1-mavzu: Morfemika va morfema haqida umumiy ma’lumot. So‘zning grammatik strukturasi. Reja

KO‘RSATISh OLMOShLARI. Predmet va uning belgilarini ko‘rsatish uchun qo‘llanuvchi so‘zlar ko‘rsatish olmolari deyiladi: bu, shu, o‘sha, u.
Ko‘rsatish olmoshlari bu, shu, o‘sha, u kishilik olmoshlariga karaganda yanada mavhumligi bilan ajralib turadi. Kishilik olmoshlari shaxs oti urnida ham qo‘llanaveradi. Ko‘rsatish olmoshlari sintaktik jihatdan sifatlarning ekvivalenti bo‘ladi, ya'ni gapda aniqlovchi vazifasida keladi: u vodiyda cho‘rilar qullar kerak bo‘ldi (A. Q.).
O‘z xususiyatiga ko‘ra ko‘rsatish olmoshlarini uch guruhga ajratish mumkin:
1. Ot o‘rnida qo‘llanuvchi olmoshlar. Shaxs va predmetlarni ko‘rsatish orqali nomlaydi: bu, shu, kabi.
Sifat xarakteridagi ko‘rsatish olmoshlari predmetning belgisini ifodalaydi: biz o‘sha do‘konga boramiz (O.).
Takror xolda qo‘llanib haraktning belgisini bildiradi: shu-shu, o‘sha-o‘sha. Shu-shu boshqa arz qilganini bilmayman (A. Q.)
Ko‘rsatish olmoshlari kelishiliklar bilan turlanadi: jo‘nalish, o‘rin, chiqish, kelishiga affikslarni qabul qilganda bir «n» tovushi orttiriladi: Bunda, bundan, shunga.
Ko‘rsatish olmoshlari otlashganda egalik affikslarni qabul kila oladi: shuni, shuning, shunisi. Egalik affiksi ikki marta (pleonastik) qo‘shiladi: bunisi.
Ko‘rsatish olmoshlari to‘zilishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: 1. Sodda ko‘rsatish olmoshlari: u, bu, shu, o‘sha.
qo‘shma ko‘rsatish olmoshlari: mana, mana shu, ana shu, mana bu.
Shu ko‘rsatish olmoshi bu olmoshdan oldin kelib so‘z ma'nosini kuchaytiradi lekin hech vaqt bu olmoshi shu olmoshdan oldin kelmaydi: shu bu yil, shu bugun. Ammo bu olmoshlar qo‘shma sanalmaydi.
Ko‘rsatish olmoshlari gapda turli vazifalarda keladi. Klassik adabiyotda ba'zan hozirgi tilimizdagi she'riy parchalarda ko‘rsatish olmoshlari: ul, shul, o‘shal, bul formalarida uchraydi: Ul parivash xajrida kim yig‘ladim devonalar (A. N.).


O‘ZLIK OLMOSh. O‘zlik olmoshi «o‘z» predmetni aniqlab, uning ma'nosini kuchaytirib keladi. Bu olmosh gapda asosan aniqlovchi vazifasini bajarib keladi. O‘zlik olmoshi quyidagi belgilar bilan harakterlanadi:
Predmetni o‘zlik olmoshi bilan ifodalangan shaxsga karashli ekanligini bildiradi: Juraxon kishlokni o‘z ko‘zi bilan kurgan
O‘zlik olmoshi egalik affiksini olib har uchchala shaxni ko‘rsata oladi: o‘zim, o‘zing, o‘zi.
O‘zlik olmoshi kelishiliklar bilan turlanish uchun avval egalik qo‘shimchalarini oladi: o‘zimning o‘zimga.
O‘zlik olmoshi gapda turli gap bo‘laklari vazifasida keladi.
O‘zlik olmoshi takrorlanib juft xolda ham qo‘llanishi mumkin: bu gaplar o‘z-o‘zidan bosilib ketadi. (A. K.).
O‘zlik olmoshi ham (-yam) yordamchisini olib ma'lum darajada modallik ottenkasiga ega bo‘ladi: Asl shaftoli! Arzon o‘ziyam. (O.).