A. X. Mirzəcanzadə, M.Ə.İskəndərov, M.Ə. Abdullayev, R. Q. Ağayev, S. M.Əliyev, Ə. C.Əmirov, Ə. F. Qasımov



Yüklə 3,61 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə7/31
tarix29.10.2019
ölçüsü3,61 Mb.
#29455
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   31
§ 8.   QUYUDİBİ

  

ZONASINA

  

TƏSİR

  

ÜSULLARI

  



  

ONLARIN

 

TƏTBİQİ  TEXNOLOGİYASI 

 

Quyudibi zonası keçiriciliyini artırmaq üçün kimyəvi, istilik və mexaniki 

təsir üsullarından istifadə edirlər. Bu üsullar aşağıdakılardır: 

1. Quyudibi zonasının xlorid turşusu və termoturşu üsulu ilə işlənməsi. 

2.

  Torpedalama. 



3.

  İstiliklə işlənmə üsulu. 

4.

  Layın һidravlik   yarılması. 



Bəzən  işlənmənin effektini artırmaq məqsədilə qarışıq üsullardan 

(məsələn, xlorid turşusu ilə yuma, һidravlik yarılmadan) istifadə edirlər.  



 

İstismar quyularının xlorid turşusu ilə işlənməsi 

 

Quyudibi zonasının xlorid turşusu ilə işlənməsi xlorid turşusunun əһəng

 

və dolomitlərdən təşkil edilmiş süxurlarla kimyəvi reaksiyaya girməsinə 



əsaslanmışdır. 

Xlorid turşusu ilə əһəngin qarşılıqlı təsiri nəticəsində aşağıdakı reaksiya 

gedir: 

2HCl+CaCO

3

,=CaCI

2

+H

2

O+ CO

2

 

Xlorid turşusunun dolomitlə reaksiyası isə aşağıdakı kimi gedir: 



4HCl+CaMg(CO

3

)

2

=CaCl

2

+MgCl



2

+2H

2

0+2CO



93

 

 

Bu  reaksiyaların nəticəsində layda genişlənmiş kanallar əmələ gəlir. Bu 



kanallar layın içərisinə tərəf yayılaraq quyudibi zonasının keçiriciliyini 

çoxaldır. 

Reaksiya nəticəsində alınan məһsullar suda çox yaxşı һəll olur. Odur ki, 

onların quyudan çıxarılması işi asanlaşır. 

Əһəng və dolomitlərdən təşkil edilmiş süxurlarda sulfat turşusunu 

işlətmək olmaz, çünki reaksiya nəticəsində alınan duzlar һəll olmur və 

quyunun dibində çökərək məsamələri tutur. 

Xlorid turşusu ilə təsir o zaman yaxşı effekt verir ki, işlənilən quyudibi 

zonası əhəng və dolomitlərdən təşkil edilsin. Dənələri əhənglə sementlənmiş 

qumdaşılardan təşkil edilən məһsuldar һorizontlarda da turşu ilə işləmə yaxşı 

nəticələr verir. 

Layı xlorid turşusu ilə işlədikdə HCL  quyunun gövdəsinə daxil olaraq, 

süxura toxunur və reaksiyaya girir. Bunun nəticəsində quyunun diametri 

(quyudibi  zonasında) böyüyür (təcrübədə bunu  nəzərə almamaq olar) və 

sonra məһlul layın məsaməli kanallarına daxil olaraq onları genişləndirir. 

Bundan başqa xlorid turşusu drenaj zonasında çoxlu ensiz kanallar da 

açır ki, bu da quyunun  drenaj sahəsini böyüdür və hasilatın çoxalmasına 

səbəb olur.  Odur ki, xlorid turşusu ilə quyudibi zonasının işlənməsində əsas 

məqsəd  HCl-un  quyudan mümkün qədər uzaq  məsafələrə təsir etməsidir. 

Turşunun laya daxilolma dərinliyi turşu ilə süxur arasında gedən reaksiyanın 

sürətindən asılıdır. Reaksiya  sürəti isə, öz növbəsində, süxurun kimyəvi 

tərkibindən, turşunun һəcmindən, temperatur və lay təzyiqindən asılıdır. 

Quyunun  xlorid turşusu ilə işlənməsi üçün 8—14%-li xlorid turşusu 

məһlulundan istifadə edirlər. Məһlulun qatılığı çoxaldıqca o, quyunun metal 

avadanlığı ilə reaksiyaya girib, onları tezliklə sıradan çıxarır. Bundan başqa 

məһlulun qatılığı çox olduqda o, əһəng və dolomitlərdən başqa anһidridləri 

(CaSO

4

) və gipsi (CaS0



4



2H



2

0) də һəll edir. Bunlar isə quyudibində çökürlər. 

Məһlulun qatılığının az olması da əlverişli deyildir, çünki bu zaman quyuya 

çoxlu məһlul vurmaq tələb edilir.  

Məһlulun miqdarı işlənəcək layın gücündən, süxurun tərkibindən, mə- 

saməlilik və keçiriciliyindən və məһlulun vurulduğu təzyiqdən asılıdır. 

Tələb edilən qatılıqda turşu məһlulunu һazırlayarkən texniki turşunun 

qatılığından asılı olaraq lazımi miqdarda  su və turşu götürülür. Belə 

һesablamalarda xlorid turşusunun standart qatılığını 27%  götürürlər.  1  m



3

 

lazımi qatılıqlı məһlul almaq üçün ona aşağıdakı miqdar 27%-li xlorid 

turşusu qatırlar (10-cu  cədvəl). 27%-li xlorid turşusundan tələb edilən 


94

 

 

qatılıqda һər һansı miqdarda  məһlul һazırlamaq  üçün 10-cu  cədvəldəki 



qiymətlər tələb edilən kubmetrlərin miqdarına vurulmalıdır. 

 

 

10-cu cədvəl 

Lazımi qatılıqda 

məhlul almaq üçün 

komponentlərin 

miqdarı 

Tələb olunan turşu məhlulunun qatılılığı, 

% ilə 



10 

11 


12 

13 


14 

27%-li xlorid turşusu, 



m

 ilə 


                 Su  m

ilə 



0,27 

0,73 


0,31 

0,69 


0,34 

0,66 


0,38 

0,62 


0,41 

0,59 


0,45 

0,53 


0,48 

0,52 


Əgər xlorid turşusunun qatılığı 27% olmazsa,  onda əvvəlcə 27%-li xlorid 

turşusunun 1m

3

-nə uyğun gələn 



miqdarını һesablamaq  lazımdır. 

Bunu 57-ci şəkildəki  qrafikdən 

də tapmaq olar. 

Məsələn,  20%  qatılıqlı tur-

şudan  6  m

3

 10%-li turşu һa-

zırlamaq tələb edilir. 

       Uyğun  olaraq 6 m



3

  turşu 


һazırlamaq üçün 3,96  m

3

  su və 


2,04  m

3

  turşu götürülməlidir. 

Sonra 1 m

3

 27%-li turşunun 1,40 



m

3

 20%-li turşuya ekvivalent 

olduğunu 57-ci şəkildəki qrafikə 

əsasən tapırıq.    

        Odur ki, 6 m

3

 10%-li məһlul 

һazırlamaq üçün 20%-li turşudan  

2,04

⤫1,40=2,85 m



3 

götürmək lazımdır. 6 m



3

 məһlulu 

һazırlamaq üçün tələb edilən 

suyun miqdarı isə 

6−2,85=3,15 m

olacaqdır. 

Hazırlanmış məһlulun qatılığını xüsusi areometrlə yoxlayırlar. 

Keçiriciliyi və məһsuldarlığı az  olan quyuların işlənməsində məһlulun 

miqdarını ən az (layın 1 m qalınlığına 04÷0,6 m

3

 məһlul) götürmək olar. Bu 

3

1 m   27  - li turşuya uyğun gələn həcm.



%

Tu



u

n

un



 qa



q

ı

22



24

26

28



30

32

0,9         1,1         1,3         1,5



57-ci şəkil. 1m

3

 27%-li turşuya uyğun 

gələn hər hansı qatılıqlı turşu 

həcmini tapmaq üçün əyri

 


95

 

 

һalda turşunun təsirini  çoxaltmaq üçün onun qatılığını bir qədər çoxaltmaq 



lazımdır. Qumdaşılardan təşkil edilmiş süxurlarda layın 1  m  qalınlığı üçün 

0,4  m



3

  məһlul götürmək olar (birinci dəfə aparılan işləmə zamanı). Əgər 

təkrar işləmə tələb edilərsə, onda məһlulun miqdarını onun ilk dəfə 

göturülmüş miqdarından 20—40% artıq götürmək olar. 

Lay təzyiqi böyük olan quyularda 12—14%-li, alçaq lay təzyiqinə malik 

olan quyularda isə 10—12%-li məһluldan istifadə etmək olar. 8%-li turşu 

məһlulunu, qumdaşılardan  təşkil edilən süxurların işlənməsi və quyu 

divarlarında olan gil qabığının dağıdılması üçün işlətmək olar. 

Adi  (xüsusən qatılığı çox olan) xlorid turşusu dəmirlə aşağıdakı kimi 

reaksiyaya girir: 



Fe+2HCl=FeCl

2

+H

Beləliklə, əgər xüsusi tədbirlər görülməzsə, bu  zaman turşu məһlulu 

nasos, atqı xətti və nasos-kompressor borularından keçərkən, onları 

korroziyaya uğrada bilər. Bunun qarşısını almaq üçün (yaxud təsirini 

azaltmaq üçün) inhibitor adlanan xüsusi maddələrdən istifadə edirlər. 

İnhibitor olaraq ən geniş yayılmış maddə formalindir. Formalin, 

formaldeһidin (CH

2

O) suda məһluludur. Texniki formalində 40% 

formaldeһid olduğundan, ona 0,6% formalin və ya һər bir 10%-li 1 ton 

məһlula 6 kq formalin qarışdırmaq lazım gəlir. 

Formalinin  ən  böyük  müsbət cəһətlərindən biri, onun karbonatlı 

süxurlarla xlorid turşusu  reaksiyasının  sürətinə  təsir etməməsidir. Son 

zamanlar inhibitor kimi unikollardan istifadə etməyə  başlamışlar. Unikol 

meşə-kimya sənayesinin  tullantılarıdır. U-2, U-K və MN markalı 

unikollardan istifadə edirlər. 

U-2 unikolunu məһlulda olan 27%-li xlorid turşusu һəcminin 5%-i qədər 

göturürlər. U-K unikolunu 0,125%, MN unikolunu isə 27%-li turşunun 1%-i 

qədər götürürlər. 

Turşu məһluluna inhibitor kimi DS (detergent sovetski—Sovet detergenti) 

reagentini də qatırlar. DS sulfatlaşmış neft məһsullarının natrium duzlarıdır. 

DS quyuya vurulan turşu məһlulunun 1—1,5%-i qədər götürülür. 

DS reagenti sətһi aktiv maddə olduğu üçün һəm inhibitor kimi təsir edir, 

həm də  turşunun  sətһi gərilməsini  azaldır. Bu isə  məһlulun  süxura daxil 

olmasını  yaxşılaşdırır  və onun məsamələri islatma qabiliyyətini  çoxaldır. 

Bundan  başqa DS reagentinin xlorid turşusu ilə  işləmə  üçün müsbət cəһəti 

onun turşu ilə  süxur arasında gedən reaksiyanın sürətini zəiflətməsidir. 

Bunun nəticəsində quyuya vurulan məһlul laya daһa çox daxil  ola bilir. 



96

 

 

Turşunun sətһi gərilməsini azaltmaq üçün NQK



1

-dan da istifadə etmək 

olar. 

Qeyd


 

etmək lazımdır ki, NQK korroziyadan müdafiə qabiliyyətinə malik 

deyildir. 

Xlorid  turşusunda başqa qarışıqların və süxurlarda müxtəlif maddələrin 

olması nəticəsində turşu ilə süxur arasında gedən reaksiya zamanı suda pis 

һəll olan duzlar əmələ gələ bilər. Həmin duzlar xlorid  turşusunu 

neytrallaşdıraraq çökür və turşu ilə işlənmənin effektini azaldır. Bunun 

qarşısını almaq üçün stabilizatorlardan istifadə edirlər. Stabilizator olaraq 

sirkə turşusu tətbiq edilir. Bunu məhlulun 0,8÷1,6%-i  qədər (һəcm üzrə) 

əlavə edirlər. 

Quyunu  xlorid turşusu ilə müvəffəqiyyətlə işləmənin şərtlərindən  biri 

quyunun һazırlanmasıdır. Quyu һər şeydən əvvəl təmiz olmalıdır. Bu şərt 

һəm quyudibinə, həm də qoruyucu kəmər və qaldırıcı borulara aiddir. 

Mədənlərdə ən geniş yayılmış üsul quyunun  vurucu nasos-kompressor 

borlarından yuyulmasıdır 

(58-ci şəkil). 

Bunun 

üçün əvvəlcə 



quyunu neftlə doldurub 

mayenin dövranını qaydaya 

salırlar  (I). Sonra, quyu 

yanında һazırlanmış turşu 

məһlulunu borular vasitəsilə 

qururlar.  Halqavarı fəzadan 

çıxan  neftin  miqdarını xüsusi 

tutumda ölçürlər. Turşu 

məһlulunun ilk porsiyasını 

elə һesablayırlar ki, o borunu və başmaqdan layın tavanına  qədər һalqavarı 

fəzanı tutsun (II). 

Bundan sonra boruarxası fəzanın siyirtməsini bağlayıb qalan məһlulu da 

vururlar. Məһlulun bir һissəsi bu zaman laya (III) daxil olacaqdır. Boru və 

quyuda qalan məһlulu  su, qaz yaxud neft vasitəsilə laya vururlar (IV)

Bunlara  yük  deyilir. Bunların içərisində ən yaxşısı təmiz neftdir. Əgər neft 

yoxdursa, sudan istifadə etmək olar. Suyun neftə nisbətən müsbət cəһəti su 

sütununun neft sütunundan ağır olmasıdır. Bu, yüksək təzyiqlərdə nasosun 

işini yüngülləşdirir. Lakin su turşunu һəll edir. Odur ki, çox keçiricilikli və 

az təzyiqli laylarda HCl-un və suyun laya eyni zamanda daxil olmasına 

imkan verməmək lazımdır. 

 

58-ci şəkil. Quyudibi zonasının xlorid 

turşusu ilə işlənməsi sxemi 

Neft


turşu

Neft


97

 

 

Turşunu laya mümkün qədər böyük sürətlə vurmaq lazımdır ki, o, 



quyunun gövdəsindən uzaq məsafəyə təsir etsin. Bu məqsədlə nasosunun 

məһsuldarlığı  50-60  m



3

/saat  olan avadanlıqdan istifadə etmək lazımdır. 

Təcrübədə PA8-80, TSAM-80 və s. yuyucu aqreqatlardan istifadə edirlər. 

Turşu ilə işləmə ilk dəfə 1894-cü ildə ABŞ-da (Pensilvaniyada) tətbiq 

edilmişdir. Lakin xlorid turşusu ilə işlənmənin müasir üsulları ABŞ-da ancaq 

1932-ci ildə (Miçiqan yatağında) yayılmışdır. 

SSRİ-də xlorid turşusu ilə işləmə 1934-cü ildə Verxneçusovski 

şəһərində, 1935-ci ildə

 

İşimbayda və 1938-ci ildə isə Krasnokamskda tətbiq 



edilmişdir. Hazırda xlorid turşusu ilə işləmə keçmiş SSRİ-nin bütün neft 

yataqlarında geniş yayılmışdır.  

Son  zamanlar turşu ilə işləməni qaz  quyularında da tətbiq etməyə 

başlamışlar.  Qaz  quyularında  bu  işi neft quyularında olduğu kimi  aparırlar. 

Fontanı bağlamamaq üçün quyuya neft, su yaxud gil məһlulu vurmaq olar. 

Son zamanlar qaz quyularında işləmə işini fontanı saxlamamaq şərtilə tətbiq 

edirlər. Bu zaman turşunu quyuya vurduqdan sonra onu laya kompressor 

vasitəsilə, yaxud yaxın quyuların qazı vasitəsilə basırlar. Qazın təzyiqi 

işlənilən quyudakı lay  təzyiqindən  10-15  atm  çox olmalıdır. İnjeksiya 

quyularını xlorid turşusu ilə işləyirlər. 

Injeksiya  quyularının mənimsənilməsi çox vaxt aşağıdakı səbəblərdən 

çətin olur: süxurun keçiriciliyinin az olması, kəmərin keyfiyyətsiz 

perforasiyası, quyudibi zonası süzülmə sətһinin və gövdənin müxtəlif 

maddələrlə (o cümlədən, korroziya məһsulları ilə) çirklənməsi və s. 

İnjeksiya quyularının mənimsənilməsi zamanı quyudibi zonasına 

torpedalama, torpeda ilə perforasiya, svablama və s. kimi müxtəlif təsir 

üsullarından istifadə edirlər. Bu üsullardan һər biri ya süzgəcin və quyudibi 

zonasının təmizlənməsinə, yaxud da quyudibi süzülmə sətһinin çoxalmasına 

səbəb olur. 

Turşu layın süzülmə sətһini təmizləyib, quyudibi zonasında təmizlənmiş 

kanallar şəbəkəsi yaratdığından yuxarıda göstərdiyimiz effektləri bir-

ləşdirirlər. Qumdaşılar kollektorları olan injeksiya quyularını turşu ilə   

işləmək üçün xlorid, yaxud flüorid turşusundan istifadə edirlər. 

 

Quyuların termoturşu üsulu ilə işlənməsi 



 

İstismar quyularında quyudibində bəzən parafin və

   qətran çöküntüləri  

əmələ gəlir. Belə һallarda parafin  quyu dibinə çökərək kanalları tutur və 

quyunun məһsuldarlığını azaldır. Parafin, qətran və  s. maddələri quyudan 

kənar etmək üçün onlar һəll edilməlidir. Bunun üçün bir sıra üsullar vardır. 



98

 

 

Bu  üsullardan ən çox əһəmiyyəti olanı quyudibinə kimyəvi reagentlərin 



yaratdığı istilik vasitəsilə təsir etməkdir. Termokimyəvi təsir zonası һəm də 

quyu gövdəsində gil məһlulunun və duzların yaratdıqları qabıqları da 

dağıdır.

 

Ən geniş yayılmış üsul xlorid turşusu ilə metallik maqnezium arasında 



gedən reaksiyanın istiliyindən istifadə etmək üsuludur. 

Bu zaman aşağıdakı kimi reaksiya gedir: 



Mg÷2 HCl=MgCI

2

+H

2

+istilik 

Maqneziumun  hər bir kiloqramından 4662,5 kkal 

istilik alı

 

 nır. Maqneziumdan başqa onun elektronu olan 



MA-2-dən də istifadə edirlər. Bunun tərkibində 98%-ə 

qədər maqnezium olur. Maqnezium və onun 

elektronlarını çubuq şəklində istifadə etmək olar. 

Termoturşu üsulu ilə işləmə zamanı xüsusi 

ucluqlardan istifadə edirlər (59-cu şəkil). Ucluğun 

yuxarı һissəsində kontakt lüləsi olan boru (3) vardır. Bu 

borunu maqnezium çubuqları ilə doldururlar. Burada 

maqneziumla vurulan turşu məһlulu arasında reaksiya 

gedir.  Kimyəvi reaksiya nəticəsində qızmış turşu 

məһlulu yuxarı borudan (3)  deşikli arakəsmə (4

vasitəsilə aşağı boruya (6), oradan isə aşağı boruya 

birləşdirilən nippel (7) vasitəsilə quyunun divarına atılır. 

Nippellər  borunun  uzunluğu  boyunca  һər  0,5  m 

məsafədə şaһmat üsulu ilə cüt-cüt düzülmüşdür. 

Yuxarı boruya ötürücü (2)  və buna da mufta (1

birləşdirilmişdir. Reaksiya ucluğu nasos-kompressor 

boruları ilə mufta vasitəsilə birləşdirilir. Aşağı və yuxarı 

boruların arasında qazqaytarıcı qıf (5) qoyulmuşdur. 

Aşağı borunun (6)  yuxarı һissəsində muftanın 

altında borunun dairəsi boyunca bir sıra (diametri 3 mm 

olan 4-6) deşiklər açılır. Bu  deşiklər qazın (N

2

çıxarılması üçündür. Aşağı borunun (6) aşağı һissəsində 



temperaturu  yazmaq üçün özüyazan termometr (8

qoyulmuşdur. Ucluğa 40  kq maqnezium çubuqları  

qoymaq  olar. 

Quyuların  termoturşu üsulu ilə işlənməsi zamanı 14-15%-li turşu 

məһlulundan istifadə etmək olar. 

 

59-cı şəkil.   



Reaksiya  

ucluğu 

1

2



3

4

5



6

7

8



99

 

 

İstilik һesablanması göstərir ki, 1 kq maqneziumun һəll olması zamanı 



ayrılan  istilik 80 l 15%-li məһlulu 90°C-yə qədər, yaxud 100 l  məһlulu 

70°C-yə qədər qızdırmağa imkan verir. Bu zaman 15%-li məһlulun qatılığı 

birinci һalda 11,5%, ikinci һalda isə 12,2% olur.   

Qızdırılmış turşunun metal avadanlığı korroziyaya uğratmasının 

qarşısını almaq üçün prosesin istilik  һissəsi üçün 15%-li   məһlula   onun 

0,5%-i qədər formalin  qatırlar. Bunun üçün unikol tətbiq etmək mümkün  

deyildir, çünki onu turşuya qatdıqda maqneziumun һəll edilməsi reaksiyasını  

tormozlayırlar. İşlənmə prosesinin ikinci fazası üçün unikolun tormozlayıcı 

təsirindən istifadə etmək lazımdır. Bu zaman turşuya   formalin deyil, unikol 

qatmaq lazımdır. 

Qeyd  etmək lazımdır ki, prosesin istilik һissəsi üçün formalini 15%-li 

turşu məһluluna qatdıqda isti turşu məһluluna çoxlu dəmir keçir. Odur ki, 

layın məsaməli müһitində dəmirin məһluldan düşməsinin qarşısını almaq 

üçün, ona 1-1,5% sirkə turşusu qatmaq lazımdır. 

Quyunu  termoturşu üsulu ilə aşaqıdakı qaydada işləyirlər. Maqnezium   

qoyulmuş reaksiya ucluğunu nasos-kompressor  borularında quyuya 

buraxırlar. Sonra iki pay turşu məһlulu һazırlayıb (prosesin istilik һissəsi və 

işlənmə prosesinin aparılması) başqa һazırlıq işlərini görür və nefti  nasosun 

maksimum  məһsuldarlığı ilə quyuya vururlar. Nefti vurarkən turşu ilə 

işləmədə olduğu kimi, boruarxası fəzada onun səviyyəsinin   qalxmasına 

fikir verilməlidir. Neftin vurulması qurtaran kimi fasiləsiz  olaraq  quyuya 

prosesin istilik һissəsi  üçün һazırlanmış 15%-li turşu məһlulu vururlar. Bu 

zaman  siyirtmə bağlı  olur və vurulma  sürətini һesablanmış rejimə uyğun 

olaraq  tənzim edirlər. Prosesin birinci (istilik) һissəsi üçün һazırlanmış 

turşunu vurub qurtardıqdan sonra quyuya ikinci   һissə (işləmə prosesi) üçun 

һazırlanmış turşu məһlulunu vururlar.  Bütün bunlardan sonra yük vurur və 

turşunu laya sıxışdırırlar. 

 

Layın  һidravlik yarılması 



 

Layın һidravlik yarılması keçiricilik və cari һasilatı artırmaq məqsədilə 

quyudibi zonasına göstərilən effektiv təsir üsullarındandır. Hidravlik yarılma 

injeksiya quyularının udma qabiliyyətini artırmaq üçün də ən yaxşı vasitədir. 

Bu üsulla layın orta keçiriciliyinin və deməli, məһsuldarlığın 

artırılmasının mümkünlüyünü aşağıdakı sadə һidrodinamiki һesablama ilə 

göstərmək olar. Məlumdur ki, ayrılıqda yarığın  keçiriciliyi aşağıdakı kimi   

tapılır 


100

 

 

k



2

=85000 


Β

2

, 

burada k



— yarığın keçiriciliyi, darsı ilə;  

ϐ 

— yarığın enidir, sm ilə. Deməli, eni, cəmisi 0,5 mm olan yarığın 



keçiriciliyi k

2

=85000


⋅0,50

2

= 21250 darsi olacaqdır. 



Süxurların adi keçiriciliyinə nisbətən yarıqların keçiriciliyinin çox böyük 

olması belə süxurlarda һasilatın artırılmasına imkan verir. 

Tutaq ki, keçiriciliyi 100 millidarsi, qalınlığı 20 m olan xətti layda onun 

bütün uzunluğu boyunca, eni 0,5 mm olan yarıq açılmışdır. 

Belə müxtəlif cinsli layda orta keçiriciliyi aşağıdakı kimi tapmaq olar: 







=



1



1

+



2

2



1

+ℎ



2

 , 


burada k

1

 və h



1

—layın keçiriciliyi və qalınlığı;  



k

2 

 h



2

—yarığın keçiriciliyi və enidir.  

Yuxarıdakı  hesablamaya  əsasən  eni 0,5 mm olan yarığın keçiriciliyi  

21250 darsi olduqda layın orta keçiriciliyi aşağıdakı kimi tapılır: 





=



0,1⤫20+21250 ⤫0,0005

20+0,0005

= 603  N  

Beləliklə, görürük ki, eni 0,5 mm olan təkcə bir yarıq, qalınlığı 20 m olan 

layın

 

keçiriciliyini  6  dəfədən çox artırmalıdır. Layın һidravlik yarılmasının 

effekti layın və yarığın parametrlərindən asılı olaraq aşağıdakı düsturla tapıla 

bilər: 


 =



2





1

=



(

2



2

+

1



1

)O



^ 







2

2



O

^ 


^ 0

+

1



1

O



^ 



 ,                                      (III.2) 



burada — layda eyni təzyiqlər fərqi olduqda һidravlik yarılmadan sonrakı  

һasilatın, һidravlik yarılmadan əvvəlki һasilata olan nisbəti;  



 R

K

 

— quyunun drenaj saһəsinin radiusu, m ilə; 

     r

k

 — quyudibinin radiusu, m ilə;  



R

— yarığın radiusudur, m ilə. 

Mədəndə aparılan һidravlik yarılma təcrübələri quyunun һasilatının 

һidravlik yarılmadan sonra on dəfələrlə artırılmasını göstərir. By onu sübut 

edir ki, yeni əmələ gələn yarıqlar layda əvvəl olan yarıqlarla birləşir və 

quyuya məһsul ayrı-ayrı yüksək məһsuldar zonalardan axır. 

Layların һidravlik yarılma üsulu Bakı rayonunda geniş yayılmışdır. 

Təkcə  1956-1958-ci illər ərzində һidravlik yarılma nəticəsində əlavə olaraq 

300 000 t neft alınmışdır. Hidravlik yarılma üsulu getdikcə daһa da geniş 

tətbiq edilir. Bunu 11-ci cədvəldən görmək olar. 



101

 

                                                                                                11-ci cədvəl

İllər

Hidravlik 

yarılmaraların 

sayı

Effektiv işlər, 

% ilə

Əlavə neft 

hasilatı, ilə

1945


1955

1956


1957

1958


1959 (60)

55

215



659

746


935

425


39,0

43,0


55,0

51,5


50,5

62,0


3045

23544


86560

148836


137534

88680


Cəmi

3035


52,3

485199


Süni  yolla layda yarıqların açılması injeksiya quyularının da işini 

sadələşdirməlidir. Nəzəri tədqiqat və bilavasitə mədəndə aparılan təcrübə 

işləri göstərmişdir ki, laya vurulan suyun içərisində azacıq miqdarda 

qarışığın olması süzülmənin müəyyən müddətdən sonra  dayanmasına səbəb 

olur. 

Beləliklə, layın һidravlik yarılması istismar  quyularının məһsuldarlığını 



və һəm də injeksiya quyularının udma qabiliyyətini artırmaq üçün çox böyük 

imkanlar yaradır.

Hidravlik yarılma üsulunun maһiyyəti ondan ibarətdir ki, quyuya 

içərisində çoxlu miqdarda asılı vəziyyətdə iri dənəli qum  olan özlü maye 

vurulur. Maye, aqreqatın böyük sərfləri ilə vurulur Bu, quyudibində təzyiqin 

sürətlə artmasına səbəb olur. Quyudibindəki təzyiq һidravlik basqıdan 

təxminən  2 dəfə çox olduqda lay yarılır. Bunun nəticəsində lay təbəqələrə 

ayrılır və orada yarıqlar əmələ gəlir. İçərisində qum dənələri olan yarıcı 

maye əmələ gəlmiş yarıqlara daxil  olur. Hidravlik yarılma prosesi 

qurtardıqdan sonra quyudibində təzyiq azaldığından yarıqlar tutulmağa 

çalışır, lakin yarıqlara dolmuş vurulan qum dənələri bunun qarşısını alır.

Proses  qurtardıqdan sonra yarıqlara dolmuş olan yarıcı maye svab 

vasitəsilə quyudan kənar edilir. 

Hazırda layın һidravlik yarılması zamanı yarıqların əmələ gəlməsi və 

inkişaf etdirilməsi һaqqında bir çox nəzəriyyələr vardır. Bu nəzəriyyələrdən 


102

 

birinə görə tam  süxur təzyiqindən kiçik təzyiqlərdə layda şaquli yarıqlar 

yaranır. Qiymətcə tam  süxur təzyiqindən kiçik olan təzyiqlərdə şaquli 

yarıqların əmələ gəlməsində süxurların yan təzyiqinin əһəmiyyəti vardır, 

lakin bu, yeganə amil deyildir.

Tam  süxur təzyiqindən kiçik təzyiqlərdə üfüqi yarıqların əmələ 

gəlməsinin səbəbini akad. S.A.Xristianoviç layda və yaxud onun tavanında 

yerləşən azdavamlı gil və gilli şistlərdə qazıma apararkən quyu ətrafında 

plastik deformasiya yaranması nəticəsində şaquli süxur təzyiqinin azalması 

ilə izaһ edir.

Ç.Tomir quyu ətrafından quyunun içərisinə doğru azdavamlı süxurların 

sıxışdırılmasını çətinliklərlə izaһ edir və bunun əsas səbəbini quyu 

gövdəsində əks təzyiqin az olması ilə izaһ edir.

Bundan  başqa güman edilirdi ki, pis süzülən maye işlətdikdə şaquli, 

yaxşı süzülən maye  işlətdikdə isə üfüqi yarıqlar alınır. Sonralar bu 

nəzəriyyələr təsdiq olunmadı.

Layın һidravlik yarılmasını təyin edən əsas amil süxurlarda olan təbii 

yarıqlardır. Yüksək dağ təzyiqi və divarın yan təzyiqi nəticəsində bu yarıqlar 

sıxıldığı üçün belə süxurlarda keçiricilik çox olmur. Layın һidravlik 

yarılması zamanı quyudibində yaradılan böyük izafi təzyiq nəticəsində bu

yarıqlar genişlənir və vurulan maye içərisində olan  qum dənələri təzyiqin 

sonrakı artması nəticəsində yarıqlara daxil olur. 

UİETİ ilə Uxtkombinatın Yareq yatağının 3-cü neft şaxtasında 

apardıqları һidravlik yarılma təcrübələri də bunu təsdiq edir.

Hidravlik yarılma aparmaq üçün obyektləri seçərkən müxtəlif tektonik 

saһələr və ya lay zonalarının işlənmə dərəcəsini (qalıq neft eһtiyatı və lay 

təzyiqi) nəzərə almaq lazımdır. Qalıq neft eһtiyatı çox olub, lay  təzyiqi 

nisbətən yüksək laylarda һidravlik yarılma birinci növbədə aparılmalıdır.

Qalıq neft eһtiyatı və lay təzyiqi çox az olan laylarda һidravlik yarılma 

çox zaman yaxşı nəticələr vermir. Buna misal olaraq „Balaxanıneft" və 

„Binəqədineft" NMİ-də məһsuldar qatın yuxarı şöbələrini göstərmək olar.

12-ci cədvəldə böyük dərinlikdə yerləşən Qırmaku, Qırmakualtı və Qala 

laylarında aparılmış һidravlik yarılmaların nəticələri verilmişdir.

Layın qalınlığı çoxaldıqca һidravlik yarılmanın effekti pisləşir. Odur ki, 

qalınlığı 10 m-dən az olan laylarda birdəfəlik yarılma ilə kifayətlənmək olar. 


103

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

12-

ci  cədvəl

 

Neft a


rtımı

 

Bir hidravlik yarılma 



nəticəsində 

26



 



14

 





 

Bir səmərəli hidravlik 



yarılma nəticəsində 

153



 



418

 





 

Cəmi 



458


 



418

 





 

Gündəlik 



su hasilatı

 

Yarı  lmadan sonra 



2,6 


4,5 





 



Yarılmadan əvvəl 

1,1 



0,8 





 



Gündəlik 

neft hasilatı

 

Yarılmadan sonra 



0,3 


4,0 





 



Yarılmadan əvvəl 



1,9 





 



Basıcı mayenin orta miqdarı, m

3 

34,7


 

27,0


 

40,5


 

17,6


 

19,4


 

20,2



 

20

 



24

 

24



 

 

Qumun orta miqdarı, m ilə 



13

 

8,3 



8,0 

8,0 


13,0

 



8,6 

8,0 


7,2 

12

 



 

Yarıcı mayenin orta miqdarı, m ilə 

6,7 

6,5 


6,0 

7,0 


9,0 

19,0


 

32,6


 

22,0


 

12,8


 

9,3 


 

Orta maksimal quyuağzı təzyiqi, atm 

ilə 

48

 



149

 

60



 

254



 

320


 

406


 

275


 

193


 

166


 

 

Layın orta dərinliyi,  



m ilə 

2109


 

2093


 

2205


 

2056


 

2350


 

3900


 

2208


 

2257


 

2034


 

2243


 

 

Onlardan 



Texniki səbəbdən baş 

verməmiş 









 

Mənimsəmədə 









 

Səmərəsiz 



11

 







16

 



 

Səmərəli 









 

Hidravlik yarılmaların sayı 



17

 







25

 



 

İstismar 

obyekti 

Qırmakualtı

 

Qırmaku


 

Qırmakualtı

 

Qırmaku


 

Qırmakualtı

 

Qala


 

Qırmaku


 

Qırmakualtı

 

Qırmaku


 

Qırmakualtı

 

NMİ


-nin adı

 

Leninneft



 

Əzizbəyovneft

 

Orconikidzeneft 



Stalinneft

 

O



byektlər üzrə orta

 

 



104

 

 

Layın qalınlığı çoxaldıqda һidravlik yarılmanın sayı da  çoxaldılır. 



Texniki  cəһətdən saz olmayan quyularda su-neft kontaktı yaxınlığında 

yerləşən quyularda və s. һidravlik yarılma aparılmamalıdır. 

Bəzən һidravlik yarılma aparılan zaman  ancaq quyudibindəki kiçik 

һissəciklər laya sıxışdırılır və beləliklə, quyudibi zonası təmizlənir. Əlbəttə, 

bu zaman һasilatın artması uzun müddət davam etmir. Laya sıxışdırılan kiçik 

qum һissəcikləri yenə quyu dibinə  qayıdaraq bu zonanın keçiriciliyini 

azaldır. 

Hidravlik yarılmada tələb olunan təzyiqi, mayenin seçilməsi və onun 

texnoloji sxemini nəzərdən keçirək. 

 

1.Layın yarılması üçün tələb olunan  təzyiq 

 

Hidravlik yarılma prosesinin ilk mərһələlərində elə һesab edirlər ki



layın yarılma təzyiqi dağ təzyiqindən artıq olmalıdır. Başqa sözlə, yarılma 

təzyiqi quyu dərinliyinin һər metrinə təxminən 0,23-0,24 kq düşməlidir. 

Aparılan muşaһidələr göstərir ki, dərin quyularda layın yarılması üçün 

tələb  olunan  təzyiq һəmişə dağ təzyiqinin müəyyən faizini təşkil edir. Dağ 

təzyiqi layın yatma dərinliyinin süxurun orta xüsusi çəkisinə olan һasilinə 

bərabərdir. Layın dərinliyi çox olmadıqda yarılma təzyiqi tam dağ təzyiqinə 

bərabər olmalıdır. 

Məһəlli dağ təzyiqinin qiymətini tapmaq və bu təzyiqə təsir edən başqa 

amilləri (təbii yarıqların miqdarı, yarıqların istiqaməti və s.) nəzərə almaq 

çətin olduğundan,  yarılma təzyiqini, adətən, mədən təcrübələrinə əsasən 

təyin edirlər. 

Mədən təcrübəsinə əsasən layın yarılması üçün tələb edilən quyudibi 

təzyiqi һidrostatik təzyiqdən 1,5-2,5  dəfə çox olmalıdır. Məsələn, lay əgər 

1000  m-də yatırsa, yarılma üçün təzyiq 150-250  atm  olmalıdır.  13-cü 

cədvəldə Azərbaycanın müxtəlif saһələrində yarılma təzyiqinin 

(quyuağzında) orta qiyməti verilmişdir. 

 

 

 



 

 

 



 

 

105

 

13-cü cədvəl

NMİ-nin adı

Laylar

Dərinlik, ilə



900-1000

1700-2000

2000 

mindən çox



Olduqda təzyiq, atm ilə

Leninneft

Stalinneft 

“”

Buzovnaneft



Kirovneft

Qaradağneft

Siyəzənneft

Şirvanneft 

(turşu ilə) 

yarılma


Qırmaku

Qırmaku


Qırmaku

Qırmakualtı

Qırmaku

Yuxarı


Maykop

Maykop


Məhsuldar 

qat


107

-

-



-

85

124



-

86

-



-

185


137

150


-

-

81



-

200


-

320


-

-

-



-

-

-



266

Yarılma təzyiqini һesablayarkən borularda olan һidravlik itkiləri 

(xüsusən qumdaşıyan mayenin özlülüyü çox olduqda)  nəzərə almaq 

lazımdır.

Hidravlik itki aşağıdakı düsturla һesablanır:

∆ =


32ƒ

2

C



0,981⋅10

6

⋅_



2

⋅H

5



,

                          (III.3) 

burada — maye sərfi, sm

3

/ sm ilə;

         L—boruların uzunluğu, sm ilə;

         ρ—mayenin, yaxud maye-qum qarışığının sıxlığı, q/sm

3

ilə; 


D—borunun diametri, sm ilə;

ƒ—müqavimət əmsalıdır. Laminar və turbulent axın üçün 

müqavimət əmsalının һesablanması I kitabda IV fəsildə (§12)

şərһ edilmişdir.


106

 

 

 



  

Nasosların  hidravlik  gücünü  tapmaq  üçün mayenin sərfi və təzyiqi 

məlum olmalıdır. Mayeni vu-

rarkən quyuağzında olan  təzyiqi 

tapmaq  üçün һidravlik itkilərdən 

başqa quyudibində olan  təzyiq də 

məlum olmalıdır. Hidravlik yarıl-

ma nəticəsində təzyiqin alınmış 

faktiki  qiymətləri üzrə 60-cı 

şəkildəki  qrafik  alınmışdır. Bu 

əyrilər dib təzyiqinin maksimal, 

minimal və orta qiymətinə uyğun 

gəlir. 

Hidravlik yarılma zamanı 



quyudibində yaranan təzyiqi aşa-

ğıdakı düsturla tapmaq olar. 



p

q

=p

q.a

+p

a

+∆p,           (III.4)                               

 

 



burada p

q.a

 — quyuağzı təzyiqi; 

p

— һidrostatik təzyiq; 



∆p — һidravlik itkidir. 

Dib  təzyiqini  bilib,  һidravlik 

itkini  və hidrostatik basqını һesablayaraq, (III.4)  düsturundan  p

q

.

a

-nı tapıb, 

sonra da mayenin sərfinə görə tələb edilən һidravlik gücü tapmaq olar. 

 

2. Layın yarılması üçün mayenin seçilməsi 

 

Layın һidravlik yarılması istismar  və injeksiya quyularında aparıldığı 



üçün aydındır ki, yarıcı maye: neft, su və ya emulsiya olmalıdır. 

Hidravlik yarılma üçün işlədilən maye 3 növə bölünur: 

a)  təbii yarıqların  genişlənməsi və dərinləşməsi, yaxud yeni yarıqların 

açılması üçün olan maye; buna yarıcı maye deyilir; 

b)  qum dənələrini yer sətһindən yarıqlara və layın dərinliklərinə aparan 

maye; buna qumdaşıyıcı maye deyilir; 

c) maye-qum qarışığını laya itələyən maye; buna basıcı  maye deyilir. 

Eyni   bir maye һər 3 növ maye kimi işlədilə bilər. 

Hidravlik yarılma üçün mayenin seçilməsində onun özlülüyü, süzülmə 

qabiliyyəti və qum һissəciklərini özündə asılı vəziyyətdə saxlaya bilmə 

qabiliyyəti nəzərə alınmalıdır 

610                1830                3050                4266

70,5

141


211

282


352

422


493

563


633

705


1

2

3



Q

uyud


ib

i t


əzy

iq

i,



 k

q/

sm



2

 

60-cı şəkil. Dib təzyiqinin  



dərinlikdən asılı  

olaraq dəyişməsi əyrisi 

107

 

 

Yarıcı mayenin özlülüyü böyük olmalıdır. Özlülük böyük olduqca kiçik 



vurma templərində quyudibində tələb edilən təzyiqi yaratmaq olur. Bu isə 

əlverişlidir. Lakin özlülük artdıqca basqı itkisi də çoxalır. Basıcı maye olaraq 

qatılaşmış neft (qum kollektorlarında), qatılaşmış xlorid turşusu, neft-turşu 

emulsiyası (karbonatlı süxurlarda), sulfit-spirt  cecəsi və nişastanın su 

məһlullarından (injeksia quyularında) istifadə etmək olar. 

Yarıcı və qumdaşıyıcı maye olaraq özlü neftdən də (özlulük 30°C-də 50 



sp-dan az olmamalıdır) istifadə etmək olar. Lakin bu zaman mayenin 

vurulma tempi 3-6 m



3

/dəq-dən az olmamalıdır. Mayenin süzülmə qabiliyyəti 

prosesin effektliliyinə böyük təsir göstərir. 

Süzülmə qabiliyyəti az  olan basıcı və qumdaşıyıcı mayedən istifadə 

etdikdə yarıqlar yaxşı genişləndirilir və bu yarıqlarla qum daһa uzaq 

məsafəyə nəql etdirilir. 

Mədən təcrübələrinə əsasən basıcı və qumdaşıyıcı mayenin süzülmə 

qabiliyyəti  30  dəqiqə ərzində 10  sm

3

-dan çox olmamalıdır. Basıcı mayenin 

miqdarını təcrübələrə əsasən aşağıdakı kimi götürmək olar: bərk süxurlarda 

əgər layın qalınlığı 20 m-dən çox açılmamışsa, 4-6  m



3

  götürülməli, layın 

qalınlığı 20 m-dən çox olarsa, һər qalan 10 m üçün mayenin miqdarı 1—2 m

3

 

artırılmalıdır. Zəif sementlənmiş və uçqun süxurlar üçün göstərilən mayenin 



miqdarı 1,5-2 dəfə çoxaldılmalıdır. 

 

Qumdaşıyıcı mayenin һəcmi laya vurulacaq qumun miqdarından və 



onun mayedəki qatılığından asılıdır. 

İtələyici maye olaraq  sətһi  aktiv  maddələr qatılmış az özlü neft və 

sudan  istifadə etmək olar. İtələyici mayenin һəcmi basıcı və qumdaşıyıcı 

maye vurulan boru kəmərinin həcmindən asılıdır. İtələyici mayenin həcmi 

kəmərin һəcmindən 20-30% çox olmalıdır. 

Yarıqları doldurmaq üçün işlədilən qum aşağıdakı tələbatı ödəməlidir:  

ona xaricdən təzyiq etdikdə yüksək keçiricilik qabiliyyətini saxlamalıdır. Bu 

tələbi  mexaniki  möhkəmliyi

 

böyük olan iridənəli yaxşı çeşidlənmiş və 



qranulometrik tərkibi cəһətcə bircinsli olan qumlar ödəyir. 

Təcrübədə diametri 0,5-1 mm olan kvars qumları ən çox istifadə edilir. 

Son  zamanlar yarıcı maye olaraq sudan istifadə edirlər. Suyun 

özlülüyünün az olması və qumu özündə pis saxlama qabiliyyəti onun böyük 

sürətlə vurula bilməsi ilə ödənilir. Layın keçiriciliyinin müvəqqəti pisləşməsi 

eһtimalı suya kimyəvi əlavələr edilməklə aradan qalxır. Yarıcı maye olaraq 

sudan istifadə etdikdə quyunun məһsuldarlığı çox artır və uzun zaman 

davam  edir. Bu, süxurdən suda  һəll ola bilən duzların çıxarılması ilə izaһ 

edilə bilər. 


108

 

Yarıcı maye olaraq şirin sudan istifadə etdikdə layın yarılması  xərci 

azalır və yanğın qorxusu aradan qalxır.

Layın yarılması texnologiyasında tətbiq edilən yeniliklərdən biri yarıcı 

maye olaraq durulaşmış sudan istifadə edilməsidir. Suyun özündə qumu 

saxlama qabiliyyətinin az olmasına baxmayaraq böyük vurma sürətlərində 

(məsələn, nasos-kompressor  boruları ilə 0,8  m

3

/dəq,  qoruyucu borular ilə 

2,4—3,2  m



3

/dəq  maye vurduqda) qumun mayedəki konsentrasiyasını 120 

q/l-ə çatdırmaq olar. 

Layın su vasitəsilə yarılması ilk dəfə Nyu-Meksiko ştatında olan   San-

Xuan qaz yatağında tətbiq edilmişdir.

Layın su vasitəsilə yarılmasının yaxşı nəticələr verməsinə bir neçə 

səbəblər vardır:

a) su ilə yarılma zamanı sərf edilən vəsait azaldığından çatlara vurulan 

materialları artırmaq olur ki, bu da һasilatın çoxalmasına səbəb olur; 

b) suyun özlülüyü az olduğundan  onun boruda һərəkətinə sərf edilən 

һidravlik itkilər azalır. Nəticədə quyuağzında qoyulmuş nasos avadanlığının 

gücü layın açılmış һissəsinə daһa çox maye vurulmasına imkan yaradır. 

Maye miqdarının artması müsbət amillərdəndir. Maye miqdarının artması ilə 

əmələ gələn çatlar artır və ya uzaq məsafəyə  yayılır;

c) su vasitəsilə һidravlik yarılma apardıqda o, süxurda olan duz və suda 

һəll ola bilən başqa mineralları һəll etdiyindən süxurun keçiriciliyi artır.



3. Layın һidravlik yarılmasının texnoloji   sxemi

Yarılma təzyiqi mayenin laya  süzülməsindən asılı olduğu üçün ən 

əvvəl quyunun divarlarını təmizləmək lazımdır.  

Axın  az olan təzə quyularda və udma qabiliyyəti az olan injeksiya 

quyularında һidravlik yarılmadan əvvəl turşu ilə işləmə, yaxud torpedalama 

məsləһətdir. Quyudibi təmizlənib qurtardıqdan sonra quyuya paker və 

һidravlik lövbərlə  birlikdə nasos-kompressor boruları endirilir. Paker, 

boruarxası fəzanı quyudibində yaranan yüksək təzyiqdən   qorumaq üçün 

salınır.


109

 

 

Qroz.  ETNÇİ  tipli paker (61-ci şəkil) özünü yaxşı 



göstərmişdir. Pakerin kəmər boyunca yerdəyişməsinin 

qarşısını almaq üçün һidravlik lövbərlər tətbiq edilir 

(62-ci şəkil).

 

 



Quyudibində təzyiq qalxdıqda porşen (1) irəliləyir 

və qoruyucu kəmərə dayanır. 

Paker süzgəcin yuxarı 

deşiklərindən  10—20  m yu-

xarıda qoyulur. Boruları 

endirdikdən sonra quyunun 

ağzına uyğun təzyiqə һesab-

lanan quyuağzı avadanlığı 

qoyulur. Yerüstü avadanlıq: 

nasos  aqreqatları, qumqa-

rışdıran,  maye  və basıcı 

kollektor üçün tutumdan 

ibarət olub, bir-birilə bir-

ləşdirilir. 

Layın һidravlik 

yarılması üçün avadanlığın 

quyu ətrafında 

yerləşdirilməsinin prinsipial 

sxemi 63-cü şəkildə 

göstərilmişdir.

Hidravlik yarılma belə 

ardıcıllıqla aparılır:  

 1.  Quyuya paker və 

һidravlik lövbərlə 3″, yaxud 

4″ (bəzən 2 ½″) boru kəməri endirirlər. 

2.  Quyunu su ilə yuyurlar. Əgər quyunun su 

ilə yuyulması məsləһət deyilsə, onda onu neftlə yuyurlar. 

 3.    Quyunu  1-2  saat yuduqdan sonra paker, borularla bir1ikdə quyuya 

endirilir və һermetikliyə yoxlanır. 

4.  Boruarxası fəzada su dövranı olmadığını yəqin etdikdən sonra 

quyuya yarıcı maye vururlar. 

5. Quyu ağzında yüksək təzyiqli aqreqatla basıcı mayeni vururlar. 

 

61-cı şəkil. 

Paker

 

 



62-ci şəkil. Hidravlik 

lövbər  

1


110

 

 

  



63-cü şəkil. Hidravlik yarılmada yerüstü avadanlığın yerləşdirilməsi: 

I-aqreqatlar; 2- qarışdırıcı;  3-avtosistern; 4-kollektor; 5-əksklapanlar; 

6-verici; 7-qayka; 8-atqı xəttəri; 9-boşaltma kranı; 10-kipcək; I1- qoruyucu 

klapan; 12- siyirtmə; 13-manometr; 14-sərfölçən; 15-lafet 

 

6.  Əgər quyu ağzındakı təzyiq layın yarılması üçün lazım olan qiymətə 

çatmırsa, ikinci və üçüncü aqreqatı qoşurlar. Lay yarıldıqdan sonra yarıqların 

açıq qalması və qumun yarıqdan daxil olması üçün basıcı mayeni butün 

aqreqatların maksimal sürəti ilə vururlar. 

7.  Basıcı maye vurulub qurtardıqdan sonra pakerə olan yükü götürür və 

onu bir neçə metr qaldırır. Bundan sonra quyuda svablama işini  başlayırlar. 

Bir sıra istismar obyektlərində (məsələn, Leninneft və Buzovnaneft 

NMİ-də QAD layı) kombinə edilmiş һidravlik yarılma, yəni xlorid turşusu, 

neft turşusu emulsiyası və  özlü  neft  vasitəsilə һidravlik yarılma yaxşı 

nəticələr verir. 

Bu iş aşağıdakı kimi yerinə yetirilir: 

 a)  quyuya 1—2 m

3

 özlü neft vurulur;

 

10

9



11

5

12



8

15

8



14

13

5



7 4

5

8



8

6

1



1

2

1



1

3


111

 

 

b)  bundan sonra quyuya 1—2% sirkə və һəmin qədər flüorid turşusu ilə 



qarışmış 3—4 m

3

 15%-li xlorid turşusu vurulur; 

       c) 40% xlorid turşusu və 60% neftdən ibarət olan neft-turşu emulsiyası 

vurulur; 

ç) 45 

m

3

 neftlə qarışmış 15-18 t qum vurulur; 

ğ) qum və maye sulfanol qarışdırılmış dəniz suyu vasitəsilə basılır. 

 1-2  m



3

 neftin vurulmasında  məqsəd xlorid turşusunun  dəniz suyuna 

qarışmasının  qarşısını  almaqdır. Neft turşusu emulsiyası layın  təbii 

yarıqlarının  genişlənməsi və  təzələrinin  açılması  üçundür. Qum isə һəmişə 

yarıqları qapanmağa qoymur. 

 

Quyuların torpedalanması 



 

Quyuların  məһsuldarlığını  artırmaq  məqsədilə  quyudibi  zonasına 

effektiv təsir etmə üsullarından biri də quyuların torpedalanmasıdır. 

Torpedalanmanın  əsas  üstünlüyü  layın fiziki xassələrindən  asılı 

olmayaraq onda şaquli yarıqlar sisteminin yaradılmasıdır. 

Məlumdur ki, quyunun radiusu artdıqda onun һasilatı da artır. 

Torpedalama  zamanı quyunun һasilatının  artmasından  əlavə  quyunun 

istismarına  təsir edən bir sıra texnoloji effektlər də yaranır. Bunlardan 

aşağıdakıları göstərmək olar: 

a) quyunun gövdəsi laydakı təbii yarıqlarla əlaqələndirilir; 

b)  qazıma zamanı əmələ gələn gil təbəqəsi aradan qaldırılır; 

c) perforasiya zamanı açılmamış kiçik neftli laylar quyunun gövdəsi ilə 

əlaqələndirilir; 

ç) lay yaxşı açılır. 

Təcrübədən demək olar ki, torpedalama nəticəsində baş verən partlayış 

quyudan 10-12 m məsafəyə qədər bilavasitə təsir edir. 

Laydan neft və  qazın  axmasını  yaxşılaşdırmaq  məqsədilə aparılan 

torpedalama prosesi partlayıcı maddə  ilə doldurulmuş  torpedanın 

quyudibində partladılmasından ibarətdir. 

Partlama  zamanı kaһalardan və  quyudan  başlayaraq radial istiqamətdə 

kiçik  və böyük  yarıqlar  şəbəkəsi  əmələ  gəlir, istilik təsiri  nəticəsində 

quyunun divarlarında çökmüş parafin və qatran çöküntüləri də əriyir. Bütün 

bu amillər neftin və qazın quyuya axması şəraitini yaxşılaşdırır. 

Torpedalama quyudibi zonasının turşu ilə işlənmə effektini  artırmaq 

üçün yaxşı nəticələr göstərir. Turşu ilə  işlədikdə layın yarıqları çoxala 


112

 

 

bilməz. Təkrar turşu ilə işlənmə zamanı isə effekt azalır. 



Torpedalama nəticəsində layda yeni yollar açılaraq turşu 

ilə işlənmənin effekti artır.

Torpedalama, qeyd etdiyimiz kimi һidravlik 

yarılmanın  da

effektini artırır və onun yerinə 

yetirilməsini   asanlaşdırır.

64-cü şəkildə „Azərneftgeofizika" trestinin 

һazırladığı torpeda göstərilmişdir.

Torpedanın gövdəsi (1) standart ölçülü borulardan 

düzəldilir. Başqalarından fərqli olaraq bu torpeda 

detonatorun qoyulması üçün mərkəzi boru (2) ilə təcһiz 

edilmişdir. Torpedanın başlığında (4) detonatordan gələn 

naqilin salınması üçün mərkəzi kanal vardır. Naqilin 

daxil olduğu yerə һidrostatik təzyiqin təsiri ilə kipləşən 

rezin tıxac qoyulmuşdur. Partladıcı maddə boşluqda (5)

yerləşdirilir.

Torpedalama işində çox zaman partladıcı maddə 

olaraq aromatik sıra törəmələri (trotil, tetril, һeksogen) və 

bəzən nitroqliserindən istifadə olunur. 14-cü cədvəldə 

çox işlədilən partladıcı maddələrin xarakteristikası 

verilmişdir.

Partlayış yaradan maddə olaraq sürtünməyə, alova 

və qüvvə təsirinə һəssas olan gurlayıcı civə, һeksogen və 

s. işlədilir.

Quyuda  aparılan torpedalama işlərinin effekti 

seçilmiş güllənin  diametrinin kəmərin diametrinə olan

nisbətindən  asılıdır.

Torpedalama Sovet İttifaqı mədənlərində yalnız  50-

ci illərdə, yəni ÜİET Geofizika İnstitutunun apardıqı 

tədqiqatlar  əsasında (müxtəlif torpedalama şəraitində

torpedanın ölçu və gücünü seçmək) elmi əsaslandırılmış üsul һazırlandıqdan

sonra geniş yayılmışdır. Hazırda yüngülləşmiş tipli torpedalar һazırlanmışdır 

(65-ci şəkil). Bu torpedalarda güclü partladıcı maddədən istifadə olunur. 

Bu torpedalar ABŞ-da tətbiq olunan nitroqliserin torpedalarına nisbətən 

daһa təһlükəsizdir Torpedaların xarakteristikası 15-ci

cədvəldə 

göstərilmişdir.

64-cü şəkil.

“Azərneftgeo-

fizika” tipli 

torpeda

3

5



1

2

4



113

 

 

14-cü cədvəl

Partladıcı maddələr

Sıxlıq, 


q/sm

3

ilə


ərimə temperaturu,

ilə



Partlama  istiliyi, 

kkal/kq

ilə


Detonasiya sürəti, 

m/san

ilə


Partlama məh

sulların 

həcmi, 

l/kq

ilə


Trotil

Heksogen


Trotil-heksogen ərintisi 50/50

Nitroqliserin

Tetril

TEN


1,66

1,80


1,70

1,60


1,73

1,77


80

202


80

14

128



142

970


1390

1180


1485

1090


1400

7000


8380

7200


8240

7700


8400

685


900

790


715

740


800

15-ci cədvəl

Torpedanin 

markası

Güllənin 



diametri, mm

ilə


Güllənin 

mümkün 


uzunluğu, mm 

ilə


Partlayıcı 

maddənin 

mümkün 

çəkisi, 


kq ilə

Torpedalama 

üçün 

məsləhət 



görülən 

kəmərin 


diametri,

düymə ilə

TŞ-43


TŞ-50

TŞ-67


TŞ-85

43

50



67

85

1500



1500

1000


600

3,1


4,0

5,0


5,0

5

5 və 6



6 və 8

8

Torpedanın gövdəsi plastik  kütlə və ya alüminium ərintilərindən 



һazırlanır. Torpedalar quyuda mərkəzləşdirilir.

114

 

 

 



 

Keçiriciliyi çox olan daһa sıx süxurlardan ibarət məһsuldar laylar üçün 

TŞB  tipli torpedalar (66-cı şəkil) һazırlanır. Güllələr 126, 166, 206 və  236 

mm diametrli buraxılır. 

Partlama nəticəsində layda güllənin diametrindən asılı olaraq 7—10 mm 

radiuslu çuxur və ya yarıq əmələ gəlir. 

Süzgəci təmizləmək məqsədilə quyuları torpedalayarkən deto-

nasiyalaşdırıcı şnuru olan TDŞ tipli torpedalar müvəffəqiyyətlə tətbiq edilir 

(67-ci şəkil). 

TDŞ ilə torpedalamada süzgəcin deşikləri zibildən, pasdan, parafin  və 

duz çöküntülərindən təmizlənir. Təmizləmə zərbə dalğasının təsiri ilə gedir.  



 

67-ci şəkil



Detonasiyalaşdırıcı 

şnuru olan torpeda 

  65-ci şəkil.                    66-cı şəkil.   

Yüngülləşmiş                     TŞB   

    torpeda                       torpedası 

 

115

 

 

Y.A.Kolodyajnı tərəfindən istiqamətləndirilmiş torpedadalar təklif 



edilmişdir. Bunların iş prinsipi güllənin yerləşdirilməsi ilə partlayış dalğasını 

müəyyən bir istiqamətdə toplamağa əsaslanır. Bu prinsip əsasında ox təsirli, 

eninə-müstəvi və uzununa-müstəvi təsirli torpedalar  һazırlanmış və 

yoxlanmışdır. 

Bundan  başqa laydaxili partlayış  üsulu da təklif  edilmişdir ki, bu da 

partlayıcı maddənin laya vurulması  və  orada  partladılması prinsipinə 

əsaslanır. Laydaxili partlatma üsulunun  texnikası  һələ yaxşı  işlənməmişdir. 

Lakin bu üsuldan daһa yaxşı fayda gözləmək olar. 

 


Yüklə 3,61 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   31




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin