məlumat 
vermişdi: 
«...Yenə  eyni  siyasət  təkrarlanır.  Rus  hakimiyyətinin  bir  nişanəsi  olmaq 
üzrə, Gəncəyə türk qatili Kirovun adı verilir». 
«Qurtuluş»da  o  Stalin  hakimiyyətinin  qanlı  siyasətini  açıb  göstərirdi. 
Sovetlər birliyindəki mövcud rejimin istismarçı xarakterindən danışırdı. 
Məmməd Əmin Rəsulzadə «Stalinin hakimiyyəti» məqaləsində yazırdı:  
«Fəhlə  və  kəndli  hökuməti.  Çalışanların  məmləkəti.  Proletar  diktatorluğu. 
Kommunizm hakimiyyəti. Bolşeviklərin ağalığı. 
Bütün  bunlar  sovetlər  ittifaqı  deyilən  məmləkət  üzərində  fərdi 
hakimiyyətlərini  quran  qanlı  avanturistlərin  keyfi      istibdadlarını    qapamaq    üçün  
tullanılan bir ulduzlu cümlələrdir.. 
Daha  Lenin  sağ  ikən  sezilən  bu  hərəkət  kommunist  peyğəmbərinin 
ölümündən  sonra  iqtidarı  əlinə  alan  Stalin  zamanında  isə  daha  sürətlə  irəlilədi. 
Başda  kommunist  partiyası  içərisindəki  qarşı  gəlmələri  təpələyən  bu  hərəkatın 

171 
 
kommunizmin Trotski kimi ən böyü simalarını belə xaricə qovan kəskinliklə bütün 
qruplara üstün gəldiyini bilirik». 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  Polşa  xalqının  qəhrəman  oğlu  Yozef 
Pilsudskiyə  böyük  hörməti  vardı.  Azəri  mühacirlər  Türkiyədən  qovulandan  sonra 
məhz  Polşada,  Pilsudskinin  vətənində  sığınacaq  tapmışdılar.  Pilsudski  çar 
Rusiyasından  xalqını  qurtarmaq  yolunda  mübarizə  aparmış  bir  vətənpərvər  idi.  
Polşa xalqı  mübariz oğlu ilə haqlı olaraq fəxr edirdi. 
Amma amansız əcəl belə vaxtda Pilsudskini sevimli xalqından ayırdı. Bütün 
Polşa xalqı matəm içindədir. 
Məmməd Əmin Rəsulzadə Pilsudskinin ölümünə ağrıyaraq yazırdı: 
«Lehistan qaralara bürünmüş, lehlilər milli bir matəm yaşayır. 
Milli qəhrəman marşal Pilsudski həyata vida etmişdir. 
Bu  böyük  adam  Leh  vətənsevərliyinin,  xalqca  təqdis  olunan  parlaq  bir 
timsalı idi. 
Bir  timsal  ki,  tabutu  önündə  ayrılıq  nitqi  söyləyən  rahib  onun  haqqında: 
«Tanrı  onu  özünə  bənzədərək  yaratmış  və  qəhrəman  başına  krallarınkindən  də 
şərəfli bir tac qoymuşdur» demişdir. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  «Qurtuluş»  məcmuəsindəki  bu  yazısı  ilə  Azəri 
türklərinin Polşa xalqının matəminə şərik çıxdığını bildirirdi. 
«Qurtuluş»  öz  səhifələrində  Azərbaycandakı  vəziyyətlə  bağlı  çoxlu 
məlumatlar  verirdi.  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  Vətənində  baş  verən  hadisələri 
böyük  həyəcanla  izləyirdi.  Onun  başçılıq  etdiyi  «Qurtuluş»  məcmuəsi 
Azərbaycandan müxtəlif xarakterli xəbərlər nəşr edirdi. 
«Qurtuluş» məcmuəsində Azərbaycanla bağlı çap olunan bəzi xəbərlər: 
 
«Kolxozlarda yanğın 
 
Goranboy nahiyəsinin Borsunlu kəndindəki «sosializm» kolxozu 10 martda 
Əsgər Məmməd oğlu adlı bir qolçomaq oğlu tərəfindən dağıdılmışdır. 7 iş heyvanı 
və  bir  inək  yanmışdır.  Qoyunlar  məhv  olmaq  təhlükəsi  altındadır.  Sinif  düşməni 
qaçmışdır». 
 
Oğru müdir 
 
1919-cu ildən bəri Azərbaycan Kommunist Partiyasının fəallarından olan və 
son zamanlarda Azərbaycan ipəkçilik sənaye müdirliyində çalışan Heydər Tahirov 
oğurluq  etdiyi  üçün  Azərbaycan  Kommunist  Partiyası  nəzarət  komissiyası 
tərəfindən  partiyadan  atılmağa  və  işdən  qovulmağa  məhkum  edilmişdir.  Oğru 
müdir tam 110.000 manat «mənimsəmişdir», Tahirov məhkəməyə cəlb ediləcək. 
 
 

172 
 
QıĢmı, yazmı? 
 
Azərbaycan  sovetlərinin  8-ci  qurultayında  oxuduğu  raporlida  Rəhmanov 
demişdir  ki:  «sənayemizdə  anekdotik  bir  hal  vardır,  qış  paltarlarını  qışda,  yaz 
paltarlarını  isə  yazda  vermək  əvəzinə  əksinə  olur.  Məsələn,  Azərbaycan  paltar 
sənayesi bu il qışın əvvəlində satışa 25.000 yaz paltarı vermişdir». 
 
Azərbaycan tarixi 
 
Sovetlər  Birliyinin  Elmlər  Akademiyasının  Azərbaycandakı  şöbəsi 
Azərbaycan tarixinə aid «elmi» bir əsər nəşrinə qərar vermişdir. Əsər iki hissədən 
ibarət olacaq. Birinci hissə qədim dövrü əhatə edib tac xanlıq dövrünə (18-ci əsrə) 
qədər gələcək, ikinci qisim isə Azərbaycanın Rusiya çarizmi tərəfindən istilasından 
çarizmin  yıxılmasına  qədər  olan  dövrü  əhatə  edəcək.  Kitabın  yazılmasında  Bakı, 
Moskva, Leninqrad, Tiflis və Yerevan «alimləri» iştirak edəcək. Və təbii olaraq hər 
sahədə olduğu kimi burada da da sinif savaşı və proletar diktatorluğu, marksizm və 
materializm  baxışlarından  hərəkət  ediləcəkdir.  Qızıl  «professor»lardan  Vəli 
Xuluflunun  vaxtı  ilə  iddia  etdiyi  kimi,  türklərin  Azərbaycana,  İraq,  Suriya  və 
Anadoluya  yayılıb  müstəqil  dövlətlər  qurmağa  başlamalarına  «türk  vəhşəti»  adı 
veriləcəkdir. 
 
Don Kixot 
 
Azərbaycan kitab evlərində təhqiqat aparılarkən oxuyucuların əsasən hankı 
əsərləri  çox  oxuduqları  da  araşdırılmışdır.  Nəticədə  məlum  olmuşdur  ki, 
Azərbaycan  oxuyucusu  kommunist  təbliğatı  nəşrindən  çox  klassik  Avropa 
əsərlərinə  həvəs etməkdədir. Bu  əsərlər arasında  «Don Kixot»  ən çox oxunan bir 
kitab olub. 
 
Yeni əsərlər 
 
Bütün  Sovetlər  Birliyi  Elmlər  Akademiyasının  Azərbaycandakı  şöbəsi 
aşağıdakı  yeni  əsərləri  nəşr  etmişdir:  «Azərbaycan  quşları»,  «Azərbaycanın 
balıqları», «Azərbaycanın dekorativ bitkiləri...» 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadəni  «Qurtuluş»  jurnalında  çap  etdiyi  bu 
məlumatlar  1934-35-ci  illər  Azərbaycanının  hansı  «yüksəliş»də  olduğunu  aydın 
göstərirdi. 
«Prometey»  birliyi.  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  fəaliyyəti,  istiqlal 
mübarizəsi  bu  təşkilatla  sıx  bağlıdır.  «Prometey»  təşkilatı  Sovetlər  Birliyindəki 
bütün  rus  olmayan  millətləri  birləşdirir.  Hələ  1916-cı  ildə  rus  olmayan  duma 

173 
 
deputatları  Lozanna  şəhərində  bir  konfrans  çağırmışdılar.  Həmin  vaxt  yaradılan 
qrup «Prometey» təşkilatının sələfi sayıla bilər. 
«Prometey»  təşkilatı  1928-ci  ildə  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  təşəbbüsü 
və  Polşa  hökumətinin  köməyi  ilə  yaradıldı.  «Prometey»  təşkilatı  rus  olmayan 
millətlərin  siyasi  mübarizəsini  istiqamətləndirirdi.  «Prometey»  təşkilatında  ilk 
vaxtlar  aşağıdakı  xalqları  təmsil  edən  partiyalar  toplaşmışdı:  gürcü  sosialistlər, 
azərbaycanlıların  «müsavat»  partiyası,  Krım  tatarlarının  «milli  firqəsi», 
türküstanlıların  «Milli  Türküstan  Birliyi»  və  müxtəlif  Şimali  Qafqaz  və  tatar 
qrupları.  Erməni  qrupları  təşkilatda  türk  tatarların  çoxluğunu  görüb  yaxın 
durmadılar. 
«Prometey»  təşkilatının  Parisdə  orqanı  olaraq  «Prometey»  jurnalı  çap 
olunurdu. Məmməd Əmin Rəsulzadə jurnalda yazılar, məqalələr dərc etdirirdi. 
Ümumiyyətlə,  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  fəaliyyət  dairəsi  yalnız 
Azərbaycanla məhdudlaşmırdı. O Rusiya  əsarətində əzab çəkən bütün xalqların, o 
cümlədən türklərin mənafeyinin müdafiəçisi kimi çıxış edirdi. 
1934-cü  ildə  isə  Jordaniya,  Rəsulzadə  Şimali  Qafqaz  nümayəndələri 
Brüsseldə Qafqasiya dövlətləri birliyi üçün konfederasiya sazişi imzaladılar. 
Məmməd Əmin Rəsulzadə çətin bir şəraitdə düşmənlə mübarizə aparırdı. 
...1936-cı  ildə  Varşavada  Milli  Müsavat  partiyasının  qurultayı  keçirildi. 
Qurultaya  başqa  ölkələrdən  də  qonaqlar  çağırılmışdı.  Burada  müsavatçılar 
partiyanın  xaricdə  və  Azərbaycan  daxilində  yürüdəcəyi  siyasəti,  taktika  və 
strategiya  əsaslarını  işləyib  hazırladılar.  Yeni  proqramda  irəli  sürülən  başlıca 
məqsədlərdən  biri  də  bu  idi:  Müstəqil  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətini  rus 
istilasından  qurtarmaq  və  onu  qeydsiz  və  şərtsiz  müstəqil  bir  dövlət  halında 
yaşatmaq. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  yenə  «müsavat»ın  lideri  və  ilhamçısı  olaraq 
qalırdı.  «Müsavat»ın  yeni  proqramını  da  işləyib  hazırlayan,  müasir  şəraitdə 
mübarizə istiqaməti verən özü idi. 
...1938-ci ilin mart ayı idi. 
Gecəni  yata  bilmədi.  Elə  gözlərini  azca  yuman  kimi  onu  boğmağa 
başlayırdılar.  Tez-tez  də  gözünə  qan  gölməçələri  görünürdü.  Yataqda  çırpına-
çırpına qalmışdı. Bu nə hal idi keçirirdi? Bəlkə uşaqların başına bir iş gəlib! 
Gecəni  nahaqdan  belə  həyəcanlar  keçirmirdi.  Həmin  o  günü  köhnə 
mübarizə  dostu  Stalinin  qatil  cəlladları  on  doqquz  yaşlı  oğlu  Rəsulu 
güllələmişdilər.  Rəsulu  «sən  müsavatçı  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  oğlusan» 
deyib qətlə yetirmişdilər. 
Həmin  günü  özündə  deyildi.  Halsız  və  pərişan  gəzib  dolanırdı.  Elə  tez-tez 
öz-özünə deyirdi: Evdə nə isə olub. 
Evdə çox faciələr baş vermişdi. Bütün ailəsini  həbs edib uzaq Qazaxıstana 
sürgün  etmişdilər.  Cavan  oğlunu  isə  güllələmişdilər.  Vəfalı  həyat  yoldaşı 
Ümbülbanu  xanım  soyuq  Qazaxıstanın  ölüm  düşərgələrində  «oğul»  deyib  fəryad 

174 
 
qoparır, nalə çəkirdi. Oğlu Rəsulun güllələnməyinə dözə bilmirdi. Cəmi iki il sonra 
oğul  deyə-deyə  bağrı  çatlayıb  öləcəkdi.  Oğlu  Azər,  qızı  Xalidə  göz  yaşı  töküb 
analarını dəfn edəcəkdilər. Sonra qızı Xalidə itkin düşəcəkdi. Digər qızı Lətifə isə 
başqa  yerdə  sürgündə  işgəncələr  çəkəcəkdi.  Amma  həyat  yoldaşı  Ümbülbanu 
xanım həmişə onun haqq işi uğrunda mübarizə apardığını söyləyəcəkdi. 
...Bəli,  Vətənində  faciələr  başlamışdı.  Qanlı  1937-ci  ilin  qara  tufanı  əsir, 
minlərlə  günahsızı  ölümə  məhkum  edirdi.  Köhnə  mübarizə  yoldaşı  Stalin  vaxtilə 
ona dediyi, ürəyindən keçən böyük istəyi həyata keçirirdi—adamları kütləvi halda 
qırırdı. Bu qırğın vətəni Azərbaycan üçün deyildi. Xalq onsuz da 1920-ci ildən bəri 
on yeddi il idi ki, qırılırdı. 
Stalin    qanlı  terror  maşınını  işə  salmışdı.  Aldığı  bir  məlumata  isə  acı-acı 
gülürdü:  Vaxtilə  şura  hökumətinin  əlindən  tutub  Azərbaycana  gətirən  bolşeviklər    
özləri qurduqları quruluşun qurbanına çevrilmişdilər. Düz on yeddi  il  idi ki,  «biz 
müstəqil    Şura    hökuməti  qururuq»  deyib  xalqının  günahsız  qanını  axıdanlar 
qurduqları tora  düşmüşdülər.  Xalqın başını kəsdiniz siz!  Anaları ağlar qoydunuz, 
körpələri  ana  nəvazişindən  məhrum  etdiniz,  minlərlə  azərbaycanlını  Xəzər 
dənizinə  atıb  boğdunuz.  Adamları  doğma  elindən  didərgin  saldınız.  Hamınızın 
vicdanında  nahaq  tökülən  yüzlərlə  insan  qanı  var.  Budur,  özünüzün  indi  qanı 
axıdılır.  Bəs  nə  bilmişdiniz?  Belə  də  olmalı  idi.  Vaxtında  sizə  demişdik  ki,  bu 
hökumətə  inanmayın.  İşğalçı  və  qaniçəndir.  Hərənizə  bir  vəzifə  verib  başınızı 
aldatdılar.  Əvvəl  sizi  qızışdırıb  Nərimanovun  üstünə  saldılar.  Çünki  son  vaxtlar 
Nərimanov  aldandığını  başa  düşmüşdü.  Nərimanov  ayılmışdı.  Ayılmışdısa  demək 
onu  uzaqlaşdırmaq  lazım  idi.  Bu  işdə  sizdən  istifadə  etdilər.  Moskvanın  və 
ermənilərin təşviqi ilə başladınız  bir-birinizi  didib-parçalamağa. Moskvaya da bu 
lazım idi. Baş qarışıbsa,  onda  Azərbaycanın  malını, sərvətini daha rahat dağıtmaq 
olar.  Və  dağıdırdılar  da.  Budur  indi  öz    başınız    vaxtilə  itilədiyiniz  qılıncın  tiyəsi  
altındadır.  Sizi  o  günahsızların  ahı  tutdu  beləcə.  Nahaq  qan  yerdəmi  qalar?  O 
anasız  qoyduğunuz  körpələrin,  qardaşını  güllələdiyiniz  bacıların  ahı 
tutmayacaqdımı  sizi?  Bu  törətdiyiniz  cinayətlərin  qarşısında  ən  asan  ölümdür.  
Stalini yaxşı tanıyıram. Onunla azmı yaxınlıq etmişəm.  O fanatik adamları sevmir.  
Boşboğazlıq edən,  «şüarçılıq» yaşayışına  aludə olanlardan xoşu gəlmir  Stalinin.  
Onun    hər  bir    işi  hakimiyyətini  möhkəmlətməyin    xatirinə  edilir.  Siz  isə  «eşq 
olsun» və «kommunist salamı ilə» sözündən başqa heç  nəyi qəbul  etmədiniz. İndi 
tələyə  düşmüsünüz.   Belə də olmalı idi. Amma  heyif, çox  heyif o güllələdiyiniz  
adamlardan. Çox heyif azad xalq cümhuriyyətimizdən.  Çox heyif! 
...1937-38-ci  illərdə  Stalin  günahsız  insanlarla  yanaşı  minlərlə  belə  fanatik 
bolşeviki qətlə yetirdi. 
...1939-cu  ildə  Polşanın  sovet  qoşunları  tərəfindən  işğal  edilməyi  ilə 
əlaqədar olaraq Məmməd Əmin Rəsulzadə bu ölkəni tərk etdi. 
İkinci dünya müharibəsi başlanmışdı. 
 

175 
 
HĠTLERLƏ ÜZ-ÜZƏ 
 
Onun  yalnız  bir  mübarizə  amalı  vardı:  Azərbaycanın  müstəqilliyi.  O  bu 
yolda döyüşüb inamından dönmürdü. Hansı iş təklif olunsa da, harda söhbət düşsə 
də  bir  fikri  irəli  sürürdü:  Azərbaycan  müstəqil  dövlət  olmalıdır.  Çoxları 
təəccüblənir,  heyrət  içərisində  onun  dönməzliyinə,  cəsarətinə  pərəstiş  edirdilər. 
Bəzən  həyatı  təhlükədə  qalır,  amansız  ölüm  lap  yaxınlığında  dayanırdı.  Belə 
dəhşətli anlarda da sözündən dönmür, «Azərbaycan» davasını davam etdirirdi. 
Türkiyədəki dostları onun haqqında böyük məhəbbətlə danışır və həmişə də 
bir söz deyirdilər. Danışırdılar ki, Emin bəy hansı şəraitdə olusa-olsun, sakitcə bir 
kənarda  oturardı.  Elə  ki,  söz  Azərbaycandan  düşdü,  o  qızmış  şirə  dönər, 
alovlanırdı.  Onun  bu  halı  qarşısında  hamı  təslim  olardı.  O,  Azərbaycan  davasını 
hər kəsə dərin məntiqlə, sübut və dəlillərlə başa salıb qalib gəlməyi bacarırdı. 
Bütün  dünyanı  qorxuya  salan  Hitler  də  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadənin 
«Azərbaycan davası» ilə bacarmadı. 
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Hitlerlə üz-üzə gəlməzdən qabaq hələ 1933-cü 
ildə yazırdı ki, hitlerçilik hər şeydən əvvəl kommunizm demaqogiyasına qarşı çıxış 
etmək üçün yaradılmış bir ideyadır. O faşizm kimi öz müxaliflərindən diktatorluq 
fikrini götürmüş, lakin aradakı beynəlmiləlçiliyi millətçiliklə əvəz etmişdir. 
Hitler  millətçi  idi  və  o  insanları  irqlərə  bölürdü.  Amma  Məhəmməd  Əmin 
Rəsulzadə Hitlerlə  yaxınlıqda bir  məqsəd  güdürdü: düşmənin düşməni ilə dostluq 
etmək. Bu sözün altında hansı fikir  yatırdı? Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Hitlerin 
kommunizmə, kommunist rejimə sonsuz nifrəti olduğunu bilirdi. Hələ Almaniyada 
yaşadığı  zaman  Hitler  tərəfdarlarının  kommunistlərə  sonsuz  nifrətini  hiss  edirdi. 
Hitler hakimiyyət başına  gələn kimi kommunistlərə amansız divan tutmuşdu. İndi 
Hitler  yer  üzündən  kommunizmi  silib  yox  etmək  istəyir,  dünyada  rus 
hökmranlığına  son  qoymağa  çalışırdı.  Onun  vətəni  Azərbaycanı  isə  ruslar  işğal 
etmişdi.  Deməli,  qan  içində  boğulan  yurdunu  xilas  etmək  imkanı  yaranmışdı. 
Amma  sonradan  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  Hitlerin  Qafqazla,  Azərbaycanla 
bağlı fikirlərini biləndən sonra onun təkliflərinə qarşı çıxdı. Bu hadisə müharibənin 
ortalarında baş verdi.  
1941-ci il idi. Hitler böyük sürətlə Moskvaya doğru irəliləyirdi. Müharibədə 
çoxlu  əsirlər  alınır  və  əksəriyyəti  sorğu-sualsız  güllələnirdi.  Hitlerin  yəhudilərə 
münasibəti  pis  idi.  Yəhudilərə  qarşı  amansız  idi  Hitler.  Bəs  Azərbaycanlıları 
günahı  nə  idi?  Müharibənin  ilk  aylarından  yüzlərlə  azərbaycanlı  yəhudi  adı  ilə 
qətlə yetirilmişdi.  
Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  bu  məlumatı  eşitdiyi  andan  narahat  olmağa 
başlamışdı.  Onu  ən  çox  ağrıdan  aldığı  bir  xəbər  oldu:  almanlar  min  beş  yüz 
azərbaycanlını güllələyəndən sonra onların yəhudi olmadığını bilmişdilər. 
Vəziyyət acınacaqlı idi. Xilas  yolunu axtarıb tapmaq lazım idi. Yazıqların, 
binəvaların  günahı  nə  idi  axı?  Kürəyinə  Stalinin  iti  külüngü  söykənmiş  biçarə 

176 
 
Azəri  türkü  necə  geri  gönsün,  almana  güllə  atmasın?  Qurtarmaq,  yazıqları  xilas 
etmək lazım idi.  
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə böyük gərginlik və həyəcan içərisində idi... 
...1941-ci  ildə  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  Hitlerin  «Şərq  Nairliyi» 
tərəfindən  Almaniyaya  dəvət  olundu.  Bu  onun  böyük  nüfuza  malik  olduğunu 
göstərirdi. Bəs Şərq Nazirliyi niyə məhz Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni dəvət edir, 
onunla birgə işləmək istəyirdi? Şərq Nazirliyinin məqsədi nə idi? 
Hitlerin  «Şərq  Nazirliyi».  Hitlerin  «Şərq  Nazirliyi»  1941-ci  ilin  iyununda 
yaradılmışdı. Nazirliyin başında Rozenberq dayanırdı. Nazirlik üç bölmədən ibarət 
idi:  siyasi,  idarə  və  iqtisadi.  Siyasi  bölmədəki  Qafqaz  şöbəsinə  professor  von 
Mende  başçılıq  edirdi.  Professor  von  Mende  bir  dəfə  Polşada  olarkən  çoxlu  türk 
tatarın səhvən «aşağı təbəqə» dərəcəsinə bölünüb güllələndiyini eşitmişdi və nazir 
Rozenberqə  çatdırmışdı.  Rozenberq  də  öz  növbəsində  Hitlerə  məlumat  vermişdi. 
Deməli,  nazirlik  bu  anlaşılmazlıqdan  narahat  olmağa  başlamışdı.  Türklərin, 
müsəlmanların  yəhudilərlə  -  «aşağı  təbəqəyə»  mənsub  olanlarla  dəyişik  salınıb 
güllələnməyi yaxşı nəticələr verməzdi... 
Von  Mende  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadəni  böyük  səmimiyyətlə  qarşıladı. 
Və  ilk  söhbətdən  onunla  işləmək  istədiyini  bildirdi.  Von  Mendeyə  Məhəmməd 
Əmin Rəsulzadənin şəxsiyyəti haqqında bəzi tanışları da məlumat vermişdilər. İndi 
üzbəüz oturub söhbət edirdilər.  
Amma  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  von  Mende  ilə  söhbətində  öz  fikrini 
açıqca  bildirdi:  o  zaman  birgə  işləməyə  razı  olaram  ki,  Almaniya  Azərbaycanın 
müstəqilliyini tanımağa razı olsun! 
Hitlerin isə böyük neft mənbəyi olan Azərbaycan haqqında fikri başqa idi.  
Von Mende Hitlerin məqsədindən xəbərdar idi.  
Von  Mende  eyni  zamanda  onda  xoş  təəssürat  oyadan  Məhəmməd  Əmin 
Rəsulzadəni da kənarda qoymaq istəmirdi.  
Von  Mendenin  təklifi  yeni  deyildi.  Almanlar  bir  dəfə  Məhəmməd  Əmin 
Rəsulzadəyə  birgə  işləmək  təklifini  etmişdilər.  O  bu  təkliflə  yalnız  bir  şərtlə 
razılaşacağını bildirmişdi: o da Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi tanınması idi. O 
zaman söhbət baş tutmamışdı və o çıxıb getmişdi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 
belə  vəziyyətdə  Almaniyadan  çıxıb  getməsi  narahatçılıq  doğurmuşdu.  Odur  ki, 
Drezdendəki  məktəblərin  birində  dosentlik  işinə  onu  da  dəvət  etmişdilər.  Lakin 
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə razı olmamışdı. 
Budur, yenidən Almaniya hökuməti birgə işləməyə dəvət edir. 
Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  von  Mende  ilə  söhbətində  bir  məsələdən 
narazılığını bildirdi. Dedi ki, azəri türklərini yəhudilərlə eyniləşdirib güllələyirlər.  
(Bəzi məlumatlarda deyilir ki, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yəhudilərin də 
türklər  kimi  sünnət  olunduğunu  və  onları  bir-birindən  fərqləndirməyi  sübuta 
yetirmək  üçün  Hitler  hökumətindən  qüds  müftisi  əl-Hüseynin  Almaniyaya  dəvət 
olunmağını  xahiş  edib.  Əl-Hüseyn  Almaniyaya  gətirilib  və  yəhudilərlə 

177 
 
müsəlmanların sünnət olunmağındakı fərqi Hitlerə başa salıb. Bu hadisədən sonra 
almanlar azərbaycanlıları yəhudi adı ilə güllələməyi dayandırıblar.) 
Azərbaycanlıların  nahaq  güllələnməyinin  qarşısını  almaqda  Türkiyə 
hökumətinin də Hitlerə təsiri böyük olmuşdu.  
Qüds  müftisi  Əl-Hüseyn  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadənin  təhriki  ilə 
Almaniyaya gətirildi. Məqsəd Hitlerə anlatmaq idi ki, azərbaycanlılar yəhudilərdən 
nə  ilə  fərqlənir.  Qüds  müftisi  bir  neçə  azərbaycanlıdan  «kəlmeyi-şəhadətini» 
oxumağı tələb edəndə onlar gözlərini döyüb baxırlar. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 
hörmətlə müftiyə deyir: 
-  Axı  bunlar  kəlmeyi-şəhadətlərini  haradan  bilsinlər?  Rus  qoyubmu  ki, 
kəlmeyi-şəhadət öyrənsinlər!  
Almanlar  Hitlerin  göstərişi  ilə  əsirlərdən  təşkil  olunmuş  legionlar 
yaradırdılar.  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  legionlar  yaradılmasının  əleyhinə 
deyildi.  Çünki  legionların  yaradılması  azərbaycanlıların  bir  yerdə  cəmləşməsinə 
imkan verirdi. İkinci bir səbəb də yenə azərbaycanlıların vəziyyətinin yaxşılaşmağı 
ilə  bağlı  idi.  Çünki  legoinlar  yaradılana  qədər  azərbaycanlıları  qruplara  bölüb 
müxtəlif  yerlərə  göndərirdilər.  Kim  bilir  orada  hansı  çətinliklərlə  qarşılaşırdılar. 
Bir  də  Almaniyada  həddindən  çox  hərbi  əsirlər  var.  Yalnız  müharibənin 
başlanğıcından  noyabrın  1-ə  kimi  almanlar  tərəfindən  iki  milyondan  çox  keçmiş 
qızıl ordu əsirləri toplanmışdı. Hətta Rozenberq bu rəqəmin 3,6 milyon olduğunu 
söyləyirdi. Belə vəziyyətdə ayrıca legionun yaradılmasına ehtiyac vardı.  
Hitler legionlar yaradılmasına 1941-ci ilin sonlarında razılıq vermişdi.  
Əvvəlcə əsirləri milliyyətlərinə görə ayıran komissiyalar təşkil edildi. 500 – 
600 adamı birləşdirən 25 – 30–a yaxın komissiyalar bu işlə məşğul olurdular.  
1941–ci  ilin  dekabr  ayında  Rozenberq  Hitlerə  türk  legionlarının  təşkil 
edilməsinin vacib olduğunu söyləmişdi. Rozenberqin plan və təklifindən razı qalan 
Hitler  1941–ci  ilin  dekabr  ayının  22–də  rəsmən  türküstanlı,  gürcü  və  qafqasiyalı 
müsəlman legionların yaradılması əmrini vermişdi. Qafqasiyalı müsəlman legoinu 
sonradan  azərbaycanlı  və  şimali  Qafqasiyalı  legion  olmaq  üzrə  iki  yerə  ayrılmış, 
1942–ci il baharın sonlarında Volqa tatarlarının legionu təşkil edilmişdir.  
İlk  legionların  qərargahı  əsasən  Polşada  yerləşirdi.  Azərbaycan  legionuna 
əvvəlcə  qrup  halında  başçılıq  edirdilər:  Abbas  bəy,  Atam  Əlibəyov,  Fətəlibəyli 
Düdənginski və Fuad Əmircan. 
Yaradılmış  hərbi  legionda  azərbaycanlıların  sayı  70  minə  yaxın  idi. 
Azərbaycan  legionunda  «Boz  qurd»,  «Aslan»  kimi  batalyonlar  vardı.  Legionda 
«Azərbaycanla» yanaşı «Hücum» adlı bir qəzet də çıxırdı.  
Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadənin  Azərbaycan  legionunda  hörməti  çoxdu. 
Onu  sevir,  ona  inanırdılar  təsadüfi  deyil  ki,  həmin  vaxtlar  legionun  orqanı  kimi 
çıxan  «Azərbaycan»  qəzetində  şair  Daşqın  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadəyə 
«Əfəndim»  adlı  bir  şer  ithaf  etmişdi.  Şerdə  bütün  həmyerlilərinin  Rəsulzadəyə 
səmimi  duyğularını  verməklə  yanaşı,  zülm  və  işgəncəni  əldə  tutan  sovet 

178 
 
kommunist  rejimini,  onun  qanlı  icrasını,  internasionallaşdırma  adı  altında 
yürüdülən  qəddar  ruslaşdırma  siyasətini,  milli  mədəniyyətinə,  inkişafına  mane 
olmağını da böyük istiqlal liderinə çatdırıb deyirdi.  
...Fətəlibəyli Düdənginski müharibənin ilk illərindən əsir düşmüş və Hitlerə 
müraciət  edib  legion  yaratmaq  istədiyini  bildirmişdi.  Düdənginskinin  bu  təklifi 
əvvəllər şübhə ilə qarşılanmışdı... 
Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadənin  Düdənginskiyə  böyük  hörməti  vardı.  Əsli 
Naxçıvanın  Düdəngə  kəndindən  olan  mayor  Fətəlibəyli  Moskvada  hərbi 
Akademiyanı qurtarmış, sonra da almanların tərəfinə keçmişdi.  
Düdənginskinin  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadəyə  böyük  hörməti  vardı.  O, 
Məhəmməd  Əmin Rəsulzadənin azərbaycanlı  əsirləri  xilas  etmək  üçün hansı işlər 
gördüyünü  yaxşı  bilirdi.  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  o  zaman  legionların 
təşkilindən sonra Berlindəki milli Azərbaycan Komitəsində çalışırdı. Bu komitənin 
başlıca  vəzifəsi  milli  Azərbaycan  davasını  alman  hökumətinə  qəbul  etdirmək  idi. 
Çünki  Hitlerin  Azərbaycan  haqqındakı  planlarını  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə 
qəbul  etmirdi.  Hitlerin  planı  belə  idi  ki,  müharibədən  sonra  Bakı  birbaşa  Berlinə 
tabe  olunacaq,  Azərbaycan  xanlıqlar  dövründə  olduğu  kimi  əyalətlərə  bölünəcək, 
başda  isə  almanlar  oturacaq.  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  Hitlerin  bu  fikri  ilə 
razılaşmır, ona görə də ciddi mübarizə aparıb Azərbaycana müstəqil dövlət hüququ 
qazandırmaq istəyirdi.  
Düdənginski  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadənin  çətin  bir  işlə  məşğul 
olduğunu  yaxşı  bilirdi.  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadəyə  1943–cü  ilin  mayında 
yazdığı məktubda qeyd edirdi: 
―Mərhaba, çox hörmətli Məhəmməd Əmin!  
Əziz  yurdumuz  Azərbaycanın  yorulmaz  hürriyyət  mücahidi  olan  sizi 
cəbhədəki bütün əsgərlərimiz adından salamlayıram.  
...Qəzetimizdə  (Berlində  çıxan  «Azərbaycan»  qəzeti)  Milli  Azərbaycan 
Komitəsinin  təşkil  olunduğunu  oxudum.  Bu  məni  sevindirir.  Biz  cəbhədəki 
əsgərlər  şübhə  etmirik  ki,  Milli  Komitəmizin  başçıları  arasında  hamımızın 
sevimlisi, legionumuzun qurucusu Babayev Beydullah olacaqdır.  
Biz irəlidə də millətimizin hürriyyəti uğrunda fədakarlıqla vuruşacağıq.  
Cəbhədəki bütün əsgərlərdən salam. Sizə yaxşı sağlamlıq arzulayırıq. Sizin 
: A. Düdənginiski Fətəlibəyli‖ 
Fətəlibəyliyə o sonralar da hörmətlə yanaşıb, xətrini istəyirdi. İkinci dünya 
müharibəsindən  sonra  mayor  Fətəlibəyli  Münhendə  amerikalıların  xərci  ilə  təsis 
edilən «Qurtuluş» radiosu Azərbaycan şöbəsinin şefi oldu. Azərbaycanın ağrılarını 
radio dalğalarında  bütün dünyaya  çatdırdı.  Məhəmməd Əmin Rəsulzadə  1954–cü 
ildə  vəhşicəsinə  qətlə  yetirilən  vətənpərvər  həmyerlisi  haqqında  bu  sözləri 
yazacaqdı:  
 

179 
 
―Qurtuluşu  mühəqqəq  olan  hür  və  müstəqil  vətəndə  adları  şan  və  şərəflə 
anılacaq  qurbanlar  arasında  indi  xatirəsini  andığımız  mərhum  da  (Fətəlibəyli) 
olacaqdır‖.  
Azərbaycan  legionunun  «Azərbaycan»  adlı  bir  qəzeti  çıxırdı.  Qəzetə  Fuad 
Əmircan başçılıq edirdi. Sonradan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə qəzeti ciddi tənqid 
etmiş,  ona  yeni  istiqamət  vermişdi.  Çünki  qəzetdə  Azərbaycanın  tarixi  və  bəzi 
şəxsiyyətlərin mövqeyi düzgün işıqlandırılmırdı.  
Almaniyada  başqa  xalqların  da  milli  komitələri  də  çalışırdı.  Amma 
Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadənin  fəaliyyət  göstərdiyi  milli  Azərbaycan  komitəsi 
bunların arasında birinci olaraq öz qurultayını çağırdı.  
1943–cü  il,  noyabrın  6–sı.  Berlinin  məşhur  Kayzerhof  mehmanxanası. 
Böyük  təntənə  ilə  milli  Azərbaycan  komitəsinin  qurultayı  keçirilir.  Qurultayda 
Rozenberqlə yanaşı Qüds müftisi Əl-Hüseyn də iştirak edirdi. Qurultay xüsusi bir 
qərar çıxarır.  
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə sonralar o qurultayı belə xatırlayırdı:  
Bu  vəsiqənin  5  maddədən  ibarət  olan  ana  xətlərini  21  noyabr  1943–cü  il 
tarixli 47 nömrəli «Azərbaycan» qəzetindən nəql edirəm:  
«1943–cü  il  noyabrın  6–da  Berlin  şəhərində  toplanmış  cəbhədə  vuruşan 
əsgərlərimizin  və  vətəndən  xaric  Azərbaycan  siyasi  mübarizələrinin 
nümayəndələrindən  ibarət  milli  Azərbaycan  qurultayı,  mayor  Fətəlibəylinin 
məruzəsini və bu ətrafda olan çıxışları dinlədikdən sonra qeyd edir ki:  
1.  1918–ci  il  28  maydan  1920–ci  il  27  aprelə  qədər  davam  etmiş  Milli 
Azərbaycan hökuməti dövrü şanlı tariximizin ən parlaq səhifəsini təşkil edir. 
2. Vətənimiz bolşevik istilasına uğradıqdan sonra keçən bu 23 illik müddət 
içərisində  millətimizin  istər  vətən  daxilində  və  istər  yad  ellərdə  apardığı  şanlı  və 
qanlı mübarizə yalnız bu istiqlalın bərpası uğrunda olmuşdur. 
3.  Qurultay  bu  ağır  şərait  daxilində  aparılan  mübarizədə  canlarını  vətənin 
azadlığı uğrunda fəda etmiş şəhidlərin xatirəsini hörmət və ehtiramla yad edir. 
4.  Dünyanı  sarsıdan  bu  ikinci  cahan  müharibəsi  nəticəsində 
müqəddəratımızın həllinə və istiqlalımızın bərpasına sarsılmaz bir inamımız vardır. 
Bunun isə ilk şərti əzəli və əbədi düşmənimizin məhvindən ibarətdir. Bunun üçün 
də mənafeyimiz bizi bu gün bolşevizmə qarşı qəti döyüş aparan və tarix boyu türk 
xalqlarının dostu Almaniyaya bağlamışdır. 
5. Qurultay əsrlər boyu olduğu kimi bu gün də Azərbaycan xalqı ilə Qafqaz 
qonşuları və qardaş Şimali Qafqaz, Türküstan, Edil-Ural və Krım xalqları ilə eyni 
qayə idea birliyi müşahidə edir və onlarla işbirliyini zəruri sayır...‖ 
Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  mübarizəsindən  geri  çəkilmir.  Azərbaycanın 
istiqlaliyyəti  uğrundakı  yolundan  dönmürdü.  Bütün  vasitələrdən  istifadə  edib 
Azərbaycan  müstəqil  olmalıdır  fikrini  təbliğ  edən  Rəsulzadə  azad  vətənin 
unudulmamağına çalışırdı.  
Amma Hitler onunla razılaşmırdı hələ. 

180 
 
...Həmin o qurultayda da Rozenberqə bir neçə tənqidi söz deyildi. Bu tənqid 
də  Almaniyanın  Azərbaycan  haqqındakı  planı  ilə  bağlı  idi.  Bu  tənqiddən  sonra 
arada  bir  soyuqluq  yarandı.  Rozenberqin  köməkçisi  Alfred  Meyer  ortalığa  çıxıb 
soyuqluğu  aradan  qaldırmaq,  yenidən  mehriban  ünsiyyət  yaratmaq,  söhbəti 
şirinləşdirmək məqsədi ilə dedi: Mən öndə gedən azərbaycanlıları ən gözəl qızların 
və ən yaxşı rakının (içki) olduğu öz əyalətimə - Vestfapenə dəvət edirəm... 
Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  Hitlerin  Azərbaycan  haqqında  olan  planı  ilə 
razılaşmırdı.  Hitlerin  siyasəti  ilə  ikinci  bir  narazılıq  da  yaranmışdı  artıq.  Bu  da 
legionlara  Hitlerin  münasibəti  ilə  bağlı  idi.  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə 
Azərbaycan  legionlarının  başqa  xalqlara  qarşı  vuruşması  əleyhinə  idi.  O 
Azərbaycan  legionunun  öz  istiqlaliyyəti  uğrunda  mübarizə  aparan  xalqlara  qarşı 
silah  çevirməyinin  qəti  əleyhinə  idi.  Onun  fikrincə  Polşa,  Yuqoslaviya, 
Çexoslavakiya  və  digər  xalqlar  azadlıq  uğrunda  döyüşürlər.  Çünki  onların  ölkəsi 
işğal  olunub.  Vətəni  işğaldan  xilas  etmək  yolunda  vuruşan  bu  adamlara 
azərbaycanlı nəyə görə güllə atmalı idi? 
1943–cü ildə Azərbaycan legionu qarşısında belə bir bəyannamə ilə də çıxış 
etdi. Bu o zaman üçün böyük cəsarət idi. Hitlerin qulağı eşitdiyi halda belə sözlər 
demək ölümə bərabər idi. 
Amma  o  qorxmurdu.  O  həyatından,  vətənindən  ötrü  yaşayırdı.  Öz  ömrünü 
başa  vurmuşdu.  Yaşayışını  da,  həyatını  da  çoxdan  bir  amala  –  Azərbaycanın 
istiqlaliyyəti  uğrundakı  mübarizəyə  qurban  vermişdi.  O  vətəni  Azərbaycanın  və 
onun  bu  qərib  diyarda  yaşayan  övladlarının  başına  od  hərisi  pərvanə  kimi 
dolanırdı.  Doğma  torpağı  işğal  olunan,  vətənsiz  qalan  yurddaşları  onun  çırpınan 
qəlbi  idi.  Hərdən  bu  adamları  söhbətə  tutur,  vətənində  baş  verən  hadisələri 
öyrənirdi.  Günahsız  qətlə  yetirilənlərin  acı  taleyinə  ağrıyırdı.  Bir  hadisənin  də 
şahidi  olurdu.  Görürdü  ki,  əsir  düşən  azərbaycanlıların  hamısının  gözündə  bir 
qorxu dolaşır. Bəziləri isə çox-çox uzaqda olan Almaniyanın özündə belə Stalinin 
adı çəkiləndə həyacanlanır, təşvişə düşür. Söhbəti dəyişməyə çalışır. Vəziyyəti belə 
görəndə sınırdı, ağrıyırdı. Düşünürdü ki, qanlı terror rejimi adamları gör necə hala 
salıb? Stalinin məqsədi də elə bu idi. Vaxtilə Moskvadakı söhbətlərinin birində ona 
demişdi  ki,  kütləvi  terrora  keçib,  xalqı  tərbiyə  etmək  lazımdır.  Budur  Stalin 
arzusuna çatıb. Tərbiyə edib xalqı. Yalnız terrorlamı istəyinə nail oldu? Bu işlə o 
Lenin  təliminə  çox  əsaslanmışdı.  Yalnız  fiziki  yolla  yox,  mənəvi  terrorla  da 
adamları  özünə  tabe  etmək  lazımdır.  Bəs  nədən  ibarət  idi  bu  mənəvi  terror? 
Adamlarda yalançı və saxta bir inam – kommunuzm inamı yaratmaq. Qoy adamlar 
bütün  yaşayışını,  həyatını,  gözəl  ömür  sürmək  istəyini  bir  kənara  atıb  bu  xam 
xəyalın arxasında sürünsünlər. Onsuzda kommunizmin qurulması mümkün deyildi. 
Əgər belədirsə lap yaxşı. Adamlar mümkün olmayan bir istək ardınca gedəndə, ona 
pərəstişlə yanaşanda sən də sakitcə hakimiyyət taxtında əyləşirsən. İndi qarşısında 
dayanan bu cavanları bəs nə yolla tərbiyə edib Stalin? Mənəvi terrorun daha hansı 
üsulundan  istifadə  edib!  Nifrətlə,  həmişə  nifrətlə  dilinə  gətirirdi  bu  sözü:  pioner, 

181 
 
komsomol.  Bunlara  həmişə  tələ  deyərdi.  Bolşeviklərin  tələləri.  Cavan  uşaqları  bu 
tələyə  salıb  məhv  edir,  beyinlərinə  yalançı  vədlər  yığıb  «işıqlı  bir  sabahın» 
qaranlığını doldurub buraxırdılar. 
...  Qarşısında  dayanan  yurddaşlarına  baxdıqca  ürəyi  ağrıyırdı  və  indi 
həyatda  olmayan  Azərbaycan  əsgərlərini  xatırlayırdı.  Milli  hökumət  zamanında  o 
əsgərlərlə də beləcə üz-üzə dayanıb söhbət etmişdi. Onların məğrur baxışı, coşğun 
sözləri  indiki  kimi  yadındadır.  O  adamlar  bolşevik  tələsi  görməmişdilər.  Azad 
vətənləri,  hökümətləri,  milli  orduları  vardı.  Onlar  azad  mühitin  havasını  udan 
gənclər idi və əllərindəki silahla qorxu, hürkü bilmədən Vətənin keşiyini çəkirdilər. 
Bu  gənclər  isə  işğal  olunmuş  torpağın  havasını  udmuşdular.  O  Azad 
Azərbaycandakı  əsgərlərlə  söhbətini  xatırlayanda  ürəyi  sızlardı.  Düşündü  ki,  indi 
onların çoxu yoxdur həyatda. Qalanları isə soyuq həbsxanalarda işgəncələr çəkir. O 
günlər isə ötüb keçmişdi... 
İndi qaşısında dayanan bu azərbaycanlıların hamısı ondan ötrü doğma idi.  
Bir  hadisəni  də  xatırladı.  Yenicə  gətirilən  əsgərlərdən  biri  çox  diqqətlə 
baxırdı ona. Onun azərbaycanlı olduğunu əsirlər bilmirdi hələ. Rus dilində əsirdən 
ad-familyasını,  milliyətini,  haralı  olduğunu  soruşdu.  Birdən  əsir  Azərbaycan 
dilində  dedi:  mən  o  yerdənəm  ki,  siz  orada  olmusunuz.  Soruşdu  ki,  harda 
görmüsünüz  məni?  Əsir  onu  Lahıcda,  qonşularının  evinda  hərdən  balkona  çıxan 
zaman gördüyünü və indi də unutmadığını dedi. Bu qəribə hadisədən çox mütəəssir 
olmuşdu. 
Bu  əsirləri  sevirdi,  onlardan  ötrü  çox  narahat  idi  və  çalışırdı  ki,  Vətəndən 
qürbətdə yaşayan Azərilər sıxıntıdan, ehtiyacdan uzaq olsunlar. 
Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadənin  Azərbaycan  legionuna  müraciəti  Hitlerin 
xoşuna  gəlmədi.  Göstəriş  verdi  ki,  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  Almaniyadan 
qovulsun. 
Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadənin  bu  bəyanatı  öz  istiqlaliyyəti  uğrunda 
müübarizə  aparan  xaqlar  tərəfindən  böyük  rəğbətlə  qarşılanmışdır.  Elə  bu 
bəyənatın  nəticəsi  idi  ki,  1944-cü  ildə  Polşada  üsyan  edən  almanları  güllə 
yağmuruna tutan polyaklar azərbaycanlıları görən kimi pəncərələrdən üstlərinə gül-
çiçək atmışdılar. 
(Azərbaycan  legionunun  əsgərləri  alman  hərbi  formalarını  geyirdilər. 
Amma qollarında emblemin içində alman hərfləri ilə «Azərbaycan» yazılırdı). 
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Almaniyanı tərk etməyə məcbur olanda 1943-
cü ilin sonları idi. 
Daha bir qapı da üzünə bağlandı. 
Rumıniyada ona sığınacaq yeri tapılmışdı. 
Həmdullah Sübhi Tanrıövər etibarlı dostdur. 
Həmdullah  bəylə  çoxdan  -  hələ  1911-12-ci  illərdən  dostluq  edirdilər.  O 
zaman  «Türk  ocağı»nda  birgə  çalışırdılar.  Aralarında  dərin  səmimiyyət  vardı. 
Həmdullah bəy köhnə dostunun - Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Hitler hökuməti 

182 
 
ilə  münaqişəsini  eşidən  kimi  kömək  əlini  uzatmışdı.  Məhəmməd  Əmin 
Rəsulzadəni öz yanına çağırmışdı. Həmdullah bəy o zaman Türkiyənin Buxarestdə 
baş səfiri idi. 
Rumıniyaya gələndən sonra da Məhəmməd Əmin Rəsulzadə fəaliyyətindən 
qalmadı.  Yenə  azərbaycanlı  əsirlərin  taleyi  ilə  maraqlanır,  Berlindəki 
«Azərbaycan» qəzeti ilə əlaqə saxlayırdı. 
Amma vəziyyət dəyişirdi. Almaniyanı müharibədə məğlub olmaq təhlükəsi 
gözləyirdi. 
Sovet  qoşunlarının  Rumıniyaya  yaxınlaşmağı  ilə  əlaqədar  olaraq 
Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  Buxarestdəki  Türkiyə  səfirliyinin  qonaq  evindən 
çıxmağa  məcbur olur. Türkiyə  səfiri  yaxın dostu Həmdullah bəy  Ankaraya, o isə 
Vyanaya gedir. 
Vyanada  «İmperial»  mehmanxanasında  bir  müddət  qaldıqdan  sonra 
Almaniyaya  -  Amerika  hökumətinin  nəzarətində  olan  Batı  bölgəsinin  kiçik  bir 
şəhərinə gedir. Az keçməmiş yenidən fəaliyyətə başlayır. 
...  1945-ci  ildə  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  yenidən  Almaniyaya  keçdi. 
Artıq  Hitler  məğlub  olmuşdu.  Hər  yan  sovet  əsgərləri  ilə  dolu  idi.  Olduqca 
təhlükəli  vəziyyət  yaranmışdı.  Stalin  əsirlərin  geri  qaytarılmasına  çalışırdı.  Bu 
qorxulu  idi.  Stalin  onları  sakit  buraxmayacaqdı.  Azərbaycanlı  əsirlərin  çoxu 
«müharibə qurtardı» deyib sevincək halda vətənə-Azərbaycana tələsirdilər. 
Amma o, köhnə mübarizə dostunun xarakterinə yaxşı bələd idi. Stalinin bu 
adamları qətlə yetirəcəyini bilirdi. 
Bu  yazıq  cavanları  xilas  etmək  lazım  idi.  Onları  göz  görə-görə  ölüm 
düşərgəsinə göndərmək olmazdı. 
Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  böyük  gərginlik  keçirir,  vəziyyətdən  çıxış 
yolu axtarırdı. İçərisini yalnız bir fikir ağrıdırdı: azərbaycanlı əsirləri xilas etmək! 
Çoxları  ilə  söhbət  edib  saxlamaq  istəmişdi.  Amma  faydası  olmamışdı. 
Azərbaycanlı əsirlərin əksəriyyəti bu fikirdə idi: evə gedirik: Ata-anamızı, qohum-
qardaşımız üçün darıxmışıq. Bir də müharibə qurtarıb. Daha nə təhlükə olacaq ki? 
Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  onlara  həqiqəti  başa  sala  bilmirdi.  Stalin  isə 
əsirləri  geri  alırdı.  Amerika,  İngiltərə  heç  bir  maneçilik  törətmirdilər.  Hər  gün 
minlərlə  əsiri  qatarlara  doldurub  Vətənə  aprırdılar.  Qatarlarda  gedən  əsirlər 
fəlakətdən xəbərsiz halda «Vətənə gedirik» deyib sevinirdilər. 
Az  keçməmiş  Sovetlər  birliyindən  ölüm  fəryadları  göylərə  yüksəldi. 
Stalinin  cəllad  kötüyü  yenə  qımızı  qana  bulanmışdı.  Amerikadan  alınıb  aparılan 
əsirləri Stalin rəhmsizcəsinə ölümə məhkum edirdi.  
Yüzlərlə azərbaycanlı Stalinin ağzından saçan ölüm alovunda əriyib torpağa 
dönürdü. 
Xilas  etmək,  yazıqları  xilas  etmək  lazımdır!  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə 
bir  qrup  azərbaycanlını  başına  toplayıb  əsirləri  xilas  etmək  yollarını  axtarır.  İlkin 
addım  Amerika,  İngiltərə  hökumətlərinə  göndərdiyi  bəyanatlardır.  Qalib 

183 
 
dövlətlərin rəhbərlərinə başa salır ki, Stalin sizdən alıb apardığı əsirləri vəhşicəsinə 
güllələyir. Bu işə mane olmaq lazımdır...