3-mavzu. Rivojlanish falsafasi Reja

Falsafa qonunlarining o‘zaro aloqadorligi.
Dialektikaning asosiy qonunlari
yagona rivojlanish jarayonining turli jihatlarini tavsiflab, alohida-alohida emas,
balki uzviy dialektik birlikda amal qiladi. Masalan, miqdor o‘zgarishlarining sifat
o‘zgarishlariga o‘tishi va buning aksi ziddiyatni ham, dialektik inkorni ham o‘z
ichiga oladi. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi miqdor-sifat munosabatlarini va
inkorni-inkorni o‘z ichiga oladi. Xuddi shuningdek inkor jarayonida yagonaning
eski va yangiga ikkilanishi, ularning o‘rtasida qarama-qarshilik, shuningdek
miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tishi yuz beradi. Boshqacha qilib
aytganda, moddiy dunyoning yagonaligi qonunlar amal qilishining umumiyligini
nazarda tutadi. Ammo shuni e’tiborga olish lozimki, dialektika qonunlari bir
vaqtda amal qilganda, ularning har biri nisbatan mustaqil bo‘ladi, zero rivojlanish
mohiyatining muayyan jihatini (manba, mexanizm, yo‘nalish) aks ettiradi,
rivoshlanishning zaruriy sharti sifatida tavsiflanadi, o‘z mavjudligining avvalgi
shakllarini inkor etmaydigan rivojlanish bo‘lishi mumkin emas. Inkor harakatida
rivojlanishga monelik qiladigan narsalarning rad etilishi, yo‘q qilinishi yuz beradi.
Umuman olganda inkor – ob’ektiv jarayon. Masalan, hozirgi zamon fani
ma’lumotlariga ko‘ra, kengayib borayotgan plazmani yo‘q qilib tashlagan Katta
portlashsiz biz yashayotgan Olam, uning galaktikalari, yulduzlari va sayyoralari
ham, inson ham bo‘lmas edi. Ammo inkorni sof yo‘q bo‘lish sifatida talqin
qilishdan ehtiyot bo‘lish lozimligini Gegel ham, boshqa faylasuflar ham qayd
etadi. Bunday inkor «behuda», metafizik inkor deb e’tirof etiladi. U tabiatda ham,
jamiyatda ham mavjud. Lekin oddiy yo‘q bo‘lish jamiyatni ortga uloqtirib
tashlaydi, xolos. Vaholanki, tarix kultepasida jo‘yali bir narsa yuzaga kelishi
mushkul.
Dialektik inkor rivojlanish omili hisoblanadi, chunki u bartaraf etishni o‘z ichiga
oladi. Gegel fikricha, bartaraf etish «ikki xil ma’no kasb etadi: u asrash, saqlab
qolishni va ayni vaqtda to‘xtatish, chek qo‘yishni anglatadi»
4
. Gegel talqinida
inkor rivojlanish omili sifatida yashash qobiliyatini yo‘qotgan narsani yo‘q qilish
va erishilgan rivojlanishni saqlashni nazarda tutadi. Masalan, A.Eynshteyn yangi
va eski nazariyalarning o‘zaro nisbatini shunday tavsiflaydi: «Yangi nazariya...
eski nazariya yutuqlarini chetga chiqarib tashlaydi, deb hisoblash to‘g‘ri
bo‘lmaydi. Yangi nazariya eski nazariyaning afzalliklarini ham, kamchiliklarini
ham namoyon etadi va bizga eski tushunchalarga teranroq nuqtai nazardan baho
berish uchun imkoniyat yaratadi... Biz eski nazariya o‘rinli bo‘lgan sohada faktlar
o‘rganilayotganda har safar undan foydalanishimiz mumkin»
5
. Ammo har qanday
hodisa yaxlit bo‘lgani bois, bartaraf etish haqidagi masalaning qo‘yilishi abstrakt
xususiyat kasb etadi. XIX asr falsafiy ta’limotlarida bartaraf etishning tabiat va
tarixdagi ko‘rinishlarini erishilgan rivojlanishni o‘zgartirilgan holda saqlash
sifatida yoritib, bu tushunchani to‘ldiradi. Yangilik va eskilikning ichki
ziddiyatlariga chek qo‘yish sifatidagi o‘z-o‘zini inkor dialektik inkorning muhim
xususiyati bo‘lib, bu rivojlanishning hujumkorligini belgilaydi. Bu qonun
dialektikaning boshqa qonunlarini umumlashtiradi, ularni sintez qiladi.
4
Гегель Г.В. Соч. Т. 5. – М.: 1997. – С.99.
5
Эйнштейн А., Инфельд Л. Эволюция физики. – М.: 1956. – С.156.

---

---