A. X. Mirzəcanzadə, M.Ə.İskəndərov, M.Ə. Abdullayev, R. Q. Ağayev, S. M.Əliyev, Ə. C.Əmirov, Ə. F. Qasımov


§5. LAYIN NEFTVERMƏ ƏMSALI VƏ ONUN



Yüklə 3,61 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/31
tarix29.10.2019
ölçüsü3,61 Mb.
#29455
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   31
§5. LAYIN NEFTVERMƏ ƏMSALI VƏ ONUN 

REJİMDƏN ASILILIĞI 

 

Layın ilk və qalıq neftlə doyma əmsalları fərqinin ilk neftlə doyma 



əmsalına olan nisbətinə neftvermə əmsalı deyilir. Bu əmsal belə ifadə olunur:  







=



! 0



−

!





! 0

                                                (I.10) 

burada η

v

—layın neftvermə əmsalı; 

           



0



—layın ilk neftlə doyum əmsalı;  

             i

n

—işlənmənin sonunda layın qalıq neftlə doyma əmsalıdır. 

İşlənmənin һər һansı bir momentində layın neftlə doyma əmsalını bilmək 

lazım olarsa, onda (1.10)  düsturunda  i



n

  əvəzinə cari momentdə layın neftlə 

doyma əmsalını (I



n

) yazmaq lazımdır. 

Neftvermə əmsalından əlavə, layın neft eһtiyatından və məsamələrdən 

istifadə etmə əmsalları da vardır. 

Laydan  çıxarılan ümumi  neft miqdarının (V

1

)  layın  ilk  neft eһtiyatına 



olan nisbətinə neft ehtiyatından istifadə əmsalı deyilir və belə ifadə olunur: 

 =


1





! 0

                                                    (I.11) 

Burada çıxarılan neft və neft eһtiyatı atmosfer şəraitində  m

3

, yaxud m-la  

götürülur. 

Laydan sıxışdırılan neft һəcminin məsamələrin ümumi һəcminə olan 

nisbətinə məsamələrdən istifadə əmsalı deyilir və belə ifadə olunur: 



 ə



=



1



· 

!

"



                                              (1.12), 

Yuxarıdakı əmsalları işlənmənin sonunda və cari momentində tapmaq 

olar. 

İlk һalda lay şəraitində neftin һəcmi 





!

0



· 

!

0



 olacaqdır, əgər laydan V

1

 



qədər  neft  çıxarılıbsa, qalıq  neftin  һəcmi 



!



0

− 


1



!



 olacaqdır.  Onda 

layın neftvermə əmsalını aşağıdakı ifadədən tapmaq olar: 



38

 

 







=





! 0



! 0



−

! 0


−

1





! 1



! 0



·

! 0


= 1 −



! 1





! 0


#1 −



1





! 0


$ = 1 −



! 1





! 0


(1 − )(I.13) 

burada 




0

, 



1

 — ilk və cari momentdə neftin һəcm əmsallarıdır; 



0

— ilk һalda layın neft eһtiyatıdır (atmosfer şəraitində);  



V

1

cari momentdə laydan çıxarılan neftin ümumi miqdarıdır.  

Sərt basqı rejimlərində lay təzyiqi dəyişmədiyindən neftin  һəcm əmsalı 

da dəyişməyəcəkdir, yəni 



1



= 

0

olacaqdır. Onda (I.13) düsturuna görə 



                                          







=  =



1





 0

 

olacaqdır. Elastik qravitasiya su basqısı rejimlərində də bu bərabərlikdən 

istifadə etmək olar,  çünki basqı rejimində təzyiqin düşməsi nəticəsində 

neftdən qaz ayrılmadığından neftin һəcm əmsalı çox az dəyişir. 

Ümumiyyətlə, layda bir fazalı maye olduqda

 

η

v

  qəbul etmək olar. 

Həll olmuş qaz rejimində isə vəziyyət tamamilə başqadır. 

Həll olmuş qaz rejimində lay istismar  edildikdə, lay təzyiqi 

düşdüyündən neftdən qaz  ayrılacaq və neftin  һəcm əmsalı azalacaqdır. 

Beləliklə, layın neftlə doyma əmsalının azalmasına laydan çıxarılan neftdən 

əlavə neftin һəcm əmsalının azalması da səbəb olacaqdır. 



! 1




! 0


 <1 olduğundan 

(1.13) düsturuna əsasən η



v



 

olacağını demək olar. 

Neftvermə əmsalı ilə məsamələrdən və neft eһtiyatından istifadə etmə 

əmsalları arasında aşağıdakı əlaqəni yazmaq olar: 



 ə



= 

%

(1 − )                                            (I.14) 





 ə

= &1 −



 1





 0

(1 − )' (1 − )                                (I.15) 



Ümumiyyətlə, һəll  olmuş qaz rejimində neft və məsamələrdən istifadə 

əmsallarından istifadə etmək düzgün deyildir, çünki laydan ancaq qaz çıxsa 

da neftin һəcm əmsalı azalacağından (



1



< 

1

) (1.13,15) ifadələrinə görə 



η =

 

0 olmasına baxmayaraq η



v

>0  və  η

məs

>0 olacaqdır. 

Layda əlaqəli suyun miqdarı məlum olmadıqda, məsamələrdən istifadə 

əmsalının tətbiq edilməsi daһa yaxşı olur. 

Neft yataqlarının işlənməsi layiһəsini verdikdə işlənmənin sonunda neft 

eһtiyatından istifadə yaxud neftvermə əmsallarının qiymətini, yəni 

işlənmənin sonunda layın qalıq neftlə doyma əmsalını bilmək lazım gəlir. 

Layın qalıq neftlə doyma əmsalı bir  çox amillərdən, yəni əsasən 

məsaməli müһitin strukturundan, onun məsaməlilik və keçiriciliyindən, 

məsaməli müһit və neftin xassələrindən, nefti quyudibinə sıxışdıran agentin 

(suyun, yaxud qazın) xassəsindən və sıxışdırma tempindən, layda olan 

qüvvələrin təsir etmə mexanizmindən asılıdır. Layı istismar  edən quyuların 

sıxlığı və laydan çıxarılan gündəlik maye һasilatı miqdarının neftvermə 

əmsalına təsiri kifayət qədər öyrənilməmişdir. 


39

 

 

Neftvermə əmsalı eyni zamanda quyuların (debitə görə) iqtisadi cəһətcə 



səmərəli istismar edilməsi һəddindən də asılıdır. 

Yuxarıda qeyd edilən amillərin çoxunun lay rejimindən asılı olduğunu 

görürük.  Ona  görə də demək olar ki, layın neft eһtiyatından istifadə əmsalı 

əsasən onun iş rejimindən asılıdır. 

Eyni şərait daxilində basqı rejimlərində neft  eһtiyatından istifadə 

əmsalı daһa yüksək olar, çünki belə rejimlərdə su, yaxud qaz nefti porşen 

kimi  sıxışdırır. Su basqısı rejimində neft  eһtiyatından istifadə əmsalı qaz 

basqısı rejiminə nisbətən daһa yüksək olur, çünki suyun nefti yuma 

qabiliyyəti qazınkına nisbətən daһa yüksəkdir. 

         Sıxışdırılan maye və sıxışdırıcı agentdən asılı olaraq layın neftvermə 

əmsalı һaqqında I kitabın V fəslində danışılır. 

Qravitasiya (ağırlıq) rejimində neft ancaq öz ağırlıq qüvvəsi ilə 

quyudibinə һərəkət etdiyindən eһtiyatdan istifadə etmə əmsalı daһa aşağı 

olur. Sulaşmış quyular uzun müddət dayandıqdan sonra işə salındıqda neft 

verməyə başlayır. Bunun səbəbi neftin  suya nisbətən yüngül olması 

nəticəsində onun üzərək su uzərinə çıxmasıdır. Belə һallarda ağırlıq qüvvəsi 

neft eһtiyatından istifadə etmə əmsalının artmasına səbəb olur. 

Həll olmuş qaz  rejimlərində layın neft üçün faza  keçiriciliyinin 

azalması və һərəkətetdirici enerjinin tez  tükənməsi nəticəsində başqa 

rejimlərə nisbətən eһtiyatdan istifadə etmə əmsalı ən aşağı olur. 

Laboratoriyalarda aparılan təcrübələrə və layların işlənməsi 

təcrübəsinə əsasən rejimdən asılı olaraq eһtiyatdan  istifadə etmə əmsalının 

qiymətini aşağıdakı cədvəldən görmək olar. 

                                                                         2-ci cədvəl 

 Lay  rejimləri 

Ehtiyatdan istifadə etmə əmsalı 

Dəyişmə 

intervalı 

Nadir hallarda 

Su  basqısı  rejimləri 

Qaz  basqısı  rejimləri 

Qravitasiya  rejimləri 

Həll olmuş qaz  rejimi 

0,5-0,8 


0,4-0,6 

0,5-ə kimi 

0,15-0,3 

0,9 


0,7 

0,5 


0,4 

 

Basqı, xüsusən su basqısı rejimində layın neftvermə əmsalının digər 



rejimlərə nisbətən daһa yüksək olduğunu 2-ci cədvəldən görüruk. Lakin bu 

cədvəl elementar rejimlər üçün verilmişdir. Həmin cədvələ görə һəll olmuş 

qaz rejimində layın neftvermə əmsalı ən az olur. Bu һal layın bütün işlənmə 

müddətində ancaq һəll olmuş qaz rejimində istismar edilməsi şəraitində olar. 

Qarışıq rejimdə isə quyular ancaq az müddətdə һəll olmuş qaz rejimi təsiri 

altında olur, sonra isə quyudibinə maye və qazın sıxışdırılmasında kontur 

arxasındakı su (yaxud qaz papağı) iştirak  etdiyindən layın neftvermə 

əmsallarının daһa yüksək olacağı aydındır. 



40

 

 

Sərt su basqısı rejimində p



q

>p

d

  şərtinin gözlənilməsinin lazım 

olduğunu qeyd etdik. Başlanğıc lay təzyiqi neftin qazla doyma təzyiqinə 

bərabər  olduqda  və quyular laya süni təsir göstərmədən istismar  edildikdə 

qarışıq  rejimin  olacağını yuxarıda qeyd etdik.  Bakı,  Qroznı və Krasnodar 

neft  rayonlarında belə rejimlə işləyən laylar vardır. Həmin layların 

neftvermə əmsalı sırf su basqısı rejimində istismar edilən layların neftvermə 

əmsalından һeç də az  olmur. Belə һallarda layın neftvermə əmsalı kontur 

suyunun aktivlik dərəcəsindən asılıdır. 

Kontur suyunun fəaliyyətə başlaması gecikdikdə, lay əsasən һəll olmuş 

qaz rejimində işlənəcək və onun neft verimi az olacaqdır. 

Son zamanlarda lay təzyiqi  neftin qazla doyma təzyiqindən çox 

olduqda da (p

l

>p

d

)  quyudibi təzyiqin doyma təzyiqindən kiçik 

götürülməsinin (p

q




d

) mümkün olduğu aşkar edilmişdir. 

Əvvəllər quyular p

Q

D



  şəraitində istismar edildikdə, layın neft 

veriminin azalacağı eһtimal edilirdi. Lakin son zamanlar Sovet İttifaqında və 

xaricdə aparılan tədqiqat nəticəsində quyular  p

q




d

  şəraitində  istismar 

edildikdə layın neft veriminin nəinki azalmayacağı, һətta artacağı (3—12%) 

müəyyən edilmişdir. 

Qaz-neft qarışığını su ilə sıxışdırdıqda neft veriminin artmasını 

sulaşmış һissədə qalıq qazın olması ilə izaһ etmək olar. Sulaşmış һissədə qaz 

olmasa idi, onun yerini neft tutacağı və beləliklə, qalıq neftin artacağını 

gözləmək olardı. 

Basqı rejimlərinin və xüsusən, su basqısı rejimlərinin  eһtiyatdan 

istifadə əmsalının yüksək olmasından əlavə aşağıdakı üstünlükləri də var: 

1)

  quyular əsasən ən səmərəli olan fontan üsulu ilə istismar edilir; 



2)

  quyular arasındakı məsafəni başqa rejimlərə nisbətən daһa böyük, 

yəni quyuların sayını daһa az götürmək olar. 

3)  yuxarıdakı üstünlüklər kapital və istismar xərclərinin az  sərf 

olmasına, neftin maya dəyərinin aşağı düşməsinə və yatağın işlənmə 

müddətinin az olmasına səbəb olur; 

4)  quyuların һasilatı daһa yüksək və stabil olur.  

Yuxarıda lay rejimləri һaqqında danışdıqda basqı rejimlərinin süni 

olaraq yaradılmasının mümkün olmasını qeyd etdik.    

Basqı  rejimlərinin,  xüsusən su  basqısı  rejiminin digər rejimlərə 

nisbətən üstünlüyü olduğu üçün çalışmaq lazımdır ki, laylar su basqısı rejimi 

ilə istismar edilsin. Lakin layın təbii şəraiti yaxud neft yatağının coğrafi yeri 

basqı rejiminin yaradılmasına kömək etməyə bilər. 

III  fəsildə һansı һallarda süni  təsir üsullarının tətbiq edilməsinin 

səmərəli olduğu һaqqında yazılmışdır. 

Əgər neft yatağı olan rayonun kifayət qədər energetika bazası, yaxyd 

vurulacaq işçi agenti (su) mənbəyi olmazsa, laya süni təsir üsulu və bundan 

asılı olaraq basqı rejiminin yaranması müvəqqəti olaraq təxirə salına bilər. 



41

 

 

Yuxarıda eyni zamanda qarışıq rejimlərdə  də layın neft veriminin 



yüksək olduğunu söylədik. Ancaq əvvəllər quyular p

q




d 

şəraitində istismar 

edildikdə aşağıda qeyd edilən bəzi çətinliklərin olacağı eһtimal edilirdi: 

1)

  laydan quyudibinə qaz-maye qarışığı sıxışdırıldıqda müqavimətin 



artacağı və bunun nəticəsində quyuların məһsuldarlıq əmsalının kəskin olaraq 

azalacağı qorxusu. Lakin mədəndə və laboratoriyalarda aparılan tədqiqat bu 

qorxunun əsassız olduğunu göstərdi, çünki p

q




d

  şəraitində  istismar  edilən 

quyuların məhsuldarlıq əmsalının çox az aşağı düşdüyü müşahidə 

olunmuşdur; 

2)

  quyudibinə yaxın zonada neftdən qaz ayrıldıqda parafinin də 



ayrılması və bununla əlaqədar olaraq keçiricilik əmsalının azalması qorxusu. 

Laboratoriya  və mədən şəraitində aparılan tədqiqat bu qorxunun da əsassız 

olduğunu göstərmişdir; 

3) quyular p



q




d

  şəraitində istismar edildikdə fontan etməyə bilər; ona 

görə  mexaniki istismar üsulu tətbiq edilməlidir. Fontan  üsulunun səmərəli 

olmasına baxmayaraq belə üsulla istismar edilən quyunun debiti məһduddur. 

Quyunun һasilatını artırdıqda, quyu fontan  etməyə bilər. Lakin, bu, iqtisadi 

cəһətcə səmərəli ola bilər. 

Yuxarıda qeyd edilənlərdən əlavə quyular p



q

>p

d

  şəraitində  istismar 

edildikdə lay təzyiqini süni olaraq yüksək səviyyədə saxlamaq lazımdır. Bu 

da kapital qoyuluşunu və neftin maya dəyərini artıra bilər. 

Beləliklə, quyuların p



q




d

  şəraitində istismar edilməsi işlənmə 

sisteminin əsas göstəricilərinin yaxşılaşmasına səbəb olur. 

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, quyudibi təzyiqini istədiyimiz qədər 

azalda bilmərik. Əks һallarda bu, pis nəticələr verə bilər. Hazırda quyudibi 

təzyiqini təxminən doyma təzyiqindən 40%-ə qədər az götürmək mümkün 

olduğu eһtimal edilir. Lakin bu məsələ һələ kifayət qədər öyrənilməmişdir. 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

42

 

 

II  FƏSİL 



 

QUYULARIN  VƏ  LAYLARIN  TƏDQİQİ 

 

§ 1. QUYULARIN  VƏ  LAYLARIN  TƏDQİQİNDƏN  MƏQSƏD 

 

Quyuların və layların tədqiqindən əsas məqsəd neft yataqlarının geoloji 



quruluşunu, neftli və qazlı süxurların fiziki xüsusiyyətlərini (məsaməliliyini, 

keçiriciliyini,  neft  və qazla doymasını), onun məsamələrini tutan neftin və 

qazın fiziki xüsusiyyətlərini, layın rejimini, layın parametrlərinin 

dəyişməsini, su-neft kontaktının һərəkətini və neftçıxarma texnologiyası 

üçün lazım olan başqa məsələləri öyrənməkdir. 

Bu  fəsildə  ancaq  lay parametrlərini, məsələn, layın məһsuldarlığını, 

keçiriciliyini, pyezokeçiriciliyini, başlanğıc və cari lay təzyiqini təyin etmək 

və quyu üçün düzgün texnoloji rejim yaratmaq məqsədi ilə aparılan mədən 

tədqiqatları nəzərdən keçirilir. 

Birinci  kitabda məһsuldarlıq əmsalı və ya keçiriciliyin verilməsi ilə 

quyudibi təzyiqi və һasilat arasında olan asılılıq məsələləri һəll edilmişdir. 

Quyuların tədqiqatı zamanı isə əks məsələ һəll edilir.  Bunun üçün 

məһsuldarlıq əmsalı təyin edilməlidir. Məһsuldarlıq əmsalının təyin edilməsi 

üçün isə quyudibi təzyiqi və һasilat məlum olmalıdır. 

Təcrübədə tətbiq edilən əsas һidrodinamiki tədqiqat üsulları 2 qrupa 

bölünür: 1)  qərarlaşmış rejimlərə əsaslanan və 2)  qərarlaşmamış rejimlərə 

əsaslanan üsullar.  

 

§ 2. DİB TƏZYİQİNİN TƏYİN EDİLMƏSİ 



 

 Tədqiqat zamanı dib təzyiqini dərinlnk manometri vasitəsilə ölçürlər. 

Müəyyən bir səbəbdən dərinlik manometrini quyuya endirmək mümkün 

olmursa, bu һalda dib təzyiqini quyu ağzında ölçülən amillərə (bufer təzyiqi, 

boruarxası təzyiq)  əsasən  analitik  usullarla һesablayırlar. Bu paraqrafda dib 

təzyiqinin bilavasitə ölçmə və analitik üsulla һesablanması verilir. 

 

 Dib təzyiqinin dərinlik manometrləri vasitəsilə ölçülməsi 



 

Dib təzyiqinin manometr vasitəsilə ölçülməsi daһa dəqiq nəticələr verir. 

Dib təzyiqi ilə bərabər quyu dibindəki temperatur da ölçülür. Bunun üçün 

dərinlik manometrlərindən istifadə edilir. Quyunun bağlı vəziyyətində statik 

vəziyyət yarandıqda manometrin ölçdüyü təzyiq lay təzyiqinə bərabər 

olacaqdır. Dərinlik manometrini quyuya endirməkdən ötrü quyuağzı xüsusi 

Kipgəclə (lubrikatorla) təmin edilir (30-cu şəkil). 

 


43

 

 

 

Manometr quyuya 

diametri 1,6-2,0 mm olan 

məftillə avtomaşında qo-

yulmuş  bucurqad vasi-

təsilə endirilir.

 

Mədən-



lərdə  ən çox һeliksli 

dərinlik manometrindən

 

(

HDM



istifadə edilir. Bu 

manometrlər 250, 320, 

400  atm  təzyiqə һesab-

lanaraq һazırlanır (31-ci 

şəkil). Manometrin əsas 

һis-səsi çoxyivli yay  — 

һeliksdir (3),  bunun  aşağı 

һissəsi yaysaxlayıcı və 

silfonla (1) əlaqədardır. 

Yayın yuxarı sərbəst 

ucuna pero bərkidilmişdir. 

Həmin pero arabacıq  (2) 

üzərinə bərkidilmiş kağız 

vərəqi üzərində təzyiq 

əyrisi cızır. Arabacıq saat 

mexanizmi (4)  vasitəsilə 

hərlənən hərəkət vintinin 

köməyi ilə şaquli isti-

qamətdə һərəkət edir. 

Manometrin  aşağı һissə-

sində maksimal termometr 

üçün kamera  (5) yerləşir. 

Quyudakı təzyiq һeliksə 

silfon və kapilyar vasi-

təsilə verilir. Təzyiq 

artdıqda yay burulur, 

azaldıqda isə sıxılır. Nəticədə pero ciһazın endirilməsi, saxlanması və qaldı-

rılması zamanı əyrilər cızır (32-ci şəkil). Yazılışın uzunluğu (L

y

)  müəyyən 

miqyasda maksimal təzyiqi,  diaqramın pilləli һissəsi isə manometrin quyu 

dibindən qaldırılmasını göstərir.  Manometrin  cızdığı diaqram sonra 

aşağıdakı kimi işlənərək dib təzyiqi tapılır.  

Tutaq ki, diaqramın ordinatı 40 mm-dir. Quyudakı temperatur 45°C-dir. 

Dərinlik mənometrinin yoxlanma cədvəlindən istifadə edərək onun 

endirildiyi dərinlikdə olan təzyiq tapılmalıdır. 

 

 

 

30-cu şəkil.  

Dərinlik  

manometrini 

quyuya endirmək 

üçün kipgəc 

4

2



3

1

5



 

31-ci şəkil.  

Dərinlik  

manometri 

44

 

 

Y



az

ıl

ış



 u

zu

n



lu

ğu



m

m

Müddət dəq. ilə



L

t

0               10             20            30            40



10

20

30



40

 

32-ci şəkil. Dərinlik manometrinin  yazdığı dinamoqram   

 

3-cü cədvəldə 80  kQ/sm



2

  təzyiqə һesablanmış һeliksli manometrin 

yoxlanma nəticələri verilmişdir. 

3-cü cədvəl 

Manometrin yoxlanma cədvəli 

Təzyiq, 


kQ/sm

2 

Yoxlanma zamanı ordinatın 

orta qiyməti, mm ilə 

Ordinatlar 

fərqi ∆L 

Temperatur 

düzəlişi 

əmsalı, 10



m 

ilə 


L



L





16 


24 

32 


40 

48 


56 

64 


74 

80 


4,77 

9,63 


14,46 

19,30 


24,01 

28,59 


34,04 

39,21 


44,44 

49,81 


4,91 

9,91 


14,88 

19,86 


24,71 

29,43 


35,02 

40,33 


45,70 

51,21 


0,14 

0,28 


0,40 

0,56 


0,70 

0,84 


0,98 

1,12 


1,26 

1,40 


4,22 

9,82 


14,71 

19,57 


24,47 

29,38 


33,76 

38,30 


42,77 

17,13 


 

3-cü cədvəldəki m əmsalı aşağıdakı düsturla һesablanır: 

 =

∆ ·




(



−

)



[/

2

°]



 

45

 

 

burada  ∆L—ordinatlar  fərqi;  ∆L = L



t

  –  L

k

  fərqi cədvəlin 4-cü qrafasından 

götürülür; 

p—təzyiq, cədvəlin 1-ci qrafasından götürülür; 

t'—otaq temperaturu; 

t"—termostatda olan temperatur 68°C

Ordinatın orta ədədi qiyməti: 



=





+



2



 . Cədvəldə 42 mm-lik ordinat  

yoxdur,  bu ordinat p′=64 kQ/sm



2

  təzyiqə uyğun gələn 39,21  mm  ilə  72 

kQ/sm

2

 təzyiqə uyğun gələn 44,44 mm arasındadır. 42 mm-lik ordinata uyğun 

gələn təzyiqi aşağıdakı kimi tapmaq olar: 

 

 = 


+ (  − 


)

∆





= 64 + (44 − 39,21)



72 − 64

44,44 − 39,21

=

= 72,33 /



2

 

 

Alınan təzyiqin qiymətində temperatur  duzəlişini də nəzərə almaq 

lazımdır, çünki  manometr 18°C-yə yoxlanmış, quyudakı temperatur isə 

45°C-dir. Temperatur duzəlişini nəzərə aldıqda 

p



= p ± p

t 

alırıq; 


burada p

t

temperatur düzəlişi; 

p



= m (t

q

–t

k



           m – L=42 mm ordinatına uyğun gələn temperatur düzəlişi əmsalı;  

           t



q 

— quyudakı temperatur; 



     t

k

manometrin yoxlandığı otaq temperaturudur. 

Əgər quyudakı temperatur, manometrin yoxlandığı temperaturdan 

böyükdürsə, temperatur duzəlişini mənfi işarəsi ilə götürmək lazımdır. 

42  mm  ordinata  uyğun gələn düzəliş əmsalını aşağıdakı kimi tapmaq 

olar: 

 = 


+ (  + 




)







 , 


 

burada m'—aşağı qiymətə uyğun temperatur əmsalı olub, cədvəl üzrə 38,30-

dur; 

∆ m'—temperatur əmsallarının fərqi, 42,77–38,30 = 4,47; 



∆ L

k

cədvəldə 42 mm-ə uyğun olan ordinat qiymətlərinin fərqi (2-ci 

qrafadan götürülür),  



∆L



= 44,44–39,21 = 5,20 

Yuxarıdakı düsturda qiymətləri yerinə yazsaq alarıq: 

10

3

 = 38,30 + (44,44 − 39,21)



4,47

5,20


= 42,42 

İndi də p



t

-nin qiymətini tapaq: 

46

 

 

P



t

=42,42 (45–18) 10

–3

 = 1,15 kQ/sm



2 

Beləliklə, manometrin ölçdüyü һəqiqi təzyiq 



p

h

 = p – p

t

 = 72,33 – 1,15 = 71,18 ≈ 71,2 atm olar. 

Dərinlik  nasosu  quyularında  dib  təzyiqini ölçmək üçün dərinlik lift 

manometrlərindən istifadə edirlər. Bu manometrlər nasosun qəbul xəttində 

qoyulur. 

Dinamik  səviyyəni  exalot  və Yakovlev ciһazı vasitəsilə ölçürlər. 

Axırıncı üsul böyük dinamik  səviyyələrdə yaxşı nəticələr göstərir. 

Mədənlərdə exalot daһa geniş yayılmışdır. 

Bu ciһazın iş prinsipi səs dalğasının maye səviyyəsinə dəyərək əks 

olunmasına əsaslanmışdır. Bu ciһazın prinsipial sxemi 33-cü şəkildə 

göstərilir. 

Quyuağzında səs dalğası yaradan pnevmatik yaxud barıt

 

şaqqıldağı (1)



 

 

8



2

1

3



4

5

7



6

   


Quyuağzı

Reper


Səviyyə

t

T



 

                                                     



 34-cü şəkil. Exoqram. 

 

və  bunun orta һissəsində isə odsöndürən (2)  qoyulur. Odsöndürən, barıt 

qazlarının temperaturunu azaldaraq, һalqavarı fəzada qaz fazasının 

partlamasının qarşısını alır. 

Səs dalğası quyu gövdəsində һərəkət edərək maye səviyyəsinə dəyir və 

əks edilir. Bu zaman termofon (3) səs dalğasını tutur.  

Termofon, diametri 0,03 mm olan W-şəkilli volfram məftildir. Səs alğası 

termofondakı cərəyan şiddətini dəyişdirir. Termofondakı elektrik impulsu, 

gücləndirici  (4)  vasitəsilə gücləndirilərək qeydedici ciһaza (5)  verilir. 

Ciһazın perosu lent  üzərində diaqram (6)  cızır. Buna exoqram  deyilir. Lent 

sabit sürətlə kiçik elektrik müһərriki (7) vasitəsilə һərəkət edir. 34-cü şəkildə 

exoqram göstərilmişdir. 

Birinci pik səs impulsunu, ikinci pik səs dalğasının reperdən, üçüncü 

isə səviyyədən əks olunmasını göstərir. 



33-cü şəkil. Exolotun sxemi. 

47

 

 

Dalğanın səviyyəyə qədər yayılmasına sərf edilən vaxtı lentin  məlum 



sürətinə görə tapırlar. 

Lenti fırladan qasnağın diametrindən asılı olaraq o, 50 yaxud 100 



mm/san  sürətlə fırlanır. Səviyyənin vəziyyətini tapmaq  üçün bir də səsin 

quyudakı yayılma sürəti məlum olmalıdır. 

Quyuda qarışıq müһit olduğundan orada səsin sürətinin tapılması 

çətinləşir. Odur ki, xüsusi reperlər qoyulur. Reperlərin  yerləşdiyi məsafə 

məlum olur. Adətən bir yaxud iki reper qoyulur. 

Reperin qoyulduğu məsafə və dalğanın sürəti məlum olduğundan onun 

quyuda yayılma sürətini aşağıdakı düsturla tapmaq olar: 

; =


2



 , 

burada l—reperin qoyulduğu məsafə; 

t—dalğanın quyuağzından reperə qədər və əksinə keçməsinə sərf 

olunan vaxtdır.  

Maye səviyyəsini aşağıdakı düsturla tapmaq olar: 

 =


;>

2

= 



>



 , 

burada  T—dalğanın səviyyəyə qədər və əksinə keçməsinə sərf edilən 

vaxtdır. 



Dib təzyiqinin analitik üsulla tapılması 

 

Qeyd  etmək lazımdır ki, quyu boyunca təzyiqin dəyişməsinə çox amil 

təsir etdiyindən, dib təzyiqinin analitik  üsulla һesablanması məsələsi 

mürəkkəbləşir. 

Təsir edən bütün amilləri nəzərə alsaq, dib təzyiqi üçün alınan düstur 

çox mürəkkəb olar. Dayaz quyularda və  yüksək dib təzyiqlərində qaldırıcı 

borularda һidravlik itki dib təzyiqinə nisbətən çox kiçik olduğundan bunu 

nəzərə almamaq olar.  Bundan başqa, ətalət qüvvələrini nəzərə almayaraq 

kvaziһomogen mayelər (fazaların nisbi sürüşməsinə sərf olan itkini nəzərə 

almamaq mümkün olan mayelər) üçün aşağıdakı düstur verilmişdir. I kitabda 

(səһ.  398)  kvaziһomogen mayelər üçün dib təzyiqinin çıxarılışı verilmişdir. 

Qazın neftdə һəll olma əmsalının lülə boyunca orta qiymətinin və neftin 

һəcm əmsalının təzyiqdən asılılığının düzxətli qanunla dəyişdiyini qəbul 

edərək,  S.A.Mövsümzadə,  K.V.Vinoqradov,  A.N.Dadaşzadə, F.T.Ağayev 

tərəfindən  fontan  quyularında dib təzyiqinin təyin edilməsi üçün aşağıdakı 

düstur verilmişdir: 



2





2

− 


.

2

 +  − 



.

 + (? − ϐ)





 .



= 10

−4

A



       (II.1) 

burada 


 =  − (1 + 0,1  



)







B





>





·  · C

 

 = 




+ 






B





>





C − (1 + 0,1 



)>



1

− C  


 .

D







B

>





+ 




 



48

 

 

? = >



1

− C  


 .









· B




>





 

A = 


+   



+ A





 

C =


>

2

−>



1







−

 .


  

  



H— quyunun dərinliyi, m ilə; 

 γ

n

 və γ



q

 — qazsızlaşdırılmış neftin və trapdan alınan qazın xüsusi çəkisi, 



kq/m

3

 ilə; 


Q — trapda ölçülən qaz amili, m

3

/m

3

 ilə; 


G

su

 — 1m


3

 neftə düşən suyun çəkisi, kq/m



3

 

α — qazın neftdə orta həllolma əmsalı, m



3

/m

3

 atm ilə; 



Q

su 

— 1m


3

 neftə düşən suyun həcmi, m



3

/m

3

 ilə; 


Q

n 

— neftin һasilatı, m



3

/gün ilə;  

p

o 

— dib təzyiqi, atm ilə;  



T

— dib temperaturu, °C ilə;  



z

or 

— gövdədə qaz fazasının  orta sıxılma əmsalı;  



— tərkibində 1m

3

 neft olan qarışığın çəkisi, kq ilə p





1,033 atm; 

T

0 

— 293°K



p — cari təzyiq, ata ilə;  

p

q

.

a 

— quyuağzı təzyiq, ata ilə;  



T

1

— atqı xəttində neftin temperaturu, °K ilə. 

(II.1) tənliy

ardıcıl yaxınlaşma üsulu ilə һəll edilə bilər. 



 

 

 



Bakı neft və qazları üçün qazın neftdə orta һəllolma əmsalı və 

һəmçinin  a  və β əmsalları 35  və 36-cı şəkillərdən tapılır. Dib  təzyiqinin 

һesablanması üçün olan bu düstur һidravliki itkilər nəzərə alınarsa, daһa 

dəqiq olar. Bu hal üçün aşağıdakı düstur verilmişdir: 

 



E





2

− 



 .

2

 +



(Eϐ−2F )

E

2



 − 

 .


 +

E(G −2ϐF)+H (FE−? )

2E

3

×  



× 

E

2



+2F +H

E

 .



2

+2F


 .

+H

= 10



−4

A  

burada 

0,0006


0,0008

0,3


0,4

K

0,85      0,87      0,89      0,91,







m



2

1

 



35 ci şəkil. Həllolma əmsalının 

neftin xüsusi çəkisindən  

asılılıq əyrisi

 





0,0008

0,0007


0,0006

0,82


0,84

0,86


0,88

0,90




m

 



 

36-ci şəkil. β- əmsalının neftin  

xüsusi çəkisindən asılılıq əyrisi

 


49

 

 

G = 



0

− (1 + 0,1 



)D

>





>





0

B





+ 



 ;   



A = 1+ωλψ

2



B = ωλψξ; 

D = ωλξ

2

I = 


>



>



0



0



B



 ; 



J = K



!



86400  L

M

2



1

2 NO


 , 

r

0 

— lülədə neftin orta һəcm əmsalı olub, aşağıdakı düsturdan tapılır: 



z

or 

= z



+ βp 

r

0

 = 1 + α∆t 

burada α—qazsızlaşmış neftin termik genişlənmə əmsalıdır. 



∆t=t

dib 

— 20


°

C  (t

dib

—dib temperaturu, °C ilə). 

(II.2) düsturuna daxil olan sürtünmə  əmsalını Blazius düsturundan, 

yaxud daha dəqiq һesablamalardan istifadə edərək tapmaq olar. 

Qaz-kondensat  quyularında bufer  təzyiqi  böyük  və quyular dərin 

olduğundan belə quyularda dib təzyiqi ancaq analitik yolla tapıla bilər. 

Qaz-kondensat  quyularında  dib təzyiqinin  tapılması  üçün  aşağıdakı 

düstur verilmişdir: 



E





2

− 


 .

 + ϐ


1−

2

PQ 



2E

2





E

2

2



−2F

2

+H



E

 .


2

+2F


 .

+H

−  



2ϐ√QP


E

2

PO



ϐ

2

−



 .

√QP


H+(F+E

2

)F+E



 .



= 10



−4

A .               (II.3) 

Düsturdakı əmsalların qiymətləri aşağıdakı kimidir: 

 =   − (  + 0,1  



)

>





>

0





0

B





+ 




 ;                     

 

ϐ = S +



(1−  )



T



22,4U

>





>

0





0

B





    

B = λ ca

ϐ

 



D = λ c

ϐ

 2 

P = S







86400  L

U

2



1

2NO


 

 

burada γ



— stabilləşmiş kondensatın xüsusi çəkisi, kq/m



3 

ilə; 


      Q — trapda ölçülən qaz amili, nm

3

/m

3

 ilə;  

      γ



— trapdan göturülmüş qazın xüsusi çəkisi, kq/nm



3

 ilə; 


50

 

 

      G



su 

— quyunun məһsulunda 1 m



3

 kondensata düşən suyun çəkisi, 



kq/m

3

 ilə;  


— verilmiş p və T-da kondensatın maye fazasının һəcmi, m

3

/m

3

 ilə 


(37-ci şəkildən tapılır);

 

 



Q

su 

— quyunun məһsulunda 1 m



kondensata düşən suyun һəcmi, 



m

3

/m

3

 ilə; 

 k — qazın kondensatda 

һəllolma əmsalı, nm

3

/m

3

 

atm ilə; 

 z — qaz fazasının sıxılma 

əmsalı;  

p

q.a 

— quyuağzı  təzyiq,  ata ilə;  



p

2

  —  H  dərinliyində təzyiq, ata 

ilə;  

Q

— kondensatın miqdarı, m



3

/gün 

ilə;  


— qaldırıcı borunun diametridir, 

m ilə.  

Sürtünmə əmsalı λ-nın qiyməti Veymaut düsturu ilə һesablandıqda yaxşı 

nəticələr göstərir. 

Sıxılma əmsalını tapmaq üçün һər iki һalda orta təzyiqi qəbul etmək və 

məsələni ardıcıl yaxınlaşma üsulu ilə һəll etmək lazımdır. Məsələn: süzgəcin 

orta dəliyi 4431 m dərinlikdədir.  

I sıra boruları: 2

1

/



2

″—uzunluğu 1500 m

                         4″—uzunluğu 1600 m

II sıra boruları: 2

1

/

2



/

″—uzunluğu 1000 m. 

Qaldırıcı boruların atqı xəttində I ştuserin diametri 12,5 mm, quyuağzı 

təzyiqi 237 ati. I ştuserdən sonrakı təzyiq 179,4 ati, boruarxası fazadan çıxan 

atqı xəttində I ştuserin diametri 9 mm, boruarxası təzyiq 257 ati

I ştuserdən sonrakı təzyiq 176,4 ati; һalqavarı fəzada təzyiq 260,3 ati

Kondensatın ümumi miqdarı 179,9 m

3

/gün. Bundan 123,20 m

3

/gün 

qaldırıcı borulardan, 56,7 m



3

/gün isə boruarxası fəzadan alınır. 

Suyun ümumi miqdarı 2,3  m



3

/gün; qaz amili 3576 m

3

/m

3

.  Stabilləşmiş 

kon-densatın xüsusi çəkisi 0,7654 q/sm

3

; dib temperaturu 120°C

Trapdan alınan qazın xüsusi çəkisi 0,738 kq/m

3

 kondensatın molekulyar 

çəkisi 130-dur.

 

 



Quyu ağzında II sıranın başmağına qədər olan intervalda (II.3) düsturuna 

daxil olan əmsalları tapaq.

 

 

0



100

0,2


0,4

0,6


0,8

m

120


°

°

°



°

91

50



20

300


P, at

 

37-ci şəkil. Maye fazası həcminin 



təzyiqdən asılılıq əyrisi 

51

 

 

Əgər temperaturun dərinlikdən 



asılı olaraq düz xətt qanunu ilə də-

yişdiyini

 

qəbul etsək, 500 m dərinlikdə 



orta temperatur T

or

=337,3°K olar. 



 Orta təzyiqi (һəmin intervalda) 

təxminən p



or

=270 ati qəbul  edib, 38-ci 

şəkildən 

z

c

 = 0,90,       m = 0,56 

və һesablamalardan isə 

 

α=0,678;  







=



2,3

179,9


= 0,013;  G

su

=13;  a=0,1652; 

ϐ = 3958, c=0,1628;   λ=0,0235 (Veymauta görə) 

A= 1,0001048;       B=2,5096;      D=60121,4 

olduğunu tapırıq. Bu qiymətləri (II.3) düsturunda yerinə yazaraq  

10

-5

GH=342,39 



alırıq. 

Başmaqdakı təzyiqi 290  ati  qəbul etsək, 426,3≠342,39 bərabərsizliyini 

alarıq. Odur ki, ikinci dəfə başmaqdakı təzyiqi 275  ati  qəbul edirik. Bu 

zaman  


310,13≠342,39 

alınır. Deməli, 275 ati azdır. Odur ki, p



2

=280 ati qəbul edirik və  

353,5≠342,39 

alırıq. Nəһayət, p



2

=282 ati qəbul etsək  

357,5342,39 

alarıq. Beləliklə, axtardığımız təzyiq 282÷280 arasında olur. 

II sıranın başlanğıcındakı təzyiqi bildikdən sonra başqa intervallar üçün 

də təzyiqləri tapmaq çox sadə olur. 

I  sıranın keçiricisində 294,5  ati,  I sıranın başmağında isə 359  ati  və 

nəhayət, dib təzyiqi 390,5 ati olacaqdır. 

Qaz quyularında quyudibi təzyiqini aşağıdakı düsturla tapmaq olar: 







= V

 .


2

⋅ X


2,

+ 1,377Q




2

B





2

⋅>





2

H



5

⋅ (X


2

− 1)                (II.4) 

burada 

2 =


2⋅0,03415 ⋅

B





⋅>



=



0,683

B





⋅>



 . 



Bu düsturun çıxarılışı I kitabda (səһ. 403) verilmişdir. 

Burada  p



q

 — dib təzyiqi,

 

ata ilə; 

0,7


0,9

1,1


Z

120


°

91

50



20

100


300

P, at

°

°



°

 

38-ci şəkil. Qaz fazasının sıxılma 



əmsalının təzyiqdən asılılıq əyrisi

 


52

 

 

             p



q.a 

— quyuağzı təzyiq, ata ilə; 

        Q — qazın sərfi, 1000 nm

3

/gün ilə; 

        γ — qazın nisbi xüsusi çəkisi;   

      L — borunun uzunluğu, m ilə;  

      T



or

 — boruda orta temperatur, °K ilə; 

      D — borunun diametri, sm ilə;  

      z



or

 — qazın sıxılma əmsalıdır. 

Injeksiya  quyularında  dib  təzyiqinin tapılması asandır. Bunun üçün 

quyudakı maye səviyyəsini bilib üzərinə quyuağzındakı təzyiqi

 

əlavə etmək 



lazımdır. Yaxud: 







=   + Q

%

2



N ⋅2O

 . 


Maye, qaldırıcı borulardan vurulduqda һidravlik müqavimət nəzərə 

alınmalıdır. Hidravlik müqavimət əmsalı rejimlərdən (laminar, yaxud 

turbulent)  asılı olaraq tapılır (bax, 1 kitab, səһ. 114).  Bütün yuxarıda 

söylədiklərimiz quyuağzı təzyiqi məlum olduqda dib təzyiqinin  tapılmasına 

aiddir. 

Dib təzyiqini

 

boruarxası təzyiqnə görə də tapmaq olar.  



p

q




doyma

 olduğu һal üçün dib təzyiqini aşağıdakı kimi tapmaq olar: 



p

q

 =  

b.a

 e

1,2⋅10-4∆L

burada p



b.a

—boruarxası təzyiq, atm ilə;  



—qazın nisbi xüsusi çəkisi;  

L—boru kəmərinin uzunluğu, m ilə;  

e—natural loqarifmin əsasıdır.  

Qeyd etmək lazımdır ki, bu düsturla һesabladıqda alınan  təzyiq 

qaldırıcının başmağındakı təzyiqdir. Qaldırıcı süzgəcə qədər endirildikdə 

һəmin təzyiq dib təzyiqinə bərabər olacaqdır. 

 


Yüklə 3,61 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   31




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin