AZƏRƏbaycan miLLİ elmlər akademiyasi zoologiya institutu

3.2. Qoyunların Sarcocystis tenella ilə yoluxmasının yaşdan, ilin fəsillərindən və heyvanların cinsiyyətindən asılılığı
Bərdə, Şəki, Zaqatala, Beyləqan, Biləsuvar, Şamaxı, İmişli və Abşeron rayonlarının həyətyanı və fermer təsərrüfatlarında saxlanılıb kəsilən qoyunların S.tenella ilə yoluxmasını müəyyən etmək üçün fərdi ət kəsim məntəqələrində kəsilən 127 baş qoyunun ürək, qida borusu, dil və diafraqma əzələləri tədqiq edilmişdir.

Tədqiqat aparılan rayonlarda qoyunların S.tenella ilə yoluxma ekstensivliyi haqqında məlumatlar cədvəl 3.5-də verilmişdir.

Cədvəldən göründüyü kimi qoyunların bu növ parazitlə yoluxması çox yüksək olub, invaziyanın ekstensivliyi 83,3-100% arasında tərəddüd edir ki, bu da ayrı-ayrı rayonlarda qoyunların S.tenella ilə yoluxması arasında fərqin olduğunu göstərir. İnvaziyanın ən yüksək intensivliyi Bərdə (100%), Şəki (94,1%), Şamaxı (92,8%), Abşeron (92%), Biləsuvar (88,8%), Beyləqan (85,7%) rayonlarında olmuşdur. Nisbətən az yoluxmaya Zaqatala və İmişli rayonlarında təsadüf edilmişdir (83,3%) (cədvəl 3.5).

Cədvəl 3.5

Azərbaycanın bəzi rayonlarında qoyunların Sarcocystis tenella ilə yoluxması (2013-cü il)

Rayonlar	Heyvanların sayı		İE%-i
	Yoxlanılmışdır	Yoluxmuşdur
Bərdə	15	15	100
Şəki	17	16	94,1
Zaqatala	12	10	83,3
Beyləqan	14	12	85,7
Şamaxı	14	13	92,8
Biləsuvar	18	16	88,8
İmişli	12	10	83,3
Abşeron	25	23	92,0

Alınan nəticələri müqayisə etməklə məlum olur ki, bölgələrin iqlim şəraiti, S.tenella ilə yoluxmaya bir o qədər təsir göstərmir. Belə ki, Zaqatala və İmişli rayonlarının iqlim şəraitləri bir-birindən kəskin fərqlənməsinə baxmayaraq bu rayonlarda invaziyanın ekstensivliyi eyni 83,3% olmuşdur. Eyni fikri digər rayonlara da şamil etmək olar.

Qoyunların S.tenella ilə yoluxma ekstensivliyinin yaşdan asılılığını müəyyən etmək üçün heyvanlar üç yaş qrupuna bölünmüşdür: 1-ci qrupa 1 yaşlı heyvanlar, 2-ci qrupa 18 aylıq heyvanlar, 3-cü qrupa isə yaşı 18 aylıqdan yuxarı olan heyvanlar daxil edilmişdir (cədvəl 3.6).

Cədvəl 3.6

Qoyunların Sarcocystis tenella ilə yoluxmasının yaşdan asılılığı (2013-cü il)

Heyvanların yaşı	Heyvanların sayı		İE, %
	Yoxlanılmışdır	Yoluxmuşdur
12 aylıq	30	23	76,6
18 aylıq	50	45	90,0
18 aylıqdan yuxarı	45	42	93,3

Mikroskop altında qida borusu, ürək, dil və diafraqma əzələsinə baxarkən uzunsov və ya oval formalı sarkosistalar (mikrosista) müşahidə olunmuşdur (şəkil 3.1). Qida borusu əzələsində tapılan parazitin (mikrosista) ölçüsü 7 mkm, eni 1 mkm olmuşdur.

Tədqiq edilən bütün yaşdan olan qoyunların ürək, qida borusu, dil və diafraqma

əzələlərindən Sarcocystis tenella aşkar edilmişdir.

Müayinə edilən qoyunların ürək əzələsində S.tenella mikrosistalarına tez-tez

rast gəlinir. Ürək əzələsində rast gəlinən mikrosistaların ölçüsü 8-12 mkm, eni 1-1,5 mkm, dil əzələsində uzunluğu 10-11 mkm, eni 1-1,5 mkm, diafraqma əzələsində uzunluğu 2-3 mkm, eni 0,5 mkm, qida borusu əzələsində isə parazitin uzunluğu 7 mkm, eninin 1 mkm olduğu müəyyən edilmişdir.

Şək. 3.1. S.tenella yoluxmuş qida borusu (1), ürək (2), dil (3), diafraqma (4) əzələləri.
Tədqiqatların nəticəsindən aydın olmuşdur ki, 1 yaşlı heyvanlar arasında invaziyanın ekstensivliyi 76,6% (30/23), yaş yarım heyvanlar arasında 90,0% (50/45), yaşlı qoyunların arasında 93,3% (45/42) olmuşdur. Yaşlı və cavan heyvanların ürək, qida borusu, dil və diafraqma kimi orqanlarının müqayisəsi zamanı S.tenella mikrosistaları ilə yoluxma ekstensivliyinin və intensivliyinin yaşlı heyvanlar arasında, cavan heyvanlara nisbətən yüksək olduğu müəyyənləşdirilmişdir (cədvəl 3.6).

Beləliklə, Bərdə, Şəki, Zaqatala, Beyləqan, Şamaxı, Biləsuvar, İmişli və Abşeron rayonlarının fərdi təsərrüfatlarında saxlanılıb kəsilən qoyunlarının S.tenella ilə yoluxmasının öyrənilməsi göstərmişdir ki, sarkosporidioz qeyd edilən rayonların ərazisində geniş yayılan protozoy xəstəliklərdən olub, invaziyanın ekstensivliyi 83,3-100% təşkil edir.

S.tenella mənşəli sarkosporidiozun respublikada qoyunlar arasında fəsillərdən asılı olaraq yayılmasını öyrənmək məqsədi ilə 4 rayondan (Bərdə, Şəki, Zaqatala və Beyləqan) 506 baş heyvan müayinə edilmişdir (cədvəl 3.7).

Bu rayonlarda təcrübə apararkən müşahidə olunmuşdur ki, dişi heyvanlar arasında S.tenella ilə yoluxma daha yüksəkdir. S.tenella ilə ən çox yoluxmaya qida borusu və dil əzələlərində rast gəlinmişdir. Əsasən, qida borusunun yuxarı və aşağı hissələrində eyni zamanda diafraqma, qarın və ya gövdə əzələlərində, ürəkdə də S.tenella sarkosistalarına rast gəlinmişdir. Qoyunların S.tenella ilə yoluxmasının vizual müşahidə edilən əsas əlaməti qida borusunun şişməsi və yara yerlərinin olması olmuşdur. Apardığımız tədqiqat zamanı S.tenella sistalarına parenxematik toxumalarda rast gəlinməmişdir.

Cədvəl 3.7-da verilmiş məlumatlardan aydın olur ki, qoyunların S.tenella ilə öyrənilən rayonlar üzrə yoluxması orta hesabla 62,9-89,9%-dir. Bu rayonlarda ən çox yoluxmuş heyvanlar Şəki (89,9%), sonra isə Bərdə (65,6%), Zaqatala (63,2%) və Beyləqan (62,9%) rayonlarında olmuşdur.

S.tenella sistalarına qoyunların dil, qida borusu, ürək və diafraqma əzələlərində rast gəlinmiş, S. gigantea sistalarına isə təsadüf olunmamışdır. Qoyunların S.tenella ilə yoluxma ekstensivliyinin ilin fəsillərindən asılı olduğu müəyyən edilmişdir. Cədvəl 3.7-də verilən məlumatlardan görünür ki, yazda invaziyanın ekstensivliyi ən yüksək, qışda isə ən az olur. Müəyyən edilmişdir ki, yazda qoyunların S.tenella ilə yoluxması Beyləqan rayonunda 88,6%, Zaqatala rayonunda 86,9%, Şəki rayonunda 83,3%, Bərdə rayonunda isə 76,6%-dir. Qışda isə bu göstərici müvafiq olaraq 30,0%, 38,0%, 30,0% və 45,4% təşkil edir. Cədvəldən göründüyü kimi ilin bütün fəsillərində qeyd edilən rayonlarda qoyunların S.tenella ilə yoluxması yüksəkdir. Yayda Bərdə rayonunda invaziyanın ekstensivliyi 47,6%, Şəkidə 52,6%, Zaqatalada 50%, Beyləqanda isə 64,2% olmuşdur (cədvəl 3.7).

Cədvəl 3.7

Qoyunların Sarcocystis tenella ilə yoluxmasının mövsümdən asılılığı (2009-2013-cü illər)

Rayonlar	Ilin fəsilləri	Heyvanların sayı		İE, %
		Yoxlanılmışdır	Yoluxmuşdur
Bərdə	Yaz	30	23	76,6
	Yay	21	10	47,6
	Payız	52	39	75,0
	Qış	22	10	45,4
Cəmi		125	82	65,6
Şəki	Yaz	10	40	83,3
	Yay	19	10	52,6
	Payız	28	19	67,8
	Qış	30	9	30,0
Cəmi		87	78	89,9
Zaqatala	Yaz	46	40	86,9
	Yay	26	13	50,0
	Payız	18	14	77,7
	Qış	50	19	38,0
Cəmi		140	86	63,2
Beyləqan	Yaz	44	39	88,6
	Yay	28	18	64,2
	Payız	42	28	66,6
	Qış	40	12	30,0
Cəmi		154	97	62,9

Payız fəslində bütün tədqiqat aparılan rayonlarda qoyunlar arasında invaziyanın ekstensivliyi yayda olan göstəricidən, Bərdə rayonunda 27,4%, Şəki rayonunda 15,2%, Zaqatala rayonunda 27,7%, Beyləqan rayonunda isə 2,4% yüksək olmuşdur.

Müəyyən edilmişdir ki, qoyunların S.tenella ilə ən az yoluxması qış və yay aylarında baş verir. Qışda və yayda xəstəliyin ekstensivliyinin nisbətən az olmasını invaziya mənbəyi olan sarkosistaların qışda aşağı, yayda isə yüksək temperaturun və günəş şüalarının təsirindən parazitin sporosistalarının məhv olması ilə izah etmək olar.

Azərbaycanın müxtəlif iqlim şəraitinə malik aran, dağətəyi və dağlıq şaquli qurşaqlarında həyətyanı və fermer təsərrüfatlarında saxlanılan ev qoyunlarının S.tenella ilə yoluxmasını müəyyənləşdirmək üçün onların ürək, dil, qida borusu və diafraqma əzələləri tədqiq edilmişdir.

Dağlıq, dağətəyi və düzənlik qurşaqlarda yerləşən rayonlardan Abşeron, Bərdə, Beyləqan, İmişli, Biləsuvar, Sabirabad, Saatlı, Şabran, İsmayıllı, Şamaxı, Şəki, Zaqatala, Gədəbəy, Lerik, Yardımlı rayonlarında ev qoyunlarının sarkosporidilər ilə yoluxma dinamikasını müəyyən etmək üçün aparılan parazitoloji tədqiqatların nəticələri cədvəl 3.8-3.10-da verilir.

Cədvəl 3.8

Düzənlik qurşaqda ev qoyunlarının Sarcocystis tenella ilə yoluxması (2010-2011-ci illər)

Rayonlar	Heyvanların sayı		İE, %
	Yoxlanılmışdır	Yoluxmuşdur
Abşeron	25	23	92,0
Bərdə	130	102	78,4
Beyləqan	162	126	77,7
İmişli	23	20	86,9
Biləsuvar	18	16	88,8
Sabirabad	14	9	64,2
Saatlı	12	8	66,6
Şabran	13	10	76,9
Cəmi:__397__314__79,0'>Cəmi:	397	314	79,0

Azərbaycanda ev qoyunlarının S.tenella ilə yoluxmasının qurşaqlardan asılılığını öyrənmək məqsədilə 15 rayonun həyətyanı və fermer təsərrüfatlarında saxlanılıb kəsilən heyvanlar yoxlanılmış və müayinə edilmişdir.

Aran, dağətəyi və dağlıq qurşaqlarda qoyunların S.tenella ilə yoluxması müvafiq olaraq 79,0% (cədvəl 3.8), 84,0% (cədvəl 3.9) və 74,1% (cədvəl 3.10) arasında tərəddüd etmişdir. Nəticələrin müqayisəli analizi göstərir ki, dağətəyi qurşaqda qoyunların S.tenella ilə yoluxması aran və dağlıq qurşaqlara nisbətən yüksək olmuşdur. Azərbaycanda digər koksidozlar kimi sarkosporidiozların da yayılmasında iqlim qurşaqlarının rolu olduğu müəyyən edilmişdir.

Respublikanın aran bölgəsində qoyunların S.tenella ilə yoluxmasının bu bölgədə

yerləşən, tədqiqat apardığımız rayonlar üzrə qarşılıqlı müqayisəsi göstərir ki, qoyunların bu növ parazitlə yoluxması arasında olan fərq çox azdır. Bu bölgədə ən yüksək yoluxma 92,0%, ən az yoluxma isə 64,2% təşkil etmişdir (cədvəl 3.8).

Dağətəyi bölgədə yerləşən rayonlarda da invaziyanın ekstensivliyi arasında ciddi fərqin olmadığı aşkar edilmişdir. Bu rayonlarda invaziyanın ekstensivliyi 82,5-87,5% arasında tərəddüd etmişdir (cədvəl 3.9).

Tədqiqat apardığımız İsmayıllı, Şamaxı, Şəki və Zaqatala rayonları arasında invaziyanın ən yüksək ekstensivliyi Şamaxı rayonunda olmuşdur.

Cədvəl 3.9

Dağətəyi qurşaqda qoyunların Sarcocystis tenella ilə yoluxması (2009-2011-ci illər)

Rayonlar	Heyvanların sayı		İE, %
	Yoxlanılmışdır	Yoluxmuşdur
İsmayıllı	19	16	84,2
Şamaxı	24	21	87,5
Şəki	90	78	86,6
Zaqatala	160	132	82,5
Cəmi:	293	247	84,0

Dağətəyi qurşaqda müşahidə edilən hal dağlıq qurşaqda da müşahidə edilmişdir. Bu qurşaqda olan rayonlardan invaziyanın ən yüksək ekstensivliyi Lerik rayonunda (76,4%), aşağı ekstensivliyi isə Gədəbəy rayonunda (71,4%) olmuşdur. Yardımlı rayonunda isə invaziyanın ekstensivliyinin 73,9% olduğu müəyyənləşdirilmişdir (cədvəl 3.10).

Cədvəl 3.10

Dağlıq qurşaqda qoyunların Sarcocystis tenella ilə yoluxması (2010-2011-ci illər)

Rayonlar	Heyvanların sayı		İE, %
	Yoxlanılmışdır	Yoluxmuşdur
Gədəbəy	28	20	71,4
Lerik	34	26	76,4
Yardımlı	23	17	73,9
Cəmi:	85	63	74,1