Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə

HEÇ  BĠR  QÜVVƏ  BAKINI  TÜRKLƏRDƏN  QORUYA  BĠLMƏZ”
601
  Ümumilikdə  avqust  döyüşlərində 
ingilislər və Sentrokaspi qoşunlarından 2 min nəfər həlak olmuşdu, itkin və əsir düşənlər vardı. Bakının bütün 
hospital  və  xəstəxanaları  yaralılarla dolu  idi.  Şəhərdə  əhali  aclıqdan  əziyyət  çəksə  də qoşunların  ərzaqla  bağlı 
problemləri  yox  idi.  Nəticədə  şəhərdə  qadınlar  etiraz  mitinqi  keçirmək  istədilər,  lakin  cəhdin  qarşısı  alındı.
602
 
Sentrokaspi  rəhbərləri  və  erməni  liderlərini  döyüşdə  iştirak  etməməkdə  ittiham  edən  general  onlara  təslim 
olmağı  məsləhət  görürdü.  1918-ci  ilin    mart-aprel    aylarında  törotdikləri  qırğınlara  görə  cavab  vermələrini 
anlayan  erməni  liderləri  vaxtı  uzatmağa  çalışırdılar.  Sentyabrın  1-i  və  4-də  Sentrokaspi  rəhbərləri  və  erməni 
liderləri  məktublar  yazaraq  bildirirdilər  ki, ingilis  qoşunlarını  şəhərdən  buraxmayacaqlar.  Onlar tələb  edirdilər 
ki,  əlavə  qüvvə  gətirilsin.  Təəssüflə  bildirirdilər  ki,  bolşeviklərlə  əlbir  olsaydılar,  Lenin  onlara  hərbi  kömək 
göstərər və şəhəri qoruyardı. Sentrokaspi qüvvələri tərkibində hərbi 
gəmilərin  olması  Denstervili  şəhəri  dərhal  tərk  etmək  fikrindən 
daşındırdı: о ehtiyat edirdi ki, onun gəmiləri atəşə tutular və ya geri 
qaytarılar.  O,  şəhərin  müdafiəsini  təşkil  etmək  üçün  yeni  layihə 
hazırladı.  Generalın  yazıları  göstərir  ki,  təhlükəni  dərk  edən 
Sentrokaspi  rəhbərləri  və  erməni  liderləri  qoşunlara  təsir  etmiş  və 
hərbi  böhranı  aradan  qaldırmağa,  məğlubiyyətlərdən  sonra  ruh 
düşkünlüyünü  qaldırmağa  çalışmışdılar.
603
  Şəhərdəki  qüvvələrin 
sayı 12,5 min nəfər olsa da, onların döyüş ruhu aşağı idi. QİO-nun 
uzaqvuran topları Bakıda yerləşən kazarma, anbar və qərargahları atəşə tuturdu. Topçuların sərrast atəşi hətta 
Denstervili də heyran etmişdi, onun qərargahı bir neçə dəfə dəqiq atəşlə dağıdılmışdı. General bu dəqiqliyi şəhər 
müsəlmanlarının  türk  topçularına  verdikləri  məlumatlarla  izah  edir  və  şəhərlə  QİO  topçuları  arasında  telefon 
xəttinin olmasını da istisna etmirdi.
604
 
Sentyabrın 1-də Şimal qrupu hücuma keçdi və günün birinci yarısında Digah və Məhəmmədli kəndləri, 
Digahın cənubundakı 345 №-li təpə tutuldu. Şimal qrupu havaya qaldırılmış bir rus təyyarəsini vurdu və onun 
Salyan kazarması istiqamətində düşməsini müşahidə etdi.
605
 
İngilislər  Bakıya  əlavə  qüvvə  gətirə  bilməsinlər  deyə,  Ənvər  paşa 9-cu  Ordudan  Cənubi  Azərbaycanda 
əməliyyatlar keçirməyi tələb edirdi.
606
 
Sentyabrın 1-də Nuru paşanın imzaladığı əmrə əsasən 9-cu Ordu tərkibindən götürülən 15-ci piyada firqə 
(qərargah,  56-cı  və  106-cı  piyada  alayları,  bir  Qüdrətli,  bir  105  mm-lik  Şkoda  dağ  qaubitsa,  bir  105  mm-lik 
səhra qaubitsa batareyaları) Bakı ətrafına gətirilməli, 5-ci firqə ilə 15-
ci  firqə  arasında  sərhəd  Yanardağ  olmalıdır;  Mürəttəb  süvari  alayı, 
Tatar süvari alayı və Ləzgi süvari alayı Mərdəkanda birləşməli, Zehni 
bəyin  komandasına  verilməlidirlər;  38-ci  alay  15-ci  firqəyə 
veriləcəkdir;  Gəncə  və  Kürdəmirdə  olan  rus  toplarının  mərmiləri 
toplanmalıdır;  5-ci  firqə  qərargahı  Qobuda,  15-ci  firqə  qərargahı 
Masazırda yerləşməlidir, bu mövqelərlə Güzdək arasında telefon xətti 
çəkilməlidir,  teleqraf  rabitəsi  yaradılmalıdır;  qoşunlar  ərzaqla  təmin 
olunmalı, arxada ərzaq ehtiyatı yaradılmalıdır.
607
 
                                                           
599
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.318. 
600
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.126. 
601
Денстервиль, с.110. 
602
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s. 155-156. 
603
Денстервиль, с.250-251, 255-257. 
604
Денстервиль, с. 104. 
605
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.322.
 
606
Yenə orada, s.322.
 
607
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.324. 

147 
 
15-ci firqə Qarakilsədən avqustun 28-də çıxmağa başlamış, Qarakilsə-Dilican-Karvansara-Qazax-Ağstafa 
yolu  ilə  hərəkətə  keçmişdi.  Öz  hissələrindən  başqa  9-cu  Ordunun  qaubitsa  səhra  batareyası  da  ona  verilməli 
idi.
608
 15-ci firqə əvəzinə Gümrü-Qarakilsə bölgəsində 36-cı Qafqaz piyada firqəsi mövqələr tutdu.
609
 
Xəlil  paşanın  almanlarla,  Azərbaycan  hökumətinin  Gürcüstan  hökuməti  ilə  danışıqları  nəticəsində  türk 
qoşunlarına Gürcüstan dəmir yollarından istifadə etmək icazəsi verildi.
610
  Əslində  belə  icazəni  verən  almanlar 
öz  məqsədlərini  güdürdülər.  Türk  komandanlığının  Bakını  azad  etməkdə  israrlı  olmasını  görüb,  Bakıda 
bolşeviklərin  devrilməsini  və  bura  ingilislərin  gəlməsi  xəbərini  alan 
alman  komandanlığı  Sovet  Rusiyası  ilə  avqustun  27-də  bağladığı 
sövdələşmədən  uzaqlaşmağa  başladı.  Alman  komandanlığı  Ənvər 
paşa,  Nuru  paşa  və  Türkiyənin  Tiflisdəki  nümayəndəsi  Əbdülkərim 
paşaya  müraciət  edərək  Bakıya  hücumda  bir  alman  taborunun 
iştirakına  icazə  verilməsini  istədi.  Əslində,  Gürcüstandakı  alman 
qoşunlarının komandanı Fon Kressenşteyn süvari alayı Bakıya yürüşə 
hazırlayırdı. Ənvər paşa, Nuru paşa və Əbdülkərim paşa rədd cavabı 
verdilər,  üstəlik  Ənvər  paşa  Nuru  paşaya  göndərdiyi  gizli  göstərişdə 
almanların  icazəsiz  Bakıya  hərbi  hissə  göndərəcəyi  təqdirdə  Azərbaycan-Gürcüstan  sərhəddindəki  körpünü 
partlatmağı  əmr  etdi.  Özünün  2-ci  məktubunda  o,  əlavə  etdi  ki,  Azərbaycan  hökumətinin  nümayəndələri  ilə 
məsləhətləşmələr  göstərdi  ki,  Azərbaycan  hökuməti  almanların  ölkələrinə  gəlişinin  əleyhinədir,  lazım  gələrsə, 
onlara silahlı  müqavimət  göstəriləcəyini  bildirir.  Öz  adından  Ənvər  paşa  bildirirdi  ki,  məsələ  bu  həddə çatsa, 
türk qoşunları Azərbaycan hökumətini dəstəkləyəcək.
611
 
Qardaş  Azərbaycan  və  türk  (osmanlı)  döyüşçüləri  düşmənə  qarşı  çiyin-çiyinə  vuruşmuş,  qələbələr 
qazanmışdılar. Onların bu rəşadəti yüksək qiymətləndirilmiş, zabit və əsgərlərin bir çoxu orden və medallarla 
təltif edilmişdir. 1918-ci il sentyabrın 3-də QİO komandanlığının tabeçiliyində olan şəxsi heyətə təqdim etdiyi 
təltif  sənədi  indiyədək  qorunmaqdadır.  Burada  15  osmanlı  zabitinin  adı  var.  Onlar  "Altun  ləyaqət  medalı", 
"Gümüşlü imtiyaz medalı", "5-ci dərəcəli Məcidi Nişanı", "Hərbi Medal" ilə təltif ediliblər.
612
 Azərbaycanın о 
dövrdə  öz  təltif  nişanlarının  olmaması  səbəbindən  Azərbaycan  hərbçiləri  də  Osmanlı  dövlətinin  orden  və 
medalları  ilə  təltif  edilirdi.  Türkiyə  hərbi  arxivlərində  qorunan  sənədlər,  hansı  orden  və  medalların 
azərbaycanlılara təqdim edilməsi, hansı zabitlərin təltif edildiyini müəyyənləşdirməyə imkan verir. 
1918-ci il sentyabrın 3-nə aid təltif sənədində göstərilən azərbaycanlı zabitlərin yüksək təltif nişanlarına 
layiq görülməsi sultan tərəfindən təsdiqlənmişdir. Zabitlər iki təltif nişanı - 5-ci dərəcəli Məcidi Nişanı (Məcidi 
Ordeni) və Hərbi Medala (Hərbi Medalya) layiq görülmüşdülər. 
Məcidi Nişanı (Məcidi Ordeni) 1851-ci ildə Osmanlı sultanı 
Əbdülməcid  (1839-1861)  tərəfindən  təsis  edilmişdir.
613
  Nişan 
günəş formasında olub, mərkəz dairəsindən 7 hissədə cəmlənmiş 
şüalar  yayılır.  Hissələr  arasında  ay-ulduz  təsvirləri  mövcuddur. 
Mərkəzdə  sultanın  tuğrasının  (möhürünün)  təsviri  verilmiş, 
haşiyədə  "Səadət",  "Qayret"  ("Çalışqanlıq"),  "Hamiyyet" 
("Vətəndaşlıq")  sözləri  və  "Sene  1268"  ("1268-ci  il")  ərəb 
qrafikası ilə yazılmışdır. Nişan 5 dərəcədə təsis edilmiş, təltif 5-ci 
dərəcədən  başlayırdı.  Ordenin  5-ci  və  4-cü  dərəcələri  döşün  sol 
tərəfində lentli çərçivə üzərində, 3-cü və 2-ci dərəcələri boyunda lent üzərində, 1-ci dərəcəsi isə boyunda orden 
zənciri  üzərində  daşınırdı.
614
  Ordenin  1-ci  və  2-ci  dərəcələrinin  nişanları  ilə  birlikdə  sinədə  daşınan  ulduzlar 
verilirdi.  Ordenin  5-ci  və  4-cü  dərəcələrində  nişanla lent arasında  ay-ulduz  təsviri  yerləşdirilirdi.  Nişanın  arxa 
tərəfində aypara daxilində ornament təsvir edilmişdir. Ordenin lenti qırmızı rəngdə olub, iki nazik yaşıl zolaqla 
haşiyələnib. Ordenlə bərabər, "bərat" adlanan sənəd verilirdi ki, orada orden təqdim edilən şəxsin adı, rütbəsi, 
vəzifəsi, xidmətləri qeyd olunurdu.
615
 Məcidi Ordeninin ilkin, 5-ci dərəcəsini 20 il qüsursuz xidmətdən sonra və 
ya  sultanın  xüsusi  fərmanı  ilə  almaq  mümkün  idi.  Hərb  zamanı  xüsusi  igidlik  göstərənlərə  orden  sultanın 
formanı  ilə  xidmət  illəri  nəzərə  alınmadan  verilir,  belə  nişana  qılınclar  əlavə  edilirdi.
616
  Maraqlıdır  ki,  orden 
verilən şəxs vəfat etdikdə orden dövlət xəzinəsinə təhvil verilirdi ki, onu heç kim daşımasın. 
                                                           
608
Yenə orada, s.324.
  
609
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.114.
 
610
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.161. 
611
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s. 162-163. 
612
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.159. 
613
Denisenko A. Askeri Müze osmanlı ve cumhuriyet dönemi madalya ve nişanlar kataloqu. İstanbul,
 Harbiye, s. 52. 
614
Denisenko A. Askeri Müze, s.53.
 
615
Denisenko A. Askeri müze, s.16.
 
616
Yenə orada, s.18.
 

148 
 
03.09.1918-ci il təltif siyahısına  əsasən  13  azərbaycanlı  zabit  Hərbi  Medalla  təltif  edilmişdir.
617
  Onların 
sırasında  1-ci  alayın  zabitləri:  süvari  qayməqamı  Həmid  xan,  yüzbaşı  vəkili  Sultanov,  süvari  yüzbaşı  vəkili 
Əliyev,  mülazimi-əvvəl  Aslanbəyov,  mülazimi-sani  Əliyev;  2-ci  alayın  zabitləri:  mülazimi-əvvəl 
Mehmandarov,  mülazimi-əvvəl  Savkov,  süvari  zabit  vəkili  Kavzar,  yüzbaşı  Sultanov,  topçu  miralayı  Cavad 
Şıxlinski;  2-ci  süvari  alayın  zabit  vəkili  -  Qaratiklinski,  təlimgahın  yüzbaşı  vəkilləri  Nəsirbəyov  və 
Əhmədiyev.
618
 Osmanlı ordusunda mülazimi-əvvəl rütbəsi "kiçik leytenant" rütbəsinin analoqu idi.  
Hələ Bakı azad edilməzdən əvvəl 18 zabit (Həmid xan həm Məcidi Nişanı, həm də Hərbi Medalla təltif 
edilmişdi)  Osmanlı  dövlətinin  önəmli  hərbi  təltif  nişanlarına  layiq 
görülmüşlər.  Siyahıdakı  zabitlərin  adı  və  soyadı  tam  göstərilmədiyi 
üçün  onların  bir  çoxunun  kimliyini  dəqiqləşdirmək  müəyyən  qədər 
çətindir.  Məlumdur  ki,  Bakı  azad  ediləndən  sonra  (15.09.1918)  yeni 
təltif  siyahıları  tərtib  edilmiş  və  fərqlənənlərə  orden  və  medallar 
verilmişdir.
619
  Heç  şübhəsiz  ki,  onların  sırasında  azərbaycanlı  zabitlər 
də olmuşdur. 
Cəbhə  xəttində  mövcud  vəziyyəti  öyrənmək  üçün  QİO  Ərkani-
Hərb rəisi Nazim bəy cəbhəyə göndərildi. Onun fikrincə, Bakıya hücum 
iki  istiqamətdə  aparılmalı,  bu  istiqamətlər  arasında  Biləcəri  və  Hacı 
Həsən  arakəsmə  xətti  olmalı  idi.  Bölgüyə  uyğun  olaraq  top  yerləri  müəyyənləşdirilir,  ehtiyatlar  toplanır,  firqə 
hissələrinin  yerləşməsi  üçün  məntəqələr  hazırlanırdı.  Maştağada  10  min  nəfər  üçün  ərzaq  toplanması 
başlanılmışdı. Hücumdan bir gün əvvəl süvari hissələr və azərbaycanlılardan ibarət könüllü hissələr şərqdən və 
şimali-şərqdən şəhərə hücum etməli idilər.
620
 
15-ci  firqənin  gəlişi  sentyabrın  7-si-10-u  arası  gözlənilirdi,  bu  vaxta  qədər  düşmənin  hərbi  güc 
imkanlarının öyrənilməsi, Sabunçu və Biləcəri ətrafındakı təpələri ələ keçirmək məqsədi ilə mövqe döyüşlərinin 
davam etdirilməsi qərara alınmışdı. 
Sentyabrın 2-də Şimal qrupu Zabratı tutdu, lakin sentyabrın 3-də ingilis-Sentrokaspi qoşunlarının güclü 
hücumu  ilə  oradan  çıxarıldı.  Həmin  gün  311 №-li  təpə  top  atəşinə tutuldu,  Hövsan  ətrafında  döyüşlər davam 
etdi. Ləzgi süvari alayının 3-cü eskadronunun 1-ci taqımı yunker Cavarxan Ansoxskinin rəhbərliyi ilə düşmənin 
üstün qüvvələrinin (2 piyada bölüyü, 1 süvari eskadronu, 3 pulemyot, 2 top) hücumunun qarşısını aldı, kömək 
gələnə qədər 4 saat ərzində vuruşdu.
621
 
 Nazim bəy və Mürsəl paşa mövqeləri birlikdə gəzərək Nuru paşaya ayrı-ayrılıqda raport göndərdilər Hər 
ikisinin  qənaəti  eyni  idi:  şəhərə  son  hücumdan  əvvəl  Biləcərinin  cənub-  qərbindəki  sahə  ələ  keçirilməlidir. 
Balaxanı, Ramana, Sabunçu və Suraxanıda olan düşmən dəstələrini məhv edəndən sonra şəhərə hücum etmək 
təklifi Mürsəl paşa və Nazim bəyin fikrincə lüzumsuz idi. Kəndlərdə aparılan döyüşlər əlavə itkiyə səbəb olardı, 
həm də onların şəhərdən uzaq olması Bakıya hücum  etməyə  maneçilik 
törətmirdi.  Şəhər  alınandan  sonra  oradakı  dəstələrin  müqavimətini 
dərhal qırmaq mümkün idi. 
Sentyabrın  6-da  15-ci  firqənin  hissələri  Ağstafaya  çatmağa 
başladı və dərhal qatarlarla Bakı istiqamətinə göndərildi. 15-ci firqənin 
komandanı Süleyman İzzət bəy və onun qərargahı Gəncədə Nuru paşa, 
Əli  ağa  Şıxlinski,  Azərbaycan  hökumətinin  üzvləri  və  digərləri 
tərəfindən qarşılandılar. Sentyabrın 7-də 15-ci firqənin qərargahı, sonra 
isə  hissələri  Hacıqabulda  qatarlardan  enərək  mövqelərə  yönəldilər.
622 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  15-ci  firqə  Rumıniyada  Qafqaza  göndərilmək  əmrini  aldıqda  olduqca  güclü  idi. 
Firqənin 8104  nəfər  piyadası,  212  süvarisi,  285 istehkamçısı,  62 pulemyotu,  10 mortiri,  45 topu,  2  uzaqvuran 
topu  və  bir  tank  batareyası  mövcud  idi.
623
  Beləliklə,  bu  firqənin  Qafqaza  göndərilməsi  qərarı  düzgün  idi  və 
vəziyyəti  dərhal  dəyişməyə  imkan  verirdi.  Lakin  firqənin  gəlişi  yubadıldı,  o,  Gümrü-Qarakilsə  istiqamətində 
yerləşdirildi. Onun tərkibində olan hissələr Qafqaz cəbhəsinin müxtəlif əməliyyatlarına cəlb olunurdu. Nəticədə 
Bakı ətrafına göndəriləndə firqənin tərkibi zəiflədilmişdi. 
                                                           
617
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.158. 
618
ATASE, klassor - 3821, dosye 15, fehrest -- 57.
 
619
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.160. 
620
Yenə orada, s.325.
 
621
 
Yenə orada, s.326.
 
622
  Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.327.
 
623
 Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.198.
 

149 
 
15-ci  firqə  ağır  yükləri  Gəncədə  qoyaraq  Bakı  istiqamətində  hərəkət  edir-di.  Nuru  paşa  Xəlil  paşaya 
göndərdiyi  teleqramda  Bakıya  hücumu  sentyabrın  12-nə  planlaşdırdığını  bildirdi,  lakin 
almanlar üçün verilən məlumatda sentyabrın 15-nin hücum günü kimi göstərilməsini xahiş 
edirdi.  Şərq  Cəbhəsi  komandanı  Mürsəl  paşaya  göndərdiyi  məktubda  o,  bütün  hazırlıq 
işlərinin  sentyabrın  11-də  sona  çatdı-rılmasını  tələb  etdi.  Lakin  15-ci  firqənin  son 
hissələrinin  yalnız  sentyabrın  10-  da  cəbhəyə  çatması  nəzərə  alınaraq  hazırlıq  işlərinin 
sentyabrın 11-də sona çatdırılmasının mümkünsüzlüyü ortaya çıxdı.
624
 
Sentyabrın  9-da  Mürsəl  paşa,  5-ci  firqə  Ərkani-Hərb  rəisi  Rüşdü  bəy,  Süleyman 
İzzət  bəy  Binəqədi  topçu  müşahidə  məntəqəsinə  gəldilər.  Ətraf  ərazidən  hündürlükdə 
yerləşən  məntəqə  Biləcəri  və  onun  ətrafında  qoşunların  yerləşməsini  müəyyən  etməyə 
imkan  verirdi.  Nuru  paşadan  alınan  teleqramda  göstərilirdi  ki,  Bakıya  ikinci  hücuma 
ümumi rəhbərliyi o, öz üzərinə götürmək üçün Gəncədən Bakıya gəlir. Qoşunlar о gələnə 
kimi  döyüş  mövqelərini  gizlin  şəkildə tutmalı  idilər: 13-cü  alay  Hökməlinin  cənubunda, 
106-cı  alay  Qobu  ətrafında,  38-ci  alay  345  №-li  təpə  və  Maştağada,  29-cu  tabor  13-cü 
alayın ehtiyatında.
625
 
Sentyabrın  10-da  Şərq  Ordular  Qrupu  komandanı  Xəlil  paşa,  QiO  komandanı  Nuru  paşa,  Azərbaycan 
kolordusunun  komandiri  Əliağa  Şıxlinski  Bakı  ətrafına  gəldilər.  QİO  komandanlığı  və  Xəlil  paşa  Güzdəkdə   
yerləşdilər.      Həmin    gün  onlar  müşahidə  məntəqələrində  oldular,  düşmən  mövqelərini  nəzərdən  keçirdilər.
626
 
Xəlil paşa  qoşunların təminatı, əsgərlərin mənəvi durumu ilə tanış oldu, düşmən mövqelərini nəzərdən keçirdi 
və komandirlərdən hücum planlarını təklif etməyi xahiş etdi. Onunla bərabər gəlmiş bir neçə alman zabiti başda    
polkovnik-leytenant  Parakuin  olmaqla  öz  təkliflərini  verdilər:  toplar  vasitəsilə  düşmən  səngərləri  saatlarla 
bombalanmalı,  düşmən  mövqeyinin  hər  qarışı  top  atəşinə tutulmalı,  sonra  isə  düşmənin  müqaviməti  qırılaraq 
şəhərə daxil olmalı.
627
 Bu plan Avropada aparılan "mövqe müharibəsi"nin klassik forması idi. Planı icra etmək 
üçün  nə  kifayət  qədər  top,  nə  kifayət  qədər  mərmi  ehtiyatı,  nə  də  vaxt  var  idi,  odur  ki,  "alman  planı"  qəbul 
edilmədi. 
15-ci  firqənin  komandiri  Süleyman  İzzət  bəy  öz  hücum  planını  təklif  etdi:  5-ci  firqə  gecə  ikən  hücuma 
keçir,  lakin  əsas  zərbəni  15-ci  firqə  endirir,  Biləcəri  təpələrini  ələ  keçirir.  Azərbaycan  süvariləri  Əhmədli 
istiqamətində hücum edir. Bütün qoşunlar elə hərəkət edirlər ki, düşməni şəhərin ortasında və ya Qara şəhərdə 
sıxsınlar. Düşmən limana çəkilib şəhərdən qaça bilməsin və məhv edilsin. Nuru paşa bu təklifi bəzi cəhətlərinə 
görə dəyərləndirsə də, ümumilikdə onu qəbul etmədi.
628
 Şəhər daxilində gedən döyüşlərdən sonra adətən şəhərin 
tamamilə  məhv  edildiyini  nəzərə  alsaq,  dinc  əhali  arasında  itkilərə  yol  verməməyə  çalışan  Nuru  paşanın  bu 
təklifi  qəbul  etməməsi  labüd  idi.  Üstəlik  çoxlu  sayda  neft  buruqları,  neft  anbarları  və  emal  zavodları  olan 
Bakıda şəhər döyüşlərinin aparılması şəhərin yanıb külə dönməsi ilə nəticələnəcəkdi. 
Bir  qrup  türk  zabiti  ayrı  bir  plan  təklif  etdilər.  Belə  ki,  yarbay  Bəsri  (sonralar  Atatürk  ordusu 
sərkərdələrindən biri, 1934-cü ildə korgeneral rütbəsinə layiq görülüb), minbaşı Saleh Ömurtak, minbaşı Nazim 
(1920-ci ildə Atatürkün ordusunda vuruşarkən Kütahya döyüşündə qəhrəmancasına həlak olub), minbaşı Saffet 
Arıkan, yüzbaşı Tevfik (sonralar Cümhurbaşkanı Genel Sekretarı) mərmi ehtiyatının az olmasını nəzərə alaraq 
gözlənilməzlik  amilindən  istifadə  edib  gecə  vaxtı  süngü  zərbəsi  ilə  düşmən  səngərlərinə  soxulmaq  təklifini 
verdilər.
629 
Bu  təklif  hücum  planı  sayılmasa  da,  hər  halda  ümumi  planın  bir  hissəsi  kimi  Xəlil  paşa tərəfindən 
bəyənildi. 
Bütün təklifləri nəzərə alaraq komandanlıq hücum planını qəbul etdi. Sentyabrın 10-da QİO komandanı 
Bakıya  hücum  əmrini  imzaladı;  Şərq  Cəbhəsi  komandanlığı  və  Şimal  qrupu  ləğv  edilir;  hazırlıq  işləri  11 
sentyabr  saat  21-də  tamamlanır;  Şərq  cəbhəsi  kimi  tanınan  qüvvələr  (5-ci,  15-ci 
firqələr, Cənub qrupu) birbaşa QİO komandanına tabe edilir; qoşunların tərkibi - 5-
ci firqə:  9-cu,  10-cu,  13-cü,  56-cı  piyada alayları,  dağ  qaubitsa  batareyası,  13  rus 
səhra  topu,  4  rus  dağ  topu,  2  ədəd  105  mm-lik  səhra  qaubitsası,  3  Qüdrətli  dağ 
batareyası (10 top), 2 Şnayder topu, 6 Şnayder dağ topu; 15-ci firqə: 38-ci, 107-ci 
piyada  alayları,  2-ci  mürəttəb  süvari  alayı,  Azərbaycan  süvari  alayları,  Dikaya 
diviziya  (Tatar  süvari  alayı  nəzərdə  tutulur)  və  milis  (könüllülər)  taborları,  105 
mm-lik səhra qaubitsa, 2 rus Şnayder dağ, qüdrətli dağ batareyaları, 4 Krupp dağ 
topu, Krupp dağ taqımı; Cənub qrupu: 4-cü Azərbaycan piyada alayının 1-ci və 2-
ci  taborları,  iki  süvari  bölüyü,  süvari  Azərbaycan  bölüyü,  iki  Krupp  dağ,  iki  rus 
                                                           
624
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.328. 
625
Yenə orada, s.329.
 
626
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.164. 
627
Yenə orada, s.168.
 
628
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.115.
                                                                  
629
  Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.168.                                                             

150 
 
səhra topu; 106-cı piyada alayının iki taboru Hökməlinin cənubunda ehtiyat saxlanılacaq, bir tabor 5-ci firqəyə 
veriləcək;  5-ci  firqə  sağ  cinahı  ilə  Hacı  Həsən-Ermənikənd  istiqamətində  irəliləyəcək,  Heybət  stansiyasından, 
dəniz  sahili  və  Qurd  qapısınadək  olan  ərazini  tutacaq,  mümkün  olarsa,  təpəni  zəbt  edəcək;  15-ci  firqə 
Biləcərinin  şərqindən  sağ  cinahı  istiqamətində  hücum  edəcək.  Süvarilər  Sabunçu-Balaxanı        istiqamətindəki 
düşməni  qovacaq,  Hövsan,  Əhmədli  və  Keşləni  azad  edəcək.  Cəmil  Cahid  bəy  yenidən  Cənub  qrupun 
komandanı  təyin  edildi;  hücum  gecə  başlamalı  (dəqiq  vaxt  əlavə  göstərilməli  idi),  firqələr  bir-birlərini 
gözləməməliydi.
630
 QİO və 5-ci firqənin qərargahları Güzdəkdə, 15-ci firqənin qərargahı Binəqədidə idi.
631
 Nuru 
paşanın əmrinə əsasən hissə komandirləri müvafiq əmrlər verdilər. Süleyman İzzət bəy onun hücum sahəsinin 
genişliyi, əmrdə verilən tapşırıqlara nisbətən qüvvələrin az olması barəsində Nuru paşaya məlumat verdi. Belə 
ki,  15-ci  firqənin  45-ci  alayı  Batumda  qalmış,  56-cı  alay  5-ci  firqəyə  verilmiş,  38-ci  alay  əvvəlki  döyüşlərdə 
itkilər vermiş, 107-ci alay isə (36-cı Qafqaz firqəsi tərkibindən) hələ döyüşlərdə iştirak etmədiyindən təcrübəsiz 
idi. 
Nuru paşa göstərir ki, əsas zərbə üçün qərb istiqamətinin seçilməsi onun şəhərin mərkəzinə ən yaxın yer 
olması ilə bağlı idi.
632
 
Sentyabrın 12-də günortaya yaxın 15-ci firqənin tərkibində olmuş süvari hissələr düşmənin diqqətini cəlb 
etmək üçün immitasiya etdilər, Qüdrətli toplar düşmənin Balaxanı tərəfdəki mövqelərini atəşə tutdu. Vəziyyəti 
öyrənmək  üçün  Sentrokaspi  qoşunları  tərəfindən  bir  təyyarə  havaya  qaldırıldı.  Düşməndə  əsas  qüvvələrin 
Biləcəri  istiqamətində  toplanması  təəssüratı  yaradıldı.  Həmin  gün  Nuru  paşa  yeni  əmr  imzaladı.  Əmrə  əsasən 
15-ci  firqə  tərkibində  yalnız  38-ci  piyada  alayı  və  Azərbaycan  qüvvələri  saxlanıldı,  digər  hissələr  və 
artilleriyanın  ək-səriyyəti  5-ci  firqəyə  verildi.  Bununla  belə  5-ci  firqənin  hücum  xəttinin  eni  1500  m,  15-ci 
firqəninki  isə  30  km  idi.
633
  Bu  zaman  cəbhədə  8  min  türk,  7  min  Azərbaycan  döyüşçüsü  var  idi.
634
  İngilis 
mənbələrinə görə, sentyabrın əvvəllərində QİO-nun tərkibində 26 top, 5300 türk, 8000 azəri döyüşçüsü var idi. 
Denstervil öz raportlarının birində, 6000 türk, 8000 azəri döyüşçünün olmasını bildirmişdi.
635
 
Sentyabrın  12-də  qoşunlara  əlavə  sursat  paylanır,  düşmən  barəsində  kəşfiyyat  məlumatları  toplanırdı. 
Kəşfiyyatdan  qayıdan  Əmənulla  əfəndi  məlumat  verdi  ki,  cəbhədə  900  ingilis  dayanıb,  Sentrokaspi 
qüvvələrində  ruh  düşkünlüyü  var,  fərarilik  artır.  Düşmənin  əsas  qüvvələri  Heybət,  Biləcəri  və  Balaxanı 
istiqamətindədir.  Müdafiəçilər  sırasında  Biçeraxovun  göndərdiyi  500  nəfərlik  dəstə  var  idi.  Türk  qoşunları 
tərkibində  olan  bir  ərəb  ingilislər  tərəfinə  keçərək  hücumun  sentyabrın  14-də  başlayacağı  və  əsas  zərbənin 
qərbdən vurulacağı barəsində xəbər verdi.
636
 Ərəbin məlumatlarına görə, türk hərbi komandanlığı hesab edirdi 
ki, şəhərdə 3000 ingilis əsgəri və 4000 rus əsgəri var, qalanları erməni döyüşçüləridir. O, həmçinin bildirdi ki, 
Qafqaz İslam Ordusunun 32 topu var, lakin onlar elə maskalanıblar ki, o, yalnız 4-nü görüb.
637
 
Əməliyyat  ərəfəsində  Sentrokaspi  diktaturası  və  ingilis  qoşunlarının  əksəriyyəti  Biləcəri-Balaxanı 
istiqamətində,  süvari  hissələri  Zığ  ətrafında  yerləşirdilər.  Xüsusi  olaraq  vurğulanırdı  ki,  dinc  əhali  və  əsirlərə 
heç  bir  ziyan  yetirilməməlidir.
638
  5-ci  Qafqaz  firqəsinin  qoşunları  dayandıqları  mövqelərdə  məharətlə 
maskalanır, bütün yerdəyişmələr gecə həyata keçirilir, düşmən tərəfi dəfələrlə havaya təyyarə qaldırsa da Qurd 
qapısı  istiqamətində  qüvvələrin  artmasını  müəyyən  edə  bilməmişdi.  Bakının  müdafiəsinə  ümumi  rəhbərliyi 
generallar  Denstervil  və  Baqratuni  icra  edir,  cəbhədəki  qoşunlara  isə  Dokuçayev  və  Keyvort  komandanlıq 
edirlər.
639