A. Q. Samyayev, Q. S. Yarashev, B. B. Eshquvvatov

Geoxronologik sana 
Eon 
Era 
Davr 
Davom etgan vaqt 
Kriptozoy (yopiq, 
yashirin, berk, 
organik dunyosiz) 
Arxey 
Proterozoy 
- 
- 
1 mlrd. yil 
2 mlrd. yil 
 
 
Fanerozoy 
(ochiq, aniq, 
organik dunyoli) 
570 mln. yil 
oldindan buyon 
Paleozoy 
330 mln. yil 
Kembriy 
Ordovik 
Silur 
Devon 
Toshko‘mir 
Perm 
70 mln. yil 
60 mln. yil 
30 mln. yil 
70 mln. yil 
55 mln. yil 
45 mln. yil 
Mezozoy 
173 mln. yil 
Trias 
YUra 
Bor 
45 mln. yil 
58 mln. yil 
70 mln. yil 
Kaynozoy 
68 mln. yil 
Paleogeon 
Neogeon 
Antropogen 
41 mln. yil 
24 mln. yil 
3 mln. yil 
Tog‘ hosil bo‘lish bosqichlari 
Bosqichlar
Ro‘y bergan davrlar 
Hosil bo‘lgan tog‘lar 
1. Baykal 
Proterozoy erasi oxiri, 
kembriy davri 
Baykalbo‘yi, Sharqiy 
Sayon, Taymir, Arabiston 
yarim oroli, Shim. Koreya, Jan. 
Sharq Braziliya, Lunda-
Katanga tog‘lari 
2. Kaledon 
Devon davri 
Oltoy, Tyanshan, 
Qozog‘iston past tog‘lari, 
Shim. Skandinaviya, Shim. 
Appalachi 

---

49 
3. Gersin 
Toshko‘mir davri 
Ural, Markaziy Evropa, 
Jan. Appalachi, Patagoniya, 
Jan. Tyanshan, Sharq, 
Avstraliya, Sharq. Qozog‘iston 
4. Mezozoy
(kimmeriy, laramiy, 
nevadiy) 
YUra, bo‘r davrilari 
Yuqori Yana, Kolima, 
Chukotka, Sixoetalin, Jan. 
Sharq - Osiyo, Sharqiy, 
Markaziy Kordilera 
5. Alp 
(YAngi burmalanish) 
Neogen, Antropogen 
Alp-Himolay 
mintaqasidagi tog‘lar, And 
tog‘lari, G‘arb. Kordilera, 
Kamachatka, Yaponiya, Yangi 
Gvineya, Yangi Zellandiya 
Yer yuzining relefi 
Materiklarning gipsometrik bosqichlari 
Quruqlik 
balandligi 
Maydoni 
Balandlik bosqichlari 
nomlar 
Mln. km
2 
Quruqlik 
maydoniga 
nisbatan % 
Yer yuzi 
maydoniga 
nisbatan % 
0 dan past
0,8 
0,54 
0,1 
Botiqlar
0-200 
48,2 
32,35 
9,1 
Pasttekisliklar
200-500 
33,0 
22,15 
6,4 
Qirlar
500-1000 
27,0 
18,2 
5,3 
Past tog‘lar 
1000-2000 
24,0 
16,10 
4,7 
O‘rtacha tog‘lar 
2000-3000 
10,0 
6,71 
2,0 
O‘rtacha baland tog‘lar
3000 dan baland
6,0 
4,03 
1,2 
Baland tog‘lar 
149,0 
100 
29,2 
 
 
 

---

50 
Sayyoralarni taqqoslash 
Nomi 
Quyoshdan 
masofasi 
(AB)* 
Aylanish 
davri (yil) 
Diametri 
(km) 
Massasi 
(1023 kg) 
Zichligi 
(g/sm3) 
Merkuriy 
0.39 
0.24 
4,878 
3.3 
5.4 
Venera 
0.72 
0.62 
12,102 
48.7 
5.3 
Yer 
1.00 
1.00 
12,756 
59.8 
5.5 
Mars 
1.52 
1.88 
6,787 
6.4 
3.9 
Yupiter 
5.20 
11.86 
142,984 
18.991 
1.3 
Saturn 
9.54 
29.46 
120,536 
5.686 
0.7 
Uran 
19.18 
84.07 
51,118 
866 
1.2 
Neptun 
30.06 
164.82 
49,660 
1.030 
1.6 
Pluton 
39.44 
248.60 
2,200 
0.01 
2.1 
Insonning o‘zga sayyoralardagi vazni 
Sayyora 
Kishi og‘irligi, kg 
Yer
70 
Oy
11,7 
Merkuriy
18 
Mars
26 
Uran
59 
Venera
63 
Saturn
79 
Neptun
80 
Yupiter
185 
 
Aniq kengliklarda kun uzunligi davomiyligi 
Kenglik 
(darajalarda) 
Kun uzunligi (shimoliy yarimshar) (pastga o‘qing) 
21 mart / 
22 sentabr 
21 iyun 
21 dekabr 
0.0 
12 soat 
12 soat 0 minut 
12 soat 0 minut 
10.0 
12 soat 
12 soat 35 minut 
11 soat 25 minut 
20.0 
12 soat 
13 soat 12 minut 
10 soat 48 minut 
23.5 
12 soat 
13 soat 35 minut 
10 soat 41 minut 
30.0 
12 soat 
13 soat 56 minut 
10 soat 4 minut 
40.0 
12 soat 
14 soat 52 minut 
9 soat 8 minut 
50.0 
12 soat 
16 soat 18 minut 
7 soat 42 minut 
60.0 
12 soat 
18 soat 27 minut 
5 soat 33 mnut 
66.5 
12 soat 
24 soat 
0 soat 
70.0 
12 soat 
24 soat 
0 soat 
80.0 
12 soat 
24 soat 
0 soat 

---

51 
90.0 
12 soat 
24 soat 
0 soat 
Kenglik 
(darajalarda) 
21 mart / 
22 sentabr 
21 dekabr 
21 iyun 
Kun uzunligi (janubiy yarimshar) (yuqoriga o‘qing) 
 
Ko‘llarning guruhlarga bo‘linishi 
Ko‘llar guruhi 
Ko‘llarning nomi 
Tektonik ko‘llar 
Baykal, Buyuk Afrika ko‘llari, Ladoga, Onega, 
O‘lik dengiz, Buyuk ko‘llar, Vinnipeg, Katta 
Qullar ko‘li, Kaspiy, Viktoriya, Titikaka, Poopo 
Chad, Eyr va b. 
Vulkanik ko‘llar 
Kuril, Kronoki va b. 
Muzlik ko‘llar 
Ilmen, Sayma, Pyaynne va b. 
To‘g‘on ko‘llar 
Sarez, Sevan, Tana va b. 
YAxshi oqarko‘llar 
Baykal, Onega, Ontario, Viktoriya, Ilmen, Jeneva 
Yomon oqadigan ko‘llar 
Balaton, Titikaka, Tanganika 
Oqmas ko‘llar 
Kaspiy, Orol, O‘lik dengiz, Balxash, CHani 
Shamolning o‘n ikki ballik shkalasi 
Ballar 
Tezligi, m/sek 
Shamolning nomi 
Shkala 
uchun 
umumlashtirilgan 
nomi 
0 
0-0,5 
Shtil 
SHtil 
1, 2, 3 
0,6-5,2 
Engil shabada 
Kuchsiz 
4, 5 
5,3-9,8 
Mo‘tadil shabada 
Mo‘tadil 
6, 7, 8 
9,9-18,2 
Qattiq, kuchli, juda qattiq 
shamol 
Kuchli 
9, 10, 11 18,3-29,0 
Dovul, kuchli dovul, qattiq 
dovul 
Dovul 
12 
29,0 dan ortiq 
Bo‘ron 
Bo‘ron 

---

52 
Dunyodagi baland vulqonlar 
Nomlanishi 
Joylashgan hududi, 
tog‘ tizimi, davlat. 
Dengiz sathidan 
balandligi (m) 
Lyulyaylyako 
Chili-Argentina 
6723 
San-Pedro 
Chili 
6159 
Kotopaxi 
Ekvador 
5897 
Klimanjaro 
Tanzaniya 
5895 
Orisaba 
Meksika 
5700 
Demavend 
Elbrus 
5604 
Popokatepetl 
Meksika 
5452 
Ruis 
Kolumbiya 
5400 
Sanford 
Alyaska 
4949 
Klyuchi Sopkasi 
Kamchatka yarim 
oroli 
4750 
Meru 
Tanzaniya 
4567 
Reynir 
Kaskad tog‘lari 
4392 
SHasta 
Kaskad tog‘lari 
4317 
Taxumulko 
Gvatemala 
4220 
Kamerun 
Kamerun 
4070 
Erebus 
Antarktida 
3794 
Fudziyama 
Xonsyu oroli 
3776 
Etna 
Sisiliya oroli 
3340 
Dunyo okeani tubi relefi elementlari maydoni 
Relef shakllari 
Maydoni, mln. km
2
Shelf
31,2 
Materik yonbag‘ri 
24,6 
Materik sayozligi 
26,0 
Orollar yoylari 
6,1 
Chekka dengizlar kotlovinalari 
14,5 
Chuqur suvli botiqlar 
4,9 
Okean kotlovinalari 
158,9 
Okean ko‘tarilmalari 
28,8 
Okean tizmalari 
55,3 

---

53 
Xarita va darslikdan foydalanib quyidagi jadvalni to‘ldiring 
№ 
Iqlim 
mintaqasi 
Tabiat 
zonasi 
Tabiat zonasi 
tuprog‘i 
Tabiat 
zonasi 
o‘simligi 
Tabiat 
zonasi 
hayvonot 
dunyosi 
1 Arktika 
(Antarktika) 
2 Subarktika 
(Subantarktika) 
3 Mo‘tadil 
4 Subtropik 
5 Tropik 
6 Subekvatorial 
7 Ekvatorial 

---

54 
GLOSSARIY 
Abiogen bosqich — Geografik qobiqning vujudga kelishi va rivojlanishining 
organik dunyosiz o`tgan dastlabki bosqichi. A. b. geografik qobiq taraqqiyotining 
arxey va proterozoy eralarini o`z ichiga oladi. A. b. 2,5—3 mlrd. yil davom etgan 
deb hisoblanadi. Geografik qobiq o`z taraqqiyoti davomida A. b, dan keyin biogen 
bosqichga, so`ngra antropogen bosqichga o`tgan. 
Abiogen omillar — geografik qobiq va landshaftlarning jonsiz tabiat ta`sirida 
mavjud bo`lgan omillari. Magadan, birlamchi tog` jinslari, iqlim, relef, Erning 
ichki energiyasi hamda kosmik energiya. 
Abissal (yunoncha abussos — tubsiz) zona — okeanlarning 2500 m dan 6000 
m gacha bo`lgan chuqur qismlari.
Abissal tekisliklar — chuqur suvosti tekisliklarining bir turi. Okeanlar tagidagi 
botiqlar va soyliklarda joylashgan.
Ablyatsiya (lotincha ablatio — olib ketish) — 1) glyatsiologiyada muzlik 
massasi va qor qoplamining erishi, bug`lanishi hamda parchalanishi natijasida 
kamayishi.
2) Geomorfologiyada nuragan tog` jinslarining oqar suvlar, shamol, muzliklar 
va og`irlik kuchi ta`siri-da ko`chishi, olib ketilishi. 
Abraziya (qirg`oq emirilishi), (lotincha - avragio—sindirish) - dengiz, ko`l, 
yirik suv, omborlari qirg`oqlariniyag to`lqinlar ta`sirida emirilishi.
Adirlar — O`rta Osiyo tog`lari etagidagi cho`l va chalacho`l qirlar. Neogen 
va antropogen davrlarining cho`kindi tog` jinslaridan tarkib topgan. Farg`ona, 
Hisor, Surxondaryo vodiylarida ko`proq konglomerat va chaqiqtoshlardan iborat 
bo`lib, ba`zi joylarda lyoss bilan qoplangan. Adirlar past-baland bo`ladi. Ularni 
ko`p joylarda soy hamda jarlar kesib o`tib, ayrim-ayrim qismlarga bo`lib oborgan. 
Adirlarning mutlaq balandligi 400—500 m dan 1000—1500 m gacha boradi.
Azimut (arabcha as-sumut — yo`l)—joy yoki xaritada shimol yo`nalishi bilan 
tanlangan narsa yo`nalishi orasidagi burchak. Azimut burchaklari shimol 
yo`nalishidan soat mili harakati yo`nalishi bo`ylab 0° dan 360° gacha hisoblanadi. 
Aysberglar (gollandcha aysberg)—okean, dengiz va ko`llarda suzib 
yuradigan yoki sayozliklarga, o`tirib qoladigan katta muz parchalari. Suvga tushib 
kelayotgan muzliklarning sinishidan hosil bo`ladi. A. asosan Antarktida, Kanada-
Arktika arxipelagining shimoliy orollari, Grenlandiya qirg`oqlarida vujudga keladi 
Allyuviy (lotincha alluvio yotqiziq) — doimiy yoki vaqtli oqar suvlar keltirib 
yotqizgan tog` jinslari. Ko`proq mayda tosh, shag`al, qum va gillardan iborat 
bo`ladi. Ba`zi tekisliklar, daryolarning qayirlari va terrasalari (ko`hna qayir) 
shunday jinslardan tashkil topgan.