1-mavzu: sug’urta ishi fanining predmeti, ob’ekti, maqsadi, vazifalari reja

4.Sug‘urta tashkilotlarini investitsion faoliyati va uning mazmun-mohiyati. 
30
Prikaz Ministerstva Finansov Respubliki Uzbekistan, zaregistrirovan №1565 ot 22.04.2006 «Ob utverjdenii polojeniya o poryadke 
opredeleniya predelno dopustimogo razmera obyazatelstv po otdelnim riskam, svokupnogo razmera obyazatelstv i normativov platejesposobnosti 
straxovshchikov» 

---

119 
Sug‘urta faoliyatining joriy taxlil pul mablag‘lari tushumi orqali o‘ziga 
olyotgan majburiyatlar adektivliligini belgilaydi. 
5.
Har qanday investitsion loyixani amalga oshirishda asosiy risk sifatida 
xizmatlar bozorda kuchli raqobatchining bo‘lishidir. Umuman olganda kompaniya 
uchun quyidagi turdagi risklar mavjud bo‘lib ular loyixani amaliyotga joriy 
etishda o‘z ta’sir doiralarini o‘tkazishlari mumkin. 
Siyosiy risklar –bu turdagi risklar davlatdagi siyosiy jarayon bilan bevosita 
bog‘liq bo‘lib o‘z ichiga quyidagilarni oladi; 

xarbiy xarakatlar natijasida faoliyat ko‘rsata olmaslik; 

kutilmagan xodisalarning ro‘y berishi natijasida vaqtinchalik faoliyatni 
yurita olmaslik. 

soliq qonunchiligida o‘zgarishlar. 
O‘zbekiston Respublikasi siyosiy axvolning tinchligiga qaramasdan 
ko‘rinishdagi risklar davlatimizga chegaradosh bo‘lgan davlatlardagi notinch axvol 
sababli mavjud bo‘lib qoldi. 
Risk darajasini kamaytirish tadbirlari. 

davlat organlari bilan kompaniya aksiyadorlari o‘rtasidagi aloqani 
mustaxkamlash. 

ishbilarmon muxitini yaratishuqiy risklar – bu risklar qonunchilik bazasining 
nomukammalligi, xujjatlarni to‘g‘ri tuzish, rasmiylashtirilmasligi bilan bevosita 
bog‘liq. 
O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik sub’ektlari uchun barcha 
qonunchilik bazasi mukammal ishlab chiqilganligiga qaramasdan bu turdagi riskni 
inobatga olmaslik mumkin emas. Buning asosiy sababi byurokratiyaning 
mavjudligi.
Ammo kompaniya faoliyatini Davlat qo‘llab quvvatlayotgani bu turdagi 
risk darajasini pasayishiga olib keladi. 
Risk darajasini kamaytirish chora tadbirlari bo‘lib;

xujjatlarni aniq shakllarini yuritish; 

xujjatlarni rasmiylashtirishda bu soxa mutaxasislarini jalb etish; 

yukori malakali yurist va tarjimonlar uchun qo‘yshimcha moliyaviy 
resurslarni ajratish. 
Texnik risklar - bu turdagi risklar ishlarni amalga oshirishdagi qiyinchiliklar 
va texnik loyixaning mavjud emasligidan vujudga keladi. 
Asbob uskunalarga tender e’lon qilingandan boshlab, tovar etkazib 
beruvchining texnik xizmat ko‘rsatish bo‘yicha yuqori malakali mutaxasislar 
mavjudligiga xam inobatga olinadi. Bu sezilarli ravishda texnik risk darajasini 
kamaytirishga xizmat qilishi mumkin. Ishlab chiqarish riski – bu turdagi risk taklif 
etilayotgan xizmatning sifati pastligi, yuqori malakali mutaxasislarning mavjud 
emasligi bo‘lishi mumkin. SHuni ta’kidlash lozimki, kompaniya loyixasini 
amaliyotga joriy etish uchun etarli darajada yuqori malakali mutaxasislarga ega 
bo‘lsa, bu turdagi risk darajasini kamaytirishga xizmat qiladi.
Riskni kamaytirish darajasini bo‘yicha chora tadbirlari: 

---

120 

Loyixani amalga oshirishda aniq qalendar rejalashtirish va boshqarishni 
yo‘lga qo‘yish; 

Taklif etilayotgan xizmatlar ustidan doimiy nazoratni o‘rnatish; 

YUqori malakali kadrlarni tayyorlab borish. 
Ekologik risklar – bu turdagi risklar atrof muxitni ifloslanishi, atmosfera va 
suvga xar xil chiqindilarning chiqishi natijasida yuzaga keladi. Biz 
shug‘urlanayotgan soxa uchun bu turdagi risk darajasi ancha pastdir. Marketing 
riski – bu turdagi risklar bozorni yaxshi o‘rganilmaganligi, baxo siyosatining 
to‘g‘ri yuritilmaganligi marketing strategiyasini noto‘g‘ri ekanlaganligi bilan 
bog‘liq. 
Risk darajasini kamaytirish; 

Kuchli marketing xizmatini joriy etish; 

Marketing strategiyasini ishlab chiqish; 

Marketing tadqiqotlarini o‘tkazish; 

Egiluvchan tarif siyosatini ishlab chiqish.
Moliyaviy risklar – bu turdagi risklar moliyaviy natijalarini yo‘qotilgan, 
istemolchining 
to‘lovga 
layoqatsizligidan, 
talabning 
qatiyemasligidan, 
raqobatchilar 
tomonidan 
narxni 
kamaytirishlar, 
oborot 
mabag‘larining 
etishmasligini kelib chiqishni mumkin. 
Riskni darajasini kamaytirish chora-tadbirlari. 

Istemolchilar talabini o‘rganish; 

Sifat ustida to‘liq nazoratni o‘rnatish; 

Investitsion va kredit resurslarini yangi yo‘nalishlarini aniqlash bo‘yicha 
chora-tadbirlarni ko‘rish;

Investitsion – moliyaviy strategiyani ishlab chiqarish.
Tabiiy risklar – bu turdagi risklar tabiatda xar xil baxtsiz xodisalarning ro‘y 
berishi, er qimirlashi, suv toshishi sel kelishi, yong‘in chiqishi, epidemiya 
tarqalishi bilan bog‘liqdir. 
O‘zbekiston Respublikasining 1998 yil 24 dekabrda qabul qilingan 
«Investitsiya faoliyati to‘g‘risida”gi qonunida investitsiya faoliyati xamda 
investitsiya faoliyati bilan shug‘ullanish tartiblari ko‘rsatib o‘tilgan. Ushbu 
qonunning 4-moddasida investitsiyalarni amalga oshirish shakllari xaqida to‘xtalib 
o‘tilgan, ya’ni investorlar investitsiyalarni quyidagi yo‘llar bilan amalga oshirishlari 
mumkin: 
- yuridik shaxs tuzish yoi ularning ustav jamg‘armalarida (kapitallarida) ulushli 
ishtirok etish, jumladan mol-mulkni yoki aksiyalarni olish; 
- qimmatli qog‘ozlar, shu jumladan O‘zbekiston Respublikasi rezidentlari 
tomonidan emissiya qilingan qarz majburiyatlarini olish; 
- konsessiyalari, shu jumladan tabiiy resurslarni qidirish, ishlab chiqish, qazib 
olish yoki ulardan foydalanishga bo‘lgan konsessiyalarni olish; 
- mulk xuquqini, shu jumladan ular joylashgan er uchastkalari bilan birgalikda 
savdo va xizmat ko‘rsatish soxalari ob’ektlariga, turar joylarga mulk xuquqini, 
shuningdek erga xamda boshqa tabiiy resurslarga egalik qilish va ulardan 
foydalanish xuquqini qonun xujjatlariga muvofiq olish. 

---

121 
Investorlar investitsiyalarni qonun xujjatlariga zid bo‘lmagan boshqa 
shakllarda xam amalga oshirishlari mumkin. 
Investor investitsiyalash maqsadi, yo‘nalishi, turi va xajmini mustaqil 
ravishda belgilaydi, buni amalga oshirish uchun shartnoma asosida, qoida tariqasida, 
tanlov savdosini o‘tkazish yo‘li bilan yuridik va jismoniy shaxslarni investitsiya 
faoliyati ishtirokchilari sifatida jalb etadi. 
Agar qonun xujjatlarida boshqacha tartib belgilanmagan bo‘lsa, investor, 
o‘ziga zarur bo‘lgan mol-mulkni yuridik va jismoniy shaxslardan o‘zaro kelishuv 
asosida belgilanadigan shartlarda xajmi va nomenlaturasini cheklamagan tarzda 
olishga xaqli. 
Investor qonun xujjatlarida nazarda tutilgan boshqa xuquqlarga xam ega 
bo‘lishi mumin. 
Qonunning 14-moddasiga asosan investitsiya faoliyatini davlat tomonidan 
tartibga solish quyidagi yo‘llar bilan amalga oshiriladi: 
- investitsiya faoliyatining qonunchili negizi takomillashtirish; 
- soliq to‘lovchilar va soliq solish ob’ektlarini, soliq stavkalari va ularga doir 
imtiyozlarni tabaqalashtiruvchi soliq tizimini qo‘llash; 
- asosiy fondlarni jadal amortizatsiya qilish; 
- normalar, qoidalar va standartlarni belgilash; 
- monopoliyaga qarshi choralarni qo‘llash; 
- kredit siyosati va narx belgilash siyosatini o‘tkazish; 
- erga va boshqa tabiiy resurslarga egalik qilish va ulardan foydalanish 
shartlarini belgilash; 
- investitsiya loyixalarini ekspertiza qilish mexanizmlarini belgilash; 
- O‘zbekiston Respublikasining Investitsiya dasturiga kiritilgan ivestitsiya 
loyixalarining amalga oshirilishi monitoringini yuritish; 
- investitsiya faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish qonun xujjatlarida 
nazarda tutilgan boshqa shakllarda xam amalga oshiriladi. 
2002 yilning 5 aperldagi Ikkinchi chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy 
Majlisining VIII-sessiyasida qabul qilingan “Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida”gi 
qonunning 6-moddasida - sug‘urtalovchilar maxsus vakolatli davlat organi 
belgilaydigan tartib va shartlarda investitsiya faoliyati bilan shug‘ullanishlariga 
ruxsat berilgan. 
O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan 2000 yilning 28 
iyunida 66-sonli buyruq bilan tasdiqlangan “O‘zbekiston Respublikasi xududida 
sug‘urta tashkilotlarining zaxiralarini joylashtirish to‘g‘risidagi vaqtinchalik 
nizomi”ni 952-raqam bilan davlat ro‘yxatiga olingan edi. Ushbu nizom 2000 yilning 
5 avgustidan yuridik kuchga kiritilgan bo‘lib 2005 yil 31 deabrgacha amal qildi. 
Bu nizomning o‘z kuchini yo‘qotish Moliya Vazirligi tomonidan zamon 
talablariga javob beradigan, rivojlangan davlatlar tajribasidan kelib chiqqan xolda 
yangi nizomni ishlab chiqilishini talab etdi. 2006 yilda sug‘urta kompaniyalarining 
o‘z rezervlarini tashkil etish va investitsiyalash, kompaniyalarning tshlov 
qobiliyatini aniqlash bo‘yicha ikkita nizom qabul qilindi: 

---

122 
- O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan, 2006 
yil 22 aperlda №1565-raqam bilan davlat ro‘yxatidan o‘tgan “Aloxida sug‘urta 
tavakkalchiliklari bo‘yicha majburiyatlar, jami majburiyatlarning yo‘l qo‘yiladigan 
eng ko‘p xajmini va sug‘urtalovchilarning to‘lov qobiliyati me’yorlarini aniqlash 
tartibi to‘g‘risida nizom”, 2006 yil 2 maydan kuchga kirgan; 
- O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan, 2006 
yil 6 mayda №1571-raqam bilan davlat ro‘yxatidan o‘tgan “Sug‘urtalovchilar 
tomonidan sug‘urta zaxiralarini shakllantirish xamda joylashtirish tartibi va shartlari 
to‘g‘risida nizom”, 2006 yil 16 maydan kuchga kirgan. 
Ushbu nizomda sug‘urta tashkilotlarining investitsiya faoliyati davlat 
tomonidan tartibga solingan. Jumladan, unda Respublika iqtisodiyotida ustav va 
sug‘urta mablag‘lari qismini investitsiyalash qonunchilik yo‘li bilan belgilanishi va 
quyidagi asosiy talablarga javob berishi lozimligi ko‘rsatib o‘tilgan. 
O‘zbekiston Respublikasi sug‘urta kompaniyalari yuqoridagi №1565 nizomga 
o‘z mablag‘larini diversifikatsiya, qaytuvchanlik. Foydalilik va likvidlilik prinsiplari 
asosida joylashtiradilar. 
2006 iyil 22 aprelda qabul qilingan №1565 nizom sug‘urta kompaniyalari 
tomonidan 
olinishi 
mumkin 
bo‘lgan 
majburiyatlarining 
chegaralari, 
sug‘urtalovchilarning to‘lov qobiliyati masalalarini o‘z ichiga qamrab olgan. Ushbu 
nizomda keltirilgan ayrim muxim masalalarga to‘xtalib o‘tish maqsadga muvofiq 
xisoblanadi. 
Nizomga ko‘ra aloxida sug‘urta shartnomasi bo‘yicha sug‘urtalovchi 
majburiyatlarining yo‘l qo‘yiladigan eng ko‘p xajmi o‘z mablag‘lari va sug‘urta 
zaxiralarining 10%dan oshmasligi lozim. Sug‘urtalovchi ushbu me’yordan ortiq 
majburiyatni, qabul qilingan majburiyat bo‘yicha ortiqcha tavakkalchilikni mazur 
Nizomga muvofiq ravishda qayta sug‘urtalangan xolda qabul qilishi mumkin. 
Aloxida tavakkalchilik bo‘yicha sug‘urtalovchining majburiyatlari to‘langan 
sug‘urta muofotiga proporsional tarzda aniqlanadi, agarda sug‘urta shartnomasida 
aloxida tavakkalchiliklar bo‘yicha sug‘urtalovchining majburiyatlari xajmi 
ko‘rsatilmagan bo‘lgan taqdirda. 
Mazkur Nizom maqsadida sug‘urtalovchining jami majburiyatlari deganda 
biz, 5 ta eng katta tavakkalchiliklar bo‘yicha sug‘urtalovchi majburiyatlarining eng 
ko‘p xajmi tushiniladi. Umumiy sug‘urta tarmog‘ida sug‘urtalovchining jami 
majburiyatlari xajmi o‘zlik mablag‘lari miqdorining ikki barobaridan oshmasligi 
shart.