Alisher navoiy nomidagi


BADIIYLIK – ADABIYOTNING ASOSIY XUSUSIYATI



Yüklə 0,77 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə7/20
tarix08.05.2023
ölçüsü0,77 Mb.
#109605
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   20
abdulla ulug\'ov adabiyotshunoslik nazariyasi (1)

BADIIYLIK – ADABIYOTNING ASOSIY XUSUSIYATI
Inson muayyan zamon va makonda yashaydi. Zamon va 
makondagi har bir narsa-hodisa kishilarga ta’sir ko‘rsatadi. 
Kishilar kecha-kunduzni, osmonda bulut paydo bo‘lib, qor, 
yomg‘ir yog‘ishini beixtiyor kuzatishadi. Irmoqlarning jildirab 
oqishi, dengizning shiddat bilan to‘lqinlanishi yoki turnalarning 
arg‘imchoq solib uchishi, qushlarning sayrashidan mutaassir 
bo‘lishadi. Baliqlarning gala-gala bo‘lib suzishi, hayvonlarning 
o‘yiniga qarab zavqlanishadi. Chunki borliqdagi har qanday 
harakat, o‘zgarish jarayoni ularning ongida aks etadi va turli 
hissiyotlar qo‘zg‘aydi. Butun borliq odam uchun yaratilgani 
bois har bir kishi borliqni ko‘rgisi, tomosha qilgisi keladi. 
Odam ovqatga, boshqa narsalarga to‘yadi. Ammo uning ko‘rish, 
kuzatish, tomosha qilish istagi hech qachon to‘xtamaydi. Odam 
ishlayotganida, kim bilandir suhbatlashib o‘tirganida yoki bemor 
bo‘lib, o‘rnidan qo‘zg‘almay yotganida ham ko‘p narsalarni 
tasavvur qiladi, kechmish-kechirmishlarini xayolida turli 
shaklga solib, ko‘rib turgan manzarasini o‘zicha o‘zgartirib, unga 
yangilik kiritadi. Insonning borliqqa bunday munosabati uning 
tabiatan ijodkor ekani, u yaratuvchi, olamni o‘zgartiruvchi etib 
bino qilinganini bildiradi. Boshqa jonzotlar tabiatdagi mavjud 
narsalarni iste’mol qilish bilangina qanoatlansa, odamlar yerga 
ekin ekib, yangi nav, zotlar yaratishadi, tabiat ne’matlarini asrab 
saqlashadi. Bu ham kishilarning borliqni mavjud holda qabul 
qilish bilan kifoyalanmasdan, unga faol ta’sir ko‘rsatishidan 
dalolat beradi.
San’at va adabiyotning badiiyligi inson tabiatining ana shu 
xususiyati – ijodkorligi bilan bog‘lanadi. “Badiiy” arabcha so‘z 
bo‘lib, “o‘ylab topish, biror bir narsani o‘zgartirish, yangilik 
yaratish, ijod qilish” ma’nosini bildiradi. U “bad’un”, “bade’a” 
so‘zidan olingan. Badiiylik san’atning barcha turlari uchun 
xosdir. So‘z san’ati – adabiyot asosida ham badiiylik turadi. 
Adabiyot asarlarida hayot hodisalari o‘z ko‘rinishida emas, 


88
89
balki o‘zgartirilgan, boyitilgan holda aks ettiriladi. Shoir, adiblar 
ko‘rgan-kechirgan, eshitgan, xayolan tasavvur etgan voqealarini 
o‘zlarining hissiyot, kechinmalari bilan boyitishadi. Shuning 
uchun odatdagi voqealar ham she’r, hikoya, qissa, roman, 
dramalarda quvontiradigan yoki g‘azablantiradigan tarzda 
ko‘rinadi. Hayotda “O‘tkan kunlar” romani qahramonlari Otabek 
va Kumushning qismatidan chigalroq, fojeiyroq taqdirlar ko‘p. 
“O‘g‘ri” hikoyasi qahramoni Qobil boboning holatiga, u yoki 
bu tarzda, hamma tushadi. Ammo bu voqealar Abdulla Qodiriy 
va Abdulla Qahhor asarlarida tasvirlangan darajada boshqalarni 
hayajonlantirmaydi. Chunki “O‘tkan kunlar” romani va “O‘g‘ri” 
hikoyasida hayot hodisalari umumlashtirib, bo‘rttirib obrazlar 
asosida gavdalantiriladi. Abdulla Qahhorning hikoyasida Egam-
berdi paxtafurushning nomi eslatilgani e’tiborga olinmasa, 
Qobil bobodan boshqa biror bir qahramonning ismi aytilmaydi. 
Hikoyada ellikboshi, amin, tilmoch, pristavning Qobil boboga 
munosabati, u bilan qanday muomala qilishgani ko‘rsatiladi. 
Ellikboshi, amin, tilmoch, pristav ho‘kizini o‘g‘ri urgani uchun 
najot so‘rab, murojaat qilgan Qobil boboni tamagirlik qilib 
talashadi. Abdulla Qahhor ellikboshi, amin, tilmoch, pristavning 
xatti-harakatlari orqali aksariyat amaldorlarning poraxo‘rligiga 
ishora qiladi. Yozuvchi shu maqsadda ellikboshi, amin, tilmoch, 
pristavga “Eshmat” yoki “Toshmat” deb ism qo‘ymaydi. Qobil 
boboning xotiniga ism qo‘ymaslik orqali esa jamiyatda xotin-
qizlarning haq-huquqsizligi, ular Qobil bobodan ham bechora, 
rahm-shafqatga muhtoj ekanligini ta’kidlaydi. Adib ayrim 
qahramonlariga ism qo‘ymaslik orqali ham hayot hodisalarini 
umumlashtirishga erishadi. Hikoyaning asosiy qahramoniga 
“Qobil bobo” deb ism qo‘yish bilan esa ajdodlarimiz azaldan 
amaldorlar qarshisida titrab-qaltirab, mute bo‘lib turgani, 
mansabdorlar qanchalik xo‘rlab tahqirlamasin, aslo e’tiroz 
bildirmagani, o‘z haq-huquqlari uchun kurashmay, mo‘min, 
qobil bo‘lib kelganiga ishora qiladi. Bu adabiyotning asl 
asarlarining har bir unsurida, hatto, qahramonlarning ismi yoki 
ularning nomsizligida ham badiiylik mujassamligini bildiradi.
“Badiiy obraz” adabiyotshunoslikda keng qo‘llanadigan 
terminlardan biridir. “Badiiy” arabcha so‘z bo‘lsa, “obraz” 
slavyan tillariga xos so‘zdir. Maks Fasmerning “Rus tilining 
etimologik lug‘ati”da “obraz” “rzit” so‘zidan yasalgani qayd 
qilinsa, Vladimir Dalning “Rus tilining izohli lug‘ati”da “obraz” 
“razit” so‘zidan hosil bo‘lgani ta’kidlanadi. “Rzit”, “obrezat” 
so‘zlari “kesmoq, qirqmoq, yo‘nmoq, chizmoq” ma’nosini 
bildirsa, “razit”, “obrazit” so‘zlari “paydo qilmoq, biror narsaning 
shaklini yaratmoq” ma’nosini anglatadi. Bundan “obraz” so‘zi 
asosida “razit”, “obrazit” fe’li turishi ayonlashadi.
Quyosh, oy nuri ta’sirida odamning, umuman, barcha 
moddiy narsalarning soyasi paydo bo‘ladi. Oynada, suv sathida 
dov-daraxtlar, uylar, tog‘lar, bulutlar aksi ko‘rinadi. Soya, aksda 
narsalarning tashqi ko‘rinishi o‘z holida gavdalanadi. Bu ham 
o‘ziga xos obrazdir. Ammo soya, aks badiiy obraz emas. Soya, 
aks narsa-buyumlarning oddiy tashqi ko‘rinishi, xolos. Narsa-
buyumlarning tashqi ko‘rinishi ularning moddiy obrazidir. 
Moddiy obraz – soya, aks narsa-buyumlarning shakliga aynan 
mos keladi. Badiiy obraz esa narsa-buyumlarning tashqi ko‘-
rinishi bilan bir qatorda, ularning ichki mohiyatini ham o‘zida 
mujassamlashtiradi. Moddiy obraz hodisalar to‘g‘risida mu-
ayyan tushuncha, tasavvur beradi, ya’ni u aqlga ta’sir etadi. 
Masalan, soyasining ko‘rinishiga qarab, uning qanday narsa-
buyum ekanligini bilib olish mumkin. Moddiy obraz bitta 
narsa-buyumning aksi, soyasidir. Badiiy obraz esa ko‘p narsa-
buyumning umumlashtirilgan qiyofasidir. Chunki badiiy obraz 
moddiy obraz singari hodisalarning jo‘n nusxasi emas, balki 
ularning muayyan maqsadga muvofiq o‘zgartirilgan, his­tuyg‘u 
va aql-tafakkur bilan boyitilgan ko‘rinishidir.
Terri Iglton: “Agar “adabiyot nazariyasi” degan narsa bor 
bo‘lsa, o‘z-o‘zidan ayonki, “adabiyot” degan narsa ham mavjud 
va uni “adabiyot nazariyasi” yoritadi. Shu bois gapni “adabiyot 
nima?” degan savoldan boshlash kerak”, deydi va “adabiyot” 
deganda nima tushunilgani xususida mulohaza bildiradi. Ingliz 


90
91
adabiyotshunosining qayd etishicha, “adabiyot” deganda ha-
yotda kechmagan, to‘qilgan, o‘ylab topilgan voqealarning 
yozma ifodasi nazarda tutiladi. Shuning uchun “XVII asr Angliya 
adabiyoti”ga Shekspir, Vebster, Marvel va Milton asarlari kiradi. 
Shuningdek, u Frensis Bekon shtudiyalari, Jon Donning diniy 
pand­nasihatlari, Benyanning ma’rifiy tarjimai holi, ser Tomas 
Braunning barcha bitiklarini ham qamrab oladi. Agar istalsa, 
unga Gobbsning “Leviafan”i va Klarendonning “Qo‘zg‘olon 
tarixi”ni qo‘shish mumkin” deydi. (Terri Iglton. Теория литера-
туры. – M: Территория будущего. 2010. 19­bet).
Badiiy asarlarda so‘z hayot voqeligini aks ettirish uchun 
material, vosita vazifasini bajaradi. Adib, shoir voqelikning 
muayyan ko‘rinishi, kishilarning holat, harakat, kechinmalarini 
aniq va ta’sirchan ifodalaydigan so‘zlar topadi. Ushbu so‘zlar 
kishilarning ongiga ta’sir etib, ularda hayotning muayyan voqe-
ligi, insoniy kechinma, tuyg‘ulari to‘g‘risida tasavvur uyg‘otadi. 
Shu bois o‘quvchi, tomoshabin so‘zlar vositasida tasvirlangan 
inson obraziga, uning kechmish-kechirmishlariga befarq, loqayd 
qaray olmaydi. Kishilarning ongi, tuyg‘ulariga ta’sir etib, ularni 
turli holatga soladigan qahramonlar obrazi, tabiat ko‘rinishlari 
turli badiiy tasvir vositalari sifatida qo‘llanadigan so‘zlar orqali 
ifodalanadi.
Shuning uchun “obraz – san’at hodisasi, so‘z esa til birligi” 
deyiladi. Bu ularning teng tushuncha emasligini bildiradi. So‘z 
o‘zicha obraz bo‘lolmaydi. So‘z harakat, holat, manzarani aniq va 
yorqin gavdalantirib, muayyan g‘oyani ta’sirchan ifodalaganida 
obraz darajasiga ko‘tariladi. So‘z narsa-hodisalarni bir-biriga 
qiyoslab, taqqoslab taqdim etganida, u o‘xshatish, sifatlash, 
jon lantirish kabi chiroyli badiiy tasvir vositalari sifatida qo‘l-
langanida xabar, ma’lumot berish doirasidan chiqib, qalb hodi-
sasiga aylanadi.
Obraz san’at asaridagi inson tasviri sanalsa, obrazlilik 
san’atning umumiy xususiyati, hayotni aks ettirishning spetsifik 
shakli va usuli bo‘lib, adabiy ijodning umumiy xususiyatlarini: 
adabiy qahramon, badiiy til, tabiat, predmet, hayvonot dunyosi 
tasviri va hokazolarni qamrab oladi. Demak, obrazlilik – keng 
ma’noda, badiiy obraz – tor ma’noda qo‘llaniladi. Biroq “obraz” 
atamasining o‘zi ham ikki ma’noda, ya’ni keng va tor ma’nolarda 
ishlatiladi. “Obraz” atamasi, keng ma’noda qo‘llanganda, ob-
raz tushunchasi doirasiga inson tasviridan tashqari, peyzaj, de-
tallar, buyumlar, predmetlar, jismlar, hayvonot dunyosi, asar 
tilidagi tasvir vositalari va hokazolar kiritiladi. “Obraz” atamasi, 
tor ma’noda qo‘llanganda esa faqat inson hayotining badiiy 
manzaralari nazarda tutiladi. 
D.Quronov, Z.Mamajonov, M.Sheraliyevaning “Adabiyotshu -
noslik lug‘ati”da: “Badiiy obraz – adabiyot va san’atning fikrlash 
shakli, olam va odamni badiiy idrok etish vositasi, badiiyatning 
umumiy kategoriyasi. Lug‘aviy ma’nosida har qanday aksni 
bildiruvchi “obraz” so‘zi turli fan sohalarida (falsafa, psixologiya) 
muayyan terminologik ma’noda qo‘llanadi. Jumladan, estetika 
va adabiyotshunoslikda u “badiiy obraz” ma’nosida tushuniladi. 
Badiiy obraz deganda, borliq (undagi inson, narsa, hodisa va 
h.k.)ning san’atkor ko‘zi bilan ko‘rilgan va ideal asosida ijodiy 
qayta ishlangan aksi tushuniladi. Albatta, bu aksda borliqning 
ko‘plab tanish izlari bor, biroq endi u biz bilgan borliqning ayni 
o‘zi emas, balki undan shartlilik asosida ajralgan yangi mavjud-
lik – badiiy borliqdir. Xuddi shu hol badiiy obrazni obyektiv va 
subyektiv ibtidolar birligiga aylantiradi. Ya’ni bir tomondan, 
borliqning aksi sifatida badiiy obraz makon va zamonda mavjud 
bo‘lgan konkret narsadek his etiladi. Ikkinchi tomondan, u 
tushuncha, tasavvur, faraz va sh.k. tafakkur unsurlariga xos 
xususiyatlarga ega: ijodkor badiiy obraz vositasida fikrlaydi, 
borliqni oddiygina aks ettirmasdan, uni ijodiy qayta yaratadi. 
Shunga ko‘ra, badiiy obrazning vujudga kelishini quyidagicha 
sxemada ko‘rsatish mumkin: borliqning hislar orqali ongda 
akslanishi – tafakkur kuchi bilan o‘z ma’naviy-ruhiy ehtiyojlariga 
mos ijodiy qayta ishlash va umumlashtirish – konkret his eti-
ladigan tarzda (badiiy obraz shaklida) ifodalash. Konkret his 


92
93
etiladigan tarzda ifodalangan badiiy obraz qator spetsifik 
xususiyatlarga ega. Avvalo, badiiy obraz individuallashtirilgan 
umumlashma sifatida namoyon bo‘ladi. Voqelikdagi har bir 
narsa-hodisada turga xos umumiy xususiyatlar bilan uning 
o‘zigagina xos xususiyatlar mujassamdir. Narsa-hodisaning 
umumiy xususiyatlariga tayanuvchi abstrakt tafakkurdan farqli 
o‘laroq, obrazli tafakkur uning individual xususiyatlariga 
tayangan holda fikrlaydi. Deylik, fan umuman odam haqida (ma­
salan, biolog umuman odamning fiziologik xususiyatlari haqida) 
so‘z yuritishi mumkin, biroq san’at hech vaqt umuman odam 
obrazini yarata olmaydi. Shu ma’noda konkretlilik – badiiy 
obrazning muhim spetsifik xususiyatidir. Misol uchun, 
A.Oripovning “Ayol” she’ridagi ayol obrazi o‘zida katta badiiy 
umumlashmani tashiydi va shu bilan birga u o‘quvchi tasavvurida 
konkret bir inson sifatida gavdalanadi. San’at konkret narsa-
hodisaning individual xususiyatlarini bo‘rttirish orqali umum-
lashtirishga erishadi. Masalan, A.Qahhor “O‘g‘ri” hikoyasida 
amin haqida: “og‘zini ochmasdan qattiq kekirdi, keyin baq-
baqasini osiltirib kuldi” , “chinchalog‘ini ikkinchi bo‘g‘inigacha 
burniga tiqib kuldi” qabilidagi individual belgilarni bo‘rttiradi. 
Shu individual belgilarni bo‘rttirish bilan adib zamona amal-
dorlariga xos umumiy xususiyatni – qo‘l ostidagi fuqaro taqdiriga 
befarqlikni ko‘rsatadi. Ya’ni individuallashtirish hisobiga, bir 
tomondan, amin obrazi ko‘z oldimizda konkret inson sifatida 
gavdalanadi, ikkinchi tomondan, obraz badiiy umumlashmalilik 
kasb etadi. Shu tariqa badiiy obrazda bir-biriga zid ikki jihat 
(individuallik va umumiylik) uygun birikadi. Shunga o‘xshash, 
badiiy obraz o‘zida aql bilan hisni ham birlashtiradi, shu bois uni 
ratsional va emotsional birlik sifatida tushuniladi. Badiiy ob-
razdagi ratsional jihat shuki, uning yordamida ijodkor o‘zini 
qiynagan muammolarni badiiy idrok etadi. Masalan, “Kecha” 
romanidagi qator obrazlar yordamida Cho‘lpon Turkistonning 
tarixiy taraqqiyoti masalalari, yurtining ertasi bilan bog‘liq 
muammolarni badiiy tadqiq etadi, obrazlar tizimi vositasida bu 
boradagi fikr­qarashlarini shakllantiradi va o‘zi anglagan haqi­
qatni badiiy konsepsiya (tugal bir qarash, tizim holidagi badiiy 
xulosa) tarzida ifoda etadi. Ayni paytda, asardagi obrazlarda 
adibning hissiy munosabati ham o‘z aksini topgan. Hissiy 
munosabat badiiy konsepsiyani shakllantirishda, asar mazmuni-
ning o‘quvchiga yetkazilishida muhim ahamiyat kasb etadi. Har 
bir konkret obrazning hissiy tonalligi turlicha bo‘lib, bu, birinchi 
galda, ijodiy niyat bilan bog‘liqdir. “Kecha”ning boshlanishi-
dayoq Cho‘lpon Zebiga bir turli, Razzoq so‘figa yana bir turli, 
Akbaraliga esa boshqa bir turli munosabatda bo‘ladi. Voqealar 
rivoji davomida hissiy munosabatda ham ma’lum o‘zgarishlar 
kuzatiladi. Jumladan, asar boshlanishidagi Zebiga shaydolik 
to‘la mehr susayib (adib xarakter mohiyatini xolis idrok etadi), 
Razzoq so‘fi yoki Akbaraliga nisbatan mazaxli nafrat qisman 
achinishga (adib ularning taqdiridagi fojelikni kashf etadi) 
aylanib boradi. Ya’ni xarakter mohiyatiga kirilgani sari hissiy 
munosabatda o‘zgarish yuzaga keladi. Hissiy munosabatdagi 
o‘zgarish o‘qish jarayonida kitobxonga ham o‘tadi va ayni shu 
narsa uni asar mazmunini adib istagandek tushunishiga yo‘nal-
tiradi. Demak, badiiy obrazdagi ratsional va emotsional jihatlar 
uyg‘unligi badiiy konsepsiyaning shakllantirilishida ham, ifoda-
lanishida ham birdek muhim ekan. Badiiy obrazning muhim 
xususiyatlaridan yana biri uning ko‘p ma’noliligi bo‘lib, bu 
uning metaforikligi va sotsiativligi bilan belgilanadi. Badiiy 
obrazga xos “metaforiklik”ni “o‘xshashlik” bilangina bog‘lab 
qo‘ymaslik lozim. Ya’ni “metaforiklik” deganda, badiiy obraz-
ning bir narsa mohiyatini boshqa bir narsa orqali ochishga 
intilishi, san’atga xos fikrlash yo‘sini tushuniladi. Chinakam 
san’atkor nigohi mohiyatga qaratiladi, u narsa-hodisalar orasidagi 
tashqi o‘xshashlikka emas, nigohimizdan yashirin ichki o‘x-
shashligiga tayanib fikrlaydi. U biz kutmagan ichki o‘xshashlikni 
kashf etadi, natijada o‘sha biz bilgan narsa-hodisa ko‘z oldimizda 
butkul yangicha bir tarzda gavdalanadi, o‘zining bizga noayon 
qirralarini namoyon qiladi. Masalan, shoir (X.Davron) rangtasvir 


94
95
san’ati haqida yozadi: “Musavvir bo‘lmoq ersang, Tilingni 
sug‘urib ol Va yaradan to‘kilgan qon rangiga quloq sol”. Albatta, 
rangtasvirda ranglar “gapirishi” hammaga ma’lum, biroq ayni 
shu fikrni “gapirayotgan qon rangi” obrazi orqali berilgani – 
kashfiyot, metaforik fikrlash natijasi va xuddi shu narsa bizni 
hayratga soladi, shuurimizda muqim o‘rnashadi. Mohiyatga 
qaragan san’atkor qobig‘iga o‘ralib yashayotgan odam bilan 
sassiq ko‘lmakdagi tilla baliqcha yoxud o‘zida cheksiz kuch-
qudrat sezgani holda maqsadsiz yashayotgan odam bilan 
bemaqsad uchib yurgan burgut orasida (A.Oripov), turg‘unlikning 
biqiq muhitida yashayotgan ziyoli bilan bir izdan beto‘xtov 
yurayotgan tramvay (A.A’zam) yoki qatag‘on sharoitida ijod 
qilayotgan shoir bilan vahshiy qoyalar orasida quyoshga oppoq 
gul uzatgancha nafis chayqalayotgan na’matak (Oybek) orasida 
o‘xshashliklar topadi, birining mohiyatini ikkinchisi orqali ochib 
beradi. Keltirilgan misollar obrazli tafakkurda yuksak darajadagi 
assotsiativlik bo‘lishini ko‘rsatadi. Ma’lumki, assotsiativlik 
umuman inson tafakkuriga xos, tashqi olam ta’sirida ongimizda 
biror narsaning aksi paydo bo‘lishi hamono u bilan bog‘liq 
assotsiatsiyalar ham uyg‘onadi. Masalan, “qish” deyilishi bilan 
xayolimizda assotsiativ tarzda “qor”, “sovuq”, “po‘stin”, “chana” 
kabi u bilan bog‘liq tushunchalar ham uyg‘onadi. Ob razli 
tafakkur yuksak darajada assotsiativ sanalishiga sabab shuki, 
reallikda ko‘rilgan bir narsa san’atkor xayolida butunlay boshqa 
bir narsani, u bilan mutlaqo aloqasi bo‘lmagan narsani uyg‘otishi 
mumkin. Shu bois ham san’atkor yuqoridagicha o‘xshashliklarni 
topadi va badiiy obrazda aks ettiradiki, natijada obraz yuksak 
darajadagi assotsiativlik kasb etadi, shu asosda u ko‘p ma’nolilik 
xususiyatiga ega bo‘ladi. Buni, ayniqsa, assotsiativlik darajasi 
yuqori bo‘lgan ramziy obrazlar misolida yaqqol ko‘rishimiz 
mumkin. Masalan, Oybekning “ Na’matak” she’ridagi tabiat 
manzarasini badiiy obraz deb olsak, tabiiyki, uning birinchi 
ma’nosi tabiat manzarasining o‘zi. Holbuki, o‘z vaqtida shoir 
assotsiativ ravishda shu manzarada istibdod tuzumi sharoitidagi 
ijodkor taqdirini ko‘rgan va shu ma’noni ifodalagan. Shu bilan 
birga, obrazning ma’no ko‘lami shular bilangina cheklanmaydi: 
o‘quvchi o‘z hayotiy tajribasi, she’rni o‘qish paytidagi ruhiy 
holati bilan bog‘liq ravishda unda tamom boshqa mazmunni, o‘z 
mazmunini ham topishi mumkin. Ko‘p ma’nolilik, nafaqat, ram-
ziy, balki tom ma’nodagi realistik obrazlarga ham xos, faqat 
bunda ko‘p ma’nolilikning yuzaga kelish mexanizmi o‘zgacha, 
u badiiy obrazning yaxshi ma’nodagi notugalligi bilan bog‘liqdir. 
San’atkor ifodalamoqchi bo‘lgan fikr badiiy obrazda tugal 
aytilmaydi (ya’ni kitobxon og‘ziga chaynab solib qo‘yil maydi), 
badiiy obrazning ayrim chizgilari punktir (uzuq-uzuq chiziqlar) 
bilan tortiladi. Ya’ni san’atkor badiiy obrazda ma’lum imko-
niyatlar yaratadi-da, ularni ro‘yobga chiqarishni o‘quvchiga 
qoldiradi. Bu xil imkoniyatlar, ayniqsa, “obyektiv tasvir” yo‘si-
nidan borilgan, yozuvchi xolis kuzatuvchi mavqeyida turgan 
asarlarda kuchli namoyon bo‘ladi. Garchi asarda tasvirlangan 
narsa bitta bo‘lsa-da, o‘quvchilar (ijodiy tasavvur imkoniyati, 
xarakteri, dunyoqarashi va b.ga ko‘ra) turlicha bo‘lgani uchun 
konkret badiiy obraz ularning ongida turlicha akslanadi, turli 
xulosalarga olib keladi. Shu bois ham o‘quvchilar tasavvurida 
minglab Otabeg-u Kumushlar, Qobil bobo-yu Saidalar, Zebi-yu 
Miryoqublar yashaydi. Badiiy obrazga xos shu xususiyat tufayli 
ham asarni turli davrlarda turlicha tushunish, uning zamiridan 
yangi-yangi ma’nolarni ochish imkoni yaratiladiki, ayni shu 
narsa chinakam san’at asarini boqiylikka daxldor etadi” deyiladi.
Badiiy obraz – obrazlilik tushunchasining bir qismi bo‘lib, 
uning o‘ziga xos xususiyatlari real voqelikka va fikrlash ja­
rayoniga munosabatda aniq bilinadi. Ma’lumki, san’at va ada-
biyotda hayot obrazlar vositasida aks ettiriladi. San’atkor hayotni 
kuzatadi, kuzatib, diqqatini jalb etgan voqealarni tafakkur ola-
midan o‘tkazadi, ularni qayta tashkil qilib, yana jonli hayot 
shaklida yaratadi. G‘oyaviy-badiiy yetuk asarlardagi kishilar 
obrazi orqali biz muayyan davr ijtimoiy hayoti to‘g‘risida keng 
va konkret ma’lumot olamiz. “Obraz” deganda inson hayotining 
badiiy manzaralari tushuniladi. 


96
97
Ingliz adabiyotshunosining qayd etishicha, XVII asr fran-
suz adabiyoti Kornel va Rasin asarlari bilan bir qatorda, 
Laroshfukoning maksimalari, Bossyuening motam nutqlari, 
Bualoning poeziya to‘g‘risidagi traktati, de Sevinening qiziga 
maktublari, Dekart va Paskalning falsafaga oid asarlaridan iborat. 
XIX asr ingliz adabiyotiga esa odatda, Lem (lekin Bentamning 
emas), Makoley (lekin Marksning emas), Mill (lekin Darvinning 
ham, Gerbert Spenserning ham emas) asarlarini kiritishadi 
(o‘sha manba. 20-bet). Igltonning ushbu so‘zlaridan adabiyot 
to‘g‘risidagi tushuncha, tasavvur subyektiv hodisa ekani, “Bu 
asar adabiyotga tegishli, mana bu asar esa adabiyotga taalluqli 
emas” deyish kishilarning shaxsiy istak-xohishi, dunyoqarashi 
bilan bog‘liqligi anglashiladi. Terri Igltonning ta’kidlashicha, 
shu bilan bog‘liq holda, adabiyot aslida nima ekani, obraz, 
badiiylik qanday bo‘lishining mezoni, o‘lchovi hanuzgacha aniq 
emas (o‘sha manba. 20-bet). 
Adabiy asar qahramoni hayotdagi kishilarga juda o‘xshab ket-
sa-da, u biror odamning aynan o‘zi emas. Obraz badiiy asarlarda 
umumlashtirish asosida yuzaga keladi. Asarda tasvirlangan bir-
gina obrazda yuzlab-minglab kishilarga xos xususiyat va belgilar 
mujassamlashadi. Ayni chog‘da har bir san’atkor ijodkor alohida 
bir kishining o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rsatish orqali inson 
obrazini konkretlashtirib, unga jonlilik, hayotiylik, tabiiylik 
baxsh etadi va shu asosda emotsionallikka erishib, o‘quvchining 
hissiyotiga ta’sir qiladi, uni ishontiradi. Obrazlarning rang-
barangligi, estetik boyligi, ko‘p qirraligi bevosita hayot voqeligi 
bilan bog‘liqdir. Obrazlarning rang-barangligi konkret tarixiy 
sharoitdagi kishilar xarakterini haqqoniy tasvirlash natijasida 
yuzaga keladi. Bu – muayyan hayotiy voqelikni qahramonning 
ichki kechinmalari, o‘y-mushohadalari, xatti-harakatlari, qi liq-
odatlari, muomala-munosabatlari orqali badiiy ifodalash de-
makdir. Ijodkor qahramonlari qiyofasini yaratayotganida har bir 
obrazning o‘ziga xos xulq-atvorini ko‘rsatishga intiladi. Chunki 
adabiy asar qahramoni faqat umumlashma sifatlarga emas, balki 
hayotdagi kishilardek o‘ziga xos fe’l-atvorga ham ega bo‘lish 
kerak.
Prototip adabiy qahramon obrazini yaratishga asos sifatida 
tanlab olingan real insondir. Ammo adabiy qahramon hayotdagi 
odamning aynan o‘zi emas. Adabiy qahramon insonning ijodkor 
tomonidan muayyan badiiy niyat bilan yaratilgan obrazidir. 
Tarixiy mavzudagi asarlarda ham, zamonaviy hayot haqidagi 
asarlarda ham adabiy qahramonlar obrazini yaratishda hayotdagi 
kimlardir asos qilib olinadi. Yozuvchi asarini yozish chog‘ida, 
undagi personajlarning qiyofasi, xatti-harakati, kechinmalarini 
qalamga olayotganida o‘zi ko‘rgan, tanigan kishilarni xayolan 
tasavvur qiladi, ko‘rib-kechirgan, guvohi bo‘lgan, eshitgan 
voqealarni bir-biri bilan uyg‘unlashtirib, badiiy to‘qimalar 
hosil qiladi. Badiiy to‘qima ijodkorning ijodiy tasavvuri va 
xayoli mahsuli bo‘lib, hayotda aniq asosi va to‘liq o‘xshashi 
bo‘lmagan badiiy obrazlar, hayotiy holatlar, voqealar va shu 
kabilarni yaratishdir. Antik davrdan to XVII – XVIII asrgacha 
“badiiy to‘qima – ijodning asosi, eng asosiy sharti, poeziya 
(badiiy adabiyot)ning belgilovchi xususiyati” deyilgan. Badiiy 
to‘qimadan xoli, hayot voqealari o‘z ko‘rinishida, jo‘n bayon 
qilingan bitiklar “badiiy asar” sanalmagan. Badiiy to‘qima – 
hayot voqeligining qayta yaratilishi, ijod qilinishi. Badiiy to‘qima 
muammoning ildizlariga e’tibor qaratish, uni yuzaga keltirgan 
muhitni tahlil qilish, kishilararo munosabatlarni, personajlarning 
ruhiyatidagi ziddiyatli jarayonlarni anglash va ularni ta’sirchan 
tarzda yoritishdir. F.Dostoyevskiy “Jinoyat va jazo” romanida 
Raskolnikovning qotilga aylanishi sabablarini, uning jinoyatni 
amalga oshirganidan keyingi holatlarini o‘zining xayol-tasavvuri 
orqali san’atkorona mahorat bilan tasvirlaydi. Odil Yoqubov 
“Ulug‘bek xazinasi” romanida temuriy hukmdorning fojiasi 
ildizi, asosini xayol-tasavvuridagi badiiy to‘qima yordamida 
yoritib, tarixiy haqiqatni solnomalar, tarixiy manbalarda qayd 
etilganidan ko‘ra ta’sirchan tarzda ko‘rsatadi. 


98
99
Badiiy to‘qima hayotiy fakt bilan qo‘shilgan, uyg‘unlash-
ganida chinakam umumlashma – badiiy obraz vujudga keladi. 
Badiiy to‘qima ijodkorning hayotga faol munosabati natijasida 
paydo bo‘ladi. Yozuvchi badiiy to‘qima yordamida kishilarning 
hayotda namoyon etadigan ijobiy yoki salbiy xususiyatlarini 
va ko‘pchilikdan pinhon tutadigan sifatlari, xohish-istak, in-
tilishlarini ham tasvirlaydi va hayot hodisalarini o‘z ijodiy 
maqsadiga muvofiq o‘zgartirib ko‘rsatadi.
Igltonning ta’kidlashicha, “adabiyot – xayol-tasavvur, uy-
dirma, to‘qima” degan qarash keng yoyilgan. “Adabiyot – ha-
yotiy voqealarning aks ettirilishi” yoki “adabiyot – hayotda yuz 
ber magan, o‘ylab to‘qib chiqarilgan voqealarning gavdalan-
tirilishi” degan qarashlar uning mohiyatini ifodalamaydi. “Ta-
rixiy haqiqatning yoritilishi” va “badiiy haqiqatning ifoda-
lanishi” xususida bahslashish orqali ham adabiyot nima 
ekan ligini bilib bo‘lmaydi. Iglton ham adabiyotning asosi badiiy 
obraz, obrazlilikda ekaniga e’tibor qaratadi. Bunday qarash esa 
adabiyotshunosligimizda allaqachon qaror topgan. Ingliz tan-
qidchisi adabiyotning asosida tildan – so‘zlardan aniq maqsad 
asosida maxsus foydalanish turadi, deydi hamda rus olimi Roman 
Yakobsonning “adabiyot – til ustidan tashkiliy zo‘rlik o‘tkazish” 
degan fikrini keltirib: “Adabiyot maishiy turmushdagi nutqdan 
muntazam tarzda uzoqlashib, kundalik muomalada qo‘llanadigan 
tilni o‘zgartirib boyitadi” deb ta’kidlaydi. Umuman, ingliz olimi 
badiiy obraz va obrazlilik avvalo tildan foydalanish, so‘zlarni 
qo‘llash, ishlatish bilan bog‘liqligini qayd etadi (o‘sha manba. 
20-bet). 
Badiiy obraz – murakkab estetik kategoriya bo‘lib, unda 
ijodkor hayot hodisalari va inson qalbidagi turli o‘zgarish va 
kechinmalarni o‘z dunyoqarashi, maqsadi va estetik ideali asosida 
aks ettiradi. Gul, daraxt, bulut o‘zicha badiiy obraz emas. Ular 
ijodkor e’tibor qaratganidagina badiiy obrazga aylanadi. Badiiy 
obraz asosida borliqdagi narsa-buyumlarlar, hayot hodisalari 
turadi. Ijodkor ularga “ishlov” berib, ta’sirchan shaklga soladi.
Badiiylik asosida obraz va obrazlilik turadi. Obrazlilik 
hayot hodisalarini obrazlar orqali gavdalantirishdir. Kishilar 
bir-birlariga “sizga baxtdan taxt tilayman”, “hamisha gulday 
ochilib yuring”, “hayotingiz doimo shirin bo‘lsin” deya tilaklar 
bildirishadi. Ayni ezgu tilaklar ham obrazli fikrdir. Odamlar
nimadandir ta’sirlanib, hissiyotga berilib ketishganida beixtiyor 
obrazli fikr aytishadi. Bu ularning hissiyotlari to‘lqinlanganidan 
kelib chiqadi.
Obrazli fikr kishilarning diqqatini darhol jalb etadi. U 
odamning ongiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri emas, hissiyotlari orqali 
ta’sir qiladi. Shuning uchun ham obraz oddiy fikr, xabardan ko‘ra 
ko‘proq e’tiborni tortadi. Boshqalar e’tiborini o‘ziga qaratish esa 
odamni olamdagi jamiki narsadan ko‘ra ko‘proq lazzatlantiradi. 
Kishilar turli o‘xshatishlar topib, ovozini har xil ohangga solib 
gapirishi va uni tinglashayotgani, ma’qullashganida behad 
mamnun bo‘lib yayrashi, e’tiroz bildirib, fikrini inkor etib, gapini 
to‘xtatib qo‘yishganida esa ranjib qolishi shundan dalolat beradi. 
Har bir hodisaning tub mohiyatini belgilaydigan o‘ziga xos 
asosi bo‘ladi. Ana shu negiz uni boshqa narsa-hodisalardan 
farqlantirib turadi. Tarix, geografiya, fizika, kimyo, matematika, 
biologiya singari fanlar o‘rtasida muayyan bog‘lanishlar bo‘lsa-
da, ular orasida jiddiy tafovutlar ham mavjud. Bu farqlar, avvalo, 
ularning tarkibiy qismlaridan kelib chiqadi. Masalan, biologiya 
fanining botanika tarmog‘ida o‘simliklar dunyosi tekshirilsa, 
zoologiya yo‘nalishida hayvonot olami o‘rganiladi. Shu singari 
adabiyotshunoslikning adabiyot tarixi qismida so‘z san’ati tarixi, 
adabiyot nazariyasi qismida adabiyotdagi o‘zgarishlar, yo‘nalish, 
tamoyillar, nazariy masalalar, adabiy tanqid qismida esa joriy 
adabiyot hodisalari, adabiy jarayon muammolari tadqiq etiladi. 
Folklorshunoslikda ertak, doston, qo‘shiq, maqol singari xalq 
og‘zaki adabiyoti namunalari, matnshunoslikda adabiy-badiiy 
asarlar matni tahlil qilinadi. Bu adabiyotshunoslikning o‘rganish 
manbasi badiiy adabiyot asarlari ekanligini bildiradi. Ana shu 
manbaning o‘ziga xos bosh xususiyati badiiylikdir. Badiiylik 


100
101
esa, avvalo, borliq hodisalarini jonlantirish, ularga insonga xos 
xususiyatlarni ko‘chirishdir. Badiiylik ijodkorning o‘z fikrini 
o‘quvchiga xuddi o‘zi his qilgan, idrok etgan darajada tushuntira 
olishdir. Badiiylikning yuksak ko‘rinishi obrazlarda namoyon 
bo‘ladi. Ijodkorning iqtidori, uning san’atkor sifatidagi mahorati 
u yaratgan badiiy obrazda aks etadi.
Obraz faqat san’atga xos hodisa emas. Ilm-fanda ham obraz 
mavjud. Unda obraz muayyan fikr, g‘oyani isbotlash, tasdiqlash 
uchun xizmat qiladi. Ilm-fandagi obraz voqea-hodisaning 
shunchaki surati, ko‘rinishi, nusxasini bildiradi. San’at va 
adabiyotdagi obraz esa voqea-hodisalarning oddiy nusxa yoki 
surati emas, balki ularning “chizib, yo‘nib, o‘yib yasalgan”, 
ya’ni ta’sirchan shaklga solingan holatidir.
San’at va adabiyotdagi obraz ijodkorning aql-tafakkuri, 
qalb quvvati bilan boyitilgani bois ilm-fandagi obrazdan ko‘ra 
ta’sirchanroq bo‘ladi. Chunki haykaltarosh oddiy xarsang tosh, 
yog‘ochni chizib, yo‘nib, o‘yib shakl beradi, ya’ni obraz yaratadi. 
Musavvir borliq hodisalarining dabdurustdan sezish, payqash 
mushkul bo‘lgan qirralarini ta’sirchan bo‘yoq, rang, chizgilar 
vositasida xuddi jonliday, harakatlanayotganday namoyon 
etishga intiladi. Shoir, yozuvchi esa so‘z vositasida voqelikning 
yorqin manzarasini yaratishga harakat qilib, kishilarni turli 
vaziyatlarda so‘zlatadi. Ularning holat, ko‘rinishlaridagi eng 
e’tiborli jihatlarni gavdalantirib, ko‘nglida kechayotgan o‘y, 
xayolidagi manzaralarni aks ettiradi.
She’r mutolaa qilganida, qo‘shiq eshitganida hamma ha-
yajonlanadi. Bunday paytlarda har bir kishining qalbida ajib hislar 
paydo bo‘lib, unda boshqalarga yaxshilik qilish istagi uyg‘onadi. 
She’riyatning, umuman, san’at va adabiyotning ahamiyati, avva-
lo, shu bilan belgilanadi. Ular hissiyotlarimizni ma’lum yo‘lga 
solib, qalbimizda olamga va odamlarga nisbatan hamnafaslik, 
hamdardlik hissini ulg‘aytiradi. Bizni hayotsevarlikka, shukro-
nalikka undaydi. Bundan qalbimiz quvvat olib, ruhimiz tozaradi. 
Shunda ajdodlarimiz, notanish zamondoshlarimiz bilan ma’nan, 
ruhan yaqinligimizni his qilamiz. Chunki asl she’rlarda So‘z 
odatdagidek aloqa, axborot vositasi emas, qalb hodisasiga ayla-
nadi. Shu bois Navoiy: ”Ko‘ngil durji ichra guhar so‘zdurur, 
/ Bashar gulshanida samar so‘zdurur”, deydi. She’r, qo‘shiq 
kishilarga boshqa barcha narsadan ko‘proq ta’sir etadi. Odamlar 
ularni o‘qigani, eshitganida hayotning mohiyati, o‘zining holatini 
beixtiyor idrok eta boshlaydi. Bunday chog‘larda har bir odam 
tushuntirib, sharhlab bo‘lmaydigan holatga tushadi. Chunki 
o‘shanda kishilar bir lahza bo‘lsa-da, ilohiyat bilan bog‘lanadi. 
Shuning uchun insoniyat hamisha she’r, qo‘shiqqa ehtiyoj sezib 
yashaydi. Odamlar quvonganida ham, qayg‘uga botganida ham 
uni qo‘msaydi, unga intiladi. She’r, qo‘shiq kishiga doimo 
allaqanday taskin, tasalli beradi. 
Hayot davom etarkan, unda axborot oqimi hech qachon 
to‘xtamaydi. Xabarlar daryo to‘lqinlari misol birining ustiga 
navbatdagisi kelib tushaveradi va aksariyat yangiliklar sanoqli 
soatda eskirib, ahamiyati, qadrini yo‘qotadi. Shiddati tez zamo-
namizning har bir kuni ham shundan dalolat beradi. Lekin necha 
asr o‘tsa-da, Navoiyning “Meni men istagan o‘z suhbatig‘a arju-
mand etmas,/ Meni istar kishining suhbatin ko‘nglim pisand 
etmas./ Ne bahra topqomen andinki, mendan istagay bahra,/ Chu 
ulkim, bahrai andin tilarmen bahramand etmas” degan baytlarida 
har birimizning dilimizdagi haqiqat aytilganday tuyuladi. Yoki 
Boburning: “ Har kimki vafo qilsa, vafo topqusidir,/ Har kimki jafo 
qilsa, jafo topqusidir./ Yaxshi kishi ko‘rmagay yomonlik hargiz,/ 
Har kimki yomon bo‘lsa, jazo topqusidur” degan ruboiysidan 
axborot asri odamlari ham tasalli olib, ko‘ngli yorishadi. Bu 
esa So‘z she’rda zamonlar osha qalblarni bog‘lovchi vositaga 
aylanishini bildiradi. Mumtoz va zamonaviy adabiyot namunalari 
So‘zning ana shu xususiyati bois e’tiborni tortadi. So‘zda mana 
sifat mavjudligi tufayli Cho‘lponning: “Tiriksan, o‘lmagansan, / 
Sen-da odam, sen-da insonsan! / Kishan kiyma, bo‘yin egma, / 
Ki, sen ham hur tug‘ilg‘onsan!” satrlari har bir kishining qalbida 
g‘urur hissini uyg‘otadi. Oybekning: “Bir o‘lkaki, tuprog‘ida 


102
103
oltin gullaydi, / Bir o‘lkaki, qishlarida shivirlar bahor, / Bir 
o‘lkaki, sal ko‘rmasa quyosh sog‘inar” satrlari vatanga muhabbat 
hissini jo‘shtiradi. G‘afur G‘ulomning: “Har lahza zamonlar 
umridek uzun, / Asrlar taqdiri lahzalarda hal./ Umrdan o‘tajak 
har lahza uchun/ Qudratli qo‘l bilan qo‘yaylik haykal” misralari 
esa hammamizni hayotsevarlikka undaydi. Hamid Olimjonning: 
“Bunda gulning eng asllari,/ Baxmal gilam, alvon poyondoz,/ 
Tabiatning bor fasllari: / Bahor va yoz qarshimda peshvoz” 
degan satrlari har birimizning ko‘nglimizda aks-sado beradi. 
Chunki ushbu she’rlarda so‘zlar odatdagidan boshqacha ta’sir 
quvvatini namoyon etadi. 
Shoir ilhomi jo‘shganida o‘zini to‘lqinlantirgan tuyg‘u 
va kechinmalarni So‘zga soladi. Shu bois she’r boshqalarni 
kutilmagan kayfiyat, holatga tushiradi. Chunki asl she’rda, 
mahorat bilan yaratilgan kuy, qo‘shiqda So‘z qalblarni qalblarga 
bog‘lab, ruhlarni ruhlarga tutashtiradi. Shunda barchaning 
bir-biri bilan yaqinligi, hamnafasligi yuzaga keladi. Afsuski 
uni na ushlab, na ko‘rib bo‘ladi. Bir tomchi suvda daryoning 
ulug‘vorligi, qudrati ko‘rinmaganiday so‘zlar ham alohida 
holida faqat bitta ma’noni anglatadi. Lekin ular chinakam she’r, 
qo‘shiqqa aylanganida daryodek ulug‘vorlik, qudrat kasb etadi. 
Daryoning bu sifatlari ko‘zga yaqqol tashlanadi. So‘zning ayni 
xususiyatlari esa faqat qalbda aks etadi. Daryo goh to‘lib-toshib 
oqadi, goh sayozlashadi, goh qurib qoladi. Chinakam she’r, qo‘-
shiq, umuman, asl san’at asarlarining mazmuni esa vaqt o‘tgan 
sari teranlashib, qadri ortib boradi. Rudakiy, Firdavsiy, Hofiz, 
Navoiy kabi ulug‘ shoirlar asarlari bugun ham hammani hayratga 
solayotgani shundan dalolat beradi. Quyosh, oyning nurlarini 
bir joyga jamlab bo‘lmaganidek, asl she’r, qo‘shiqlarning ta’-
sirchanligi sirini izohlashga aql ojizlik qiladi. Chunki ularda 
So‘z qalb hodisasiga aylanib, tuyg‘ularni tiniqlashtirib, ruhni 
butun borliq bilan bog‘laydi. Lekin she’r, qo‘shiqning jozibasi, 
sehrini har kim o‘zicha his qiladi. Minglab, millionlab odamlar 
asl she’r, qo‘shiqlardan bahramand bo‘lsa-da, ammo bundan 
ularning sifatiga – ma’nosiga zarracha putur yetmaydi. Aksincha 
asl san’at asarlari, jumladan, she’r, qo‘shiqlar vaqt o‘tgan sari 
ulug‘vorlashib, jozibador bo‘lib boraveradi. Ajdodlar yaratib 
qoldirgan she’r, qo‘shiqlar doimo kishilarni ruhlantiradi. Chunki 
ulardagi so‘z va ohang barcha zamonda kishilarning tuyg‘ularini 
ulg‘aytiradi. Odam esa olam go‘zalliklarini tuyg‘ulari orqali 
his qiladi. Kishilarning tuyg‘usi qanchalik o‘ssa, ular olam 
go‘zalligini shunchalik kuchli his etadi. Qalb go‘zallik hissiga 
to‘lganida esa kishida ezgulikka intilish istagi kuchayadi.
Asl she’r, qo‘shiq, hikoya, qissa ijodkorning qalbida jo‘sh 
urgan his-tuyg‘udan tug‘iladi. Umuman, chinakam san’at 
asari hissiyot zaminida vujudga keladi. Shu bois ular odamlar 
diqqatini darhol jalb etadi. She’r, qo‘shiq, doston, drama 
kishilarni siyosatdan, fandan ko‘ra tezroq hamjihat qiladi. 
“Shashmaqom” hech kimni befarq qoldirmasligi, Betxoven, 
Motsart musiqasini o‘zbeklar ham, yaponlar ham ishtiyoq bilan 
tinglashi, ajdodlarimizning masnaviyxonlik, bedilxonlik qilib 
bahra olishgani buni tasdiqlaydi.
Chinakam she’rda, qissa, hikoya, roman sahifalarida 
ko‘ngildan yalt etib o‘tgan oniy tuyg‘ular, unda kechgan zavq-
shavq tug‘yonlari, chuqur mushohada hosilasi bo‘lgan fikrlar 
ifodalanadi. Ya’ni asl adabiy-badiiy asarning ohangi, ma’no-
mazmuni ijodkorning qalb hujayralaridan o‘sib chiqadi. Asqad 
Muxtor: “Bolalar hovliqib yangi yil kutadi, / Menga esa yil 
kuzatish – g‘am. / Qilt etib uzilgan bitta yaproq ham / Naq 
qalbimga tegib o‘tadi” deya nozik kuzatish, qarshilantirish 
asosida kutilmagan fikr bildirsa, Abdulla Oripov: “Tingla, 
bu abadiy sado bo‘ladi,/ Gadoning dushmani gado bo‘ladi./ 
Ikkovi bir-birin yegunicha to/ O‘rtada bu dunyo ado bo‘ladi” 
deb hayot kurashdan iborat ekanini to‘g‘ridan-to‘g‘ri aytadi. 
Ijodkorning qalbida fikr yetilib, his­tuyg‘u bilan uyg‘unlashsa, 
u she’rda, hikoya, qissa. dramada ta’sirchan shaklga tushib, 
munosib ohangini topsa, undagi so‘zlar erigan temir tomchisi 
kabi boshqalar qalbini o‘rtab yuboradi. Chunki shoir, adib o‘z 


104
105
asarida qalbini ochib, unda uyg‘ongan turfa tuyg‘ularini taqdim 
etadi va ayni hissiyotlar boshqalar ko‘ngliga ko‘chib, aks-sado 
beradi. Albatta, she’rdan, kuy, qo‘shiq, qissa, hikoya, romandan 
umuman, san’at asarlaridan har kim didi darajasida ta’sirlanadi. 
Odamlarni qavm-qarindoshlik, vatandoshlik, dindoshlik, 
zamondoshlik kabi rishtalar bog‘lab turadi. Bundan tashqari, 
kishilar orasida ruhiy bog‘lanish ham mavjudki, u zamondoshlik, 
vatandoshlik, millatdoshlik kabi tushunchalardan kengroq miq-
yosni qamrab oladi. Yer yuzidagi barcha odamlarning Olimpiya 
o‘yinlarini zavqlanib tomosha qilishi yoki “Navro‘z” tantanalari, 
“Sharq taronalari” festivalida yangragan kuy, qo‘shiqlar turli 
millat kishilarini birday hayajonga solishi shundan dalolat 
beradi. San’at hamisha odamlarni zamoni va makoni, irqi va tili, 
dinidan qat’i nazar, ma’nan va ruhan hamjihat etadi. Kishilar bir-
birining, ajdodlari va zamondoshlarining qalbini kuy-qo‘shiq, 
she’r-u doston, me’moriy inshootlar, tasviriy va amaliy san’at 
asarlari orqali ko‘proq his qiladi. Chunki ularda turli tuyg‘u, 
hissiyotlar ifodalanadi. Ularga vaqt, til, din singarilar chegara, 
to‘siq bo‘lolmaydi. Tuyg‘u, hissiyot odamzod o‘ylab topgan 
mantiq mezonlariga sig‘maydi. Hofiz, Navoiy, Bedil, Gyote 
she’rlarining zamonlar va makonlar oshib o‘tayotgani chinakam 
san’at asari sarhad bilmasligidan guvohlik beradi.
Barcha fanlar birlashganida ham kuy, qo‘shiq va she’r sin-
gari odamlar e’tiborini tortolmaydi. San’at va adabiyot fandagi 
ko‘p dan­ko‘p kashfiyotlarga turtki beradi. O‘tgan asrning buyuk 
kashfiyotlaridan biri – nisbiylik nazariyasi muallifi Albert 
Eynshteyn unga fizika, matematika fani yutuqlaridan ko‘ra Fyodor 
Dostoyevskiy asarlari ko‘proq ta’sir ko‘rsatganini ta’kidlaydi. 
Donishmandlarning bu kabi e’tiroflari insonning aql­tafakkuri 
uning hissiyotlaridan oziqlanishini bildiradi. Aslida ham odam 
narsa­hodisalar o‘rtasidagi o‘xshashlik, muvofiqlik, bog‘liqlikni 
ichki hissiyotlari vositasida sezadi. Ichki hissiyotlarimiz har 
birimizni bo‘lg‘usi voqealardan ogoh ham etadi. Afsuski, ak-
sariyat hollarda, uning ishoratlarini e’tiborsiz qoldiramiz. Hodisa 
ro‘y berganidan keyingina xayolimiz chekkasidan yilt etib o‘t-
gan ishoratlarni esga olamiz. Chinakam she’r, qo‘shiqdagi so‘z 
va ohang, roman, qissa, tragediyalardagi mulohaza, musho ha-
dalar ko‘nglimizda to‘ng‘ib, harakatsiz qolgan tuyg‘u, kechin-
malarni qo‘zg‘atib, ularga quvvat beradi. O‘shanda biz avval 
anglamagan haqiqatlarimizni idrok eta boshlaymiz. Shu bois be-
ixtiyor kuy, qo‘shiq, she’r, qissa, dostonlarning ta’siriga berilib, 
boshqa tashvish, muammolarimizni bir zum bo‘lsa-da, unutamiz. 
Chunki ulardagi So‘z va ohang qalbimizni muayyan muddat 
turmushning mayda-chuyda tashvish, g‘urbatlaridan xalos etadi.
So‘z she’r, doston, roman, qissa, drama, komediyalarda 
kun 
dalik muloqotda sezilmaydigan sir-sehrini oshkor etadi 
hamda har bir kishi, istasa-istamasa, uning ta’siriga tushadi. 
Badiiy asarlardagi so‘zlar, mulohaza, mushohadalar odamlarni 
ruhlantirishi ham, tushkunlikka solib qo‘yishi ham mumkin. 
Shuning uchun adabiyot barcha zamonlarda eng qudratli tash-
viqot vositasi sanaladi. Adabiyot qanday maqsadga yo‘naltirilsa, 
shunga mos g‘oyalarni ifodalaydi va ular ijtimoiy hayotda 
o‘zining ta’sir kuchini namoyon qiladi. Ya’ni kishilarning 
ko‘nglidagi yashirin istak-xohishlarni uyg‘otib, ularni faoliyatga 
undaydi. Shu bois badiiy asarlarga katta-yu kichik doimo 
ehtiyoj sezadi. Bu ham so‘zning ilohiyligini, unda g‘aroyib 
sifat-u xususiyatlar yashirin ekanligini bildiradi. Badiiy asarlar 
qalb va borliq orasida faqat ichki hissiyotlar bilan anglash 
mumkin bo‘lgan nihoyatda nozik tutashuvlardan darak beradi. 
Shu bois she’r, qo‘shiq, doston, drama, qissa, roman ta’siriga 
tushganida tevarak-atrof odamga odatdagidan boshqacha tuyula 
boshlaydi. U bu paytda xursand bo‘lsa ham, iztirobga tushsa 
ham beixtiyor samoga qaraydi. Chunonchi o‘simliklar, dov-
daraxtlar ham osmonga intilib o‘sadi. Jonzotlar ham shodligi, 
qayg‘usini osmonga qarab, ovoz chiqarib izhor etadi. Otlar, itlar, 
mushuklar, hatto, qushlarda ham shunday holat kuzatiladi. Ulug‘ 
adib Chingiz Aytmatov bejiz o‘z asarlarida bo‘ri, qoplon ilojsiz 
qolganida osmonga qarab nola qilganini tasvirlamagan. Nabotot, 


106
107
hayvonot olamining quvonch-qayg‘usini samoga qarab ma’lum 
qilishi sarhadsiz kenglikda barchani boshqarib turuvchi ilohiy 
qudrat borligiga yaqqol dalolat emasmi!
Asl she’r, qo‘shiqda, roman, qissa, hikoya, doston, dramada 
so‘zlar ichki ohanglar asosida bir-biri bilan tutashib, ta’sirchanlik 
kasb etadi va qalbni bepoyon kengliklarga qarab tortadi. Odam 
bu paytda o‘zini allaqanday ulg‘ayganday his etadi. Chunki 
o‘shanda uning ruhi butun borliq bilan uyg‘unlashadi. Bu lah-
zalarda har bir kishi olam benihoya mukammal yaratilgani, 
har bir narsada Ollohning cheksiz qudrati namoyon ekanligini 
ich-ichidan anglay boshlaydi. Iste’dodli ijodkorlar ana shu 
haqiqatni barcha idrok etishini istaydi. Ular shu bois So‘zning 
sehri, jozibasini boshqalardan chuqur his etib, unga hammadan 
ko‘ra ko‘proq e’tiqod qiladi. Mavlono Jaloliddin Rumiy: “Har 
bir narsaning asli – so‘z. Sening so‘zdan xabaring yo‘q va 
uni mensimaysan. So‘z amal daraxtining mevasidir. Chunki u 
amaldan tug‘iladi. Ulug‘ Tangri olamni so‘z bilan yaratdi va 
“Bo‘l “ deyishi bilan u ham bo‘la qoldi” deydi. 
Har bir odam – chinakam mo‘jiza. Chunki har bir kishining 
qalbi uning o‘ziga va boshqalarga noayon sir-jumboqlarga 
to‘la. Qalbga faqat so‘z va ohang yo‘l topa oladi. So‘z she’r va 
qo‘shiq shakliga kirganida, hikoya, qissa, roman, doston, drama, 
tragediyaga aylanganida qalb unga “eshik”larini keng ochib 
qo‘yadi. O‘shanda uni bosib yotgan zulmat pardalari ko‘tarilib, 
har qanday kishi halim, muloyim, samimiy bo‘lib qoladi. 
Bunday paytda qahri qattiq battol ham o‘zicha gunohlarini tan 
olib, afsuslanadi. Boshqalarga ozgina bo‘lsa-da, yaxshilik qilish, 
muruvvat ko‘rsatishni ko‘nglidan o‘tkazadi. Ko‘ngli yorishgan 
kezda har bir odam o‘zida, albatta, shunday o‘zgarishni his 
qiladi. Chunki qalbni poklaydigan so‘z va ohang ruh olamidan 
keladi. Shuning uchun Mavlono Jaloliddin Rumiy: “Tan – bu 
ko‘ngil soyasining soyasi,/ Dilga hech yetgaymu qurbi poyasi” 
deydi. Ko‘pchilik tananing o‘ng tomonida joylashgan yurakni 
“ko‘ngil” deydi. Yurak haqiqatan har qanday tirik jonzot uchun 
hayot manbayi sanaladi. Yurak faoliyati to‘xtasa, odam ham, 
boshqa jonzotlar ham, albatta, halok bo‘ladi. Turkiycha “ko‘ngil”, 
arabcha “qalb”, forscha “dil” so‘zlari shu bois yurakka nisbat 
beriladi. Aslida yurak ham xuddi o‘pka, jigar, buyrak singari 
bir parcha et. Yurak moddiy narsa bo‘lgani bois uni ko‘rish, 
ushlash mumkin. Qalb, dil, ko‘ngil esa bunday emas. Insondagi 
eng muhim ushbu unsurni na ko‘rib, na ushlab bo‘ladi. Lekin 
hamma uning borligi, mavjudligini, ikki barmoq orasidan ham 
o‘ziga yaqinligini hamisha his qiladi. 
“Qalb”, “dil”, “ko‘ngil” tushunchalari insonning o‘ziga 
ham, boshqalarga ham ko‘rinmaydigan, faqat sezish, his qilish 
mumkin bo‘lgan sirli xilqatni ifodalaydi. Bu g‘aroyib jumboq 
kishini turli kayfiyat va holatga soladi. Quyosh, oyning nuri, 
olov, elektr energiyasi atrofni yoritib, isitib, hayot bag‘ishlagani 
singari qalbda kechadigan his-tuyg‘ular ham kishiga o‘z ta’sirini 
o‘tkazadi. Shu bois odam kayfiyati tushganida o‘zini allaqanday 
zulmat ichida qolganday his qiladi. O‘sha paytda unga hayot 
ma’nosiz tuyuladi. Uni hech narsa qiziqtirmay qo‘yadi. Kayfiyati 
chog‘ bo‘lganida aksincha holat ro‘y beradi. She’r, qo‘shiq, kuy, 
umuman, san’at esa kishilardagi ezgu his-tuyg‘ularni uyg‘otib, 
ularning ruhini quvvatlantiradi. Shunda borliq, hayot ma’no kasb 
etib, har bir odamda yashashga intilish hissi paydo bo‘lib, unda 
turli orzu-istaklar tug‘iladi. Ruhi ko‘tarilib, qalbida hissiyotlar 
to‘lqinlanganda odam beixtiyor she’r o‘qigisi, qo‘shiq aytgisi 
keladi.
Albatta, aksariyat she’r, qo‘shiqlar, doston, qissa, roman, 
dra malar ishq-muhabbatga bag‘ishlanadi. Chunki ayni tuy g‘u 
insonning jismi va ruhini uyg‘unlashtiradi. Mumtoz adabiyoti-
mizdagi ishq-muhabbat haqidagi she’r, qo‘shiq, dostonlarda 
Yaratuvchining go‘zal yaratig‘i – sohibjamol qiz, vafodor ayol, 
jasur o‘g‘lonlar ta’riflanib, uning vositasida Allohga hamdu 
sano, shukrona izhor etiladi. Rudakiy, Hofiz Sheroziy, Navoiy 
g‘azallarida, zamonaviy shoirlarning she’rlarida yor timsolida 
Ollohga muhabbat, Unga intilish ifodalanadi. Shu bois ayni 


108
109
mavzudagi she’r, qo‘shiqlar, dostonlar hamisha barchani qi-
ziqtiradi. Qalb boshqa mavzudagi doston, qo‘shiq, she’rlardan 
ko‘ra ishq-muhabbat mavzusidagi she’r, qo‘shiq, doston, qissa, 
roman, dramalardan ko‘proq ta’sirlanadi. Chunki So‘z va ohang 
ushbu mavzuda bo‘lakcha ma’no va jarang kasb etadi. Ularda 
insonning asl maqsadi – ilohga intilishi yaqqol ifodalanadi. Shu 
bois bu mavzudagi So‘z ohanraboga aylanib, odamlarni maftun 
etadi. Navoiyning: “So‘z guhariga erur oncha sharaf / Kim, bo‘la 
olmas anga gavhar sadaf. / To‘rt sadaf gavharining durji ul, / Yetti 
falak axtarining burji ul” misralari ishq-muhabbat vasf etilgan 
she’r, doston va qo‘shiqlardagi So‘z to‘g‘risida aytilganday 
tuyuladi. Sharq shoirlari qadimda g‘azalni Ollohga muhabbat, 
odamlarga mehr izhor etishning eng ajoyib shakli deb bilishgan. 
Jumladan, Fuzuliy: ”G‘azaldur safobaxsh ahli nazar, / G‘azaldur 
guli bo‘stoni hunar” degan.
Odamzod azaldan so‘zning siriga yetishga intilgan. Yozuv 
uning ana shu izlanishlari zamirida vujudga kelgan. Insoniyat 
aynan yozuv – so‘zni shakl solish orqali taraqqiyot yo‘liga 
kirgan. G‘ildirak ham, koinot kemalari ham, kompyuter ham 
aslida yozuv tufayli kashf etilgan. Radio, telefon, televizor, 
mikrofon, diktafon ham so‘zni bir-biriga yetkazish maqsadida 
yaratilgan. So‘zni ta’sirchan etish niyatidagi izlanishlar natijasida 
video va boshqa uskunalar ixtiro qilingan. Kishilarning So‘z 
sirlarini ochishga intilishi aslida nay, doira, dutor singari sozlarni 
yasashdan boshlangan. Hozirgi sahna tomoshalari, turli filmlar, 
kliplar ham insoniyatning So‘z sehri, jozibasidan bahramand 
bo‘lish yo‘lidagi izlanishi hech qachon to‘xtamasligini bildi-
radi. Chunki she’r, qo‘shiq, doston, qissa, roman, dramalarda So‘z 
odatdagi aloqa vositasi emas, balki turli zamon va makondagi 
qalblarni tutashtiruvchi ilohiy omilga aylanib, kishilarni ham-
jihat qiladi. Adabiyotda badiiy obraz o‘zida ana shunday sifat-
xususiyatlarni mujassam etgan so‘z vositasida yaratiladi. Ma’-
lumki, adabiy asarda (umuman, san’atning barcha turlarida) 
tasvirlangan inson, narsa-buyum, hodisalarning barchasi obraz 
deb yuritiladi. Chunki ularning har biri hodisaning ma’lum bir 
qirrasi, jihatini bo‘rttirib ko‘rsatib, voqelikni to‘la tasavvur etish 
imkonini beradi. 
San’at va adabiyotda “obraz” deyilganda, birinchi navbatda, 
inson nazarda tutiladi. Yozuvchi, shoir, rassom, haykaltarosh 
inson obraziri o‘zining hayotiy kuzatishlari, tajribasi, xayoli 
quvvati bilan yaratadi. Obraz so‘zining o‘zagi “raz” (chiziq) 
bo‘lib, undan “razit”(chizmoq, yo‘nmoq, o‘ymoq), undan 
“obrazit”(chizib, o‘yib, yo‘nib shakl yasamoq) paydo bo‘lgan. 
Ana shu “obrazit” so‘zidan “obraz” atamasi vujudga kelgan. 
Bu so‘z “umuman olingan tasvir” ma’nosini bildiradi. Obraz 
ham umumlashgan, ham individuallashgan xususiyatni o‘zida 
gavdalantirgan hodisadir. Badiiy obraz esa ijodiy-ruhiy faoliyat 
mahsuli sifatida yaratilgan asarning san’atga mansubligini 
belgilovchi muhim xususiyatdir. Obrazlilik badiiylikning bi-
rinchi sharti bo‘lib, u voqelikni badiiy obrazlar orqali idrok 
etish, badiiy obrazlar vositasida fikrlash demakdir. Ijodkor hayot 
voqeligini va kishilar obrazini o‘z holicha emas, balki muayyan 
estetik ideal asosida aks ettiradi. Estetik ideal (yunoncha 
idea so‘zidan – tasavvur, tushuncha) esa estetika, jumladan, 
adabiyoshunoslikning muhim ilmiy kategoriyalaridan biri bo‘lib, 
u go‘zallik, estetik mukammallikning yuksak darajasi haqidagi 
muayyan timsoliy tasavvurlar majmuidir. “Badiiy obraz” 
deganda, borliq hodisalarining ijodkor ko‘zi bilan ko‘rilgan va 
uning ideali asosida ijodiy qayta ishlangan aksi nazarda tutila-
di. Badiiy obrazlar ijodkor estetik ideali bilan munosabatiga 
ko‘ra: ijobiy va salbiy obrazlar; ijodiy metodga ko‘ra; realistik, 
romantik va boshqa; yaratilish usuliga ko‘ra: fantastik, grotesk 
va boshqa; xarakter xususiyati va estetik belgisiga ko‘ra: tragik, 
satirik, yumoristik obrazlarga ajratiladi. Adabiyotshunoslikda 
individual obraz, xarakter, tip terminlari ham qo‘llaniladi. 
Individual obraz deganda o‘ziga xos fe’l-atvori, gap-so‘zlari, 
xarakter xususiyatlari bilan namoyon bo‘luvchi personaj nazarda 
tutiladi. Xarakter esa muayyan davr va muhit kishilariga xos eng 


110
111
muhim umumiy xususiyatlarni o‘zida mujassam etgan adabiy 
qahramon obrazidir. Muayyan ijtimoiy-tarixiy sharoit, davr va 
muhitga xos muhim xarakterli xususiyatlarni o‘zida namoyon 
etgan obraz esa tip deb yuritiladi.
Inson va uning hayotini tasvirlash vositasi So‘z nihoyatda 
murakkab, ko‘p qirrali, ma’nolarga boy hodisa bo‘lib, tilshu-
noslikda so‘z to‘g‘risida 400 ga yaqin ta’rif mavjud. So‘zning 
ma’no doirasi o‘zgaruvchan bo‘lib, u goh torayib, goh kengayib 
boradi. So‘zning haqiqiy ma’nosi nutq jarayonida – og‘zaki yoki 
yozma ifoda qilinganida oydinlashadi. Ayni bir so‘z bir paytning 
o‘zida ham ijobiy, ham salbiy ma’no ifodalashi mumkin. So‘z-
ning mana shunday tovlanishlarini tushunish, anglash ja-
rayonida kishining hayot haqidagi tasavvuri oydinlashib, borliq 
to‘g‘risidagi bilimi ortib boradi. So‘z o‘xshatish, sifatlash, 
jonlantirish, mubolag‘a singari badiiy san’atlar “libos”iga o‘ralib, 
hayot haqida muayyan hikmatni o‘zida mujassamlashtirganida 
beixtiyor ong-u shuurimizga ta’sir etib, ko‘ngilga yaqin, yorug‘ 
xotiralarni uyg‘otadi. Kishini boshqalarga hamdard, hamfikr 
etib qo‘yadi. So‘z qalb hodisasiga aylanganida kishida shunday 
holat, kayfiyat yuzaga keladi.
Ingliz adabiyotshunosi Iglton har qanday asar emas, hayot 
voqeligi badiiy obraz vositasida gavdalantirilgan asargina badiiy 
asar sanaladi, deydi. Hayot voqeligining aksi bo‘lgan badiiy 
obraz esa turmushdagi hodisalarning shunchaki aksi emas, balki 
muayyan ideal asosida ijodiy qayta ishlangan ko‘rinishi bo‘lib, 
u o‘zida konkretlilik va umumiylikni ifodalaydi. Masalan, 
A.Qahhorning “O‘g‘ri” hikoyasidagi Qobil bobo, “Bemor” hi-
koyasidagi Sotiboldi, “Anor” hikoyasidagi Turobjon obrazi aniq 
bir kishi bo‘lishi barobarida, o‘zida ko‘plab odamlarning ahvoli, 
taqdirini mujassamlashtiradi. Iglton badiiy obrazning ana shu 
jihatini e’tiborga olib: “Don Kixot” bosh qahramon to‘g‘risida 
yozilmagan. Ushbu asarda adabiy qahramon har yoqqa sochilib 
yotgan voqealarni bir joyga jamlab naql qilish vositasi, xolos” 
deydi (o‘sha manba. 22-bet).
Ingliz adabiyotshunosi Terri Iglton: “Agar shoir mening 
sevgilim qizil gulga o‘xshaydi, desa, biz bunga ishonamiz. 
Shoirning ehtirosga to‘la bu kabi so‘zlarini eshitganimizda, 
o‘qiganimizda biz unga hech qanday e’tiroz bildirmaymiz. 
Chunki shoirning o‘z ma’shuqasini qizil gulga qiyoslashi g‘alati 
tuyulmaydi, hech kimni ajablantirmaydi. She’rda so‘zlarning 
muayyan tartib bilan jarangdor musiqiylik hosil qilishi hech 
qanday e’tiroz bildirishga o‘rin qoldirmaydi. Negaki shoir 
qandaydir ayolni ta’riflash orqali muhabbat tuyg‘usini madh 
etadi. Shoirning so‘zlari, umuman, adabiyot biologiya darsligi 
yoki sut sotuvchining qaydlari singari biror bir ahamiyatga ega 
bo‘lmasa-da, biz uni xush qabul qilamiz. Chunki unga ehtiyojimiz 
bor”, deydi (Iglton T. Теория литературы: Введение. 27­bet).
Badiiy obraz, obrazlilik, obraz turlari va ularning ahamiyati 
xususida so‘z yuritganda, albatta, ulardan biror amaliy naf 
bormi, degan savolga ham javob berishga to‘g‘ri keladi. 
Chunki qadimda ham, bizning zamonamizda ham hamma 
nar sa, jumladan, adabiyot ham avvalo amaliy ahamiyatiga 
ko‘ra baholanadi. Ta’kidlash joizki, badiiy asarning hech bir 
jihati kishilarga bevosita amaliy naf keltirmaydi. Lekin badiiy 
asarning barcha unsurlari (syujet, o‘xshatish, jonlantirish kabi 
badiiy tasvir vositalari, muallif nutqi, qahramonlarning bir-
biri bilan muloqoti, o‘z-o‘zi bilan ichki munozarasi va boshqa) 
o‘zaro birlashib, hayot hodisalarining muayyan jihatlarini id-
rok etishimizga, bilib olishimizga bevosita ko‘maklashadi. 
Eng asosiysi, badiiy asarlar tuyg‘ularimizni tiniqlashtirib, ha-
yotni o‘rganishga, o‘zimizni anglashga rag‘batlantiradi. Shu 
bois Terri Iglton: “Men Robert Byornsning she’rlarini xuddi 
yapon bog‘bonini XVIII asrda Britaniyada qizil gullar o‘sgan-
o‘smagani qiziqtirgani kabi o‘qishim mumkin. Bu adabiyotni 
mutolaa qilish emas, deb e’tiroz bildirish mumkin. Ammo men 
Oruellning essesini badiiy asar sifati mutolaa qilaman. Chunki 
unda Ispaniyadagi fuqarolar urushi to‘g‘risida qandaydir mav-
hum odamlar hayotini yoritish orqali fikr bildiradi. Universitetda 


112
113
adabiyot sifatida o‘rganiladigan juda ko‘p asarlar adabiyot 
sifatida mutolаa qilish uchun yaratilgan. Albatta, ular orasida 
bu qolipga moslab yaratilmagani ham ancha. Asar matni o‘z 
hayotini tarixiy yoki falsafiy hodisa sifatida boshlashi, keyin 
u adabiy asarga aylanishi mumkin. So‘ngra esa bor-yo‘g‘i 
arxeologik qadriyat bo‘lib qoladi. Ayrim matnlar adabiy bo‘lib 
tug‘iladi, ba’zilari adabiy matn darajasiga ko‘tariladi, uchinchi 
bir xilining esa asosida adabiylik bo‘ladi. Shu bois tug‘ilish, 
paydo bo‘lishdan ko‘ra qanday tarbiyalanish muhim ahamiyat 
kasb etadi. Sizning kelib chiqishingiz emas, balki odamlarning 
sizga munosabati muhimdir. Agar ular sizni adabiyotga daxldor 
deb qaror qilishgan bo‘lsa, demak, hech shubhasiz, siz shunga 
munosibsiz”, deydi (о‘sha manba. 27­bet).
Inson san’at va adabiyotning asosiy tasvir obyektidir. Shu 
bois asosiy qahramonlari hayvonlar bo‘lgan masallarda ham 
odamlarning harakat-holatlari ko‘rsatiladi. “Badiiy obraz” 
deyilganda ijodkor qo‘llagan ifodalar, ko‘chma ma’no beruvchi 
so‘z, iboralar ham tushuniladi. Masalan, Abdulla Oripovning: 
Saraton chog‘i bu – zarra shamol yo‘q,
Tutlar kovagida mudrar g‘urraklar.
Nogahon falakka urgan kabi do‘q,
So‘zsiz qotib turar bo‘ychan teraklar.
Osmon lov-lov yonar oftob qo‘ridan,
Ufqda sarobdan otashin baldoq.
Chinqirib yuborar kunning zo‘ridan
Qaygadir berkinib olgan chirildoq
satrlarida yozning avji issiq kunlari manzarasi chizilgan. Bu 
manzarada saratonning jazirama kunlaridagi O‘zbekiston zamini 
tabiati ko‘rsatilgan. Issiqdan lohas bo‘lib, tutlar kovagidan pa-
noh topib mudrayotgan g‘urraklar, osmonga bo‘y cho‘zgancha 
qimir etmay turgan teraklar – janub saratonining aniq qiyofasi. 
Issiqning zo‘ridan osmon ham xuddi oftob qo‘rida qolganday 
yonmoqda. Ufq oftobdan olovli baldoq – sirg‘a taqib olgan. 
Qaygadir yashirinib olgan chirildoqlar harorat balandligiga toqat 
qilolmay chinqirib yubormoqda, deyish orqali shoir xayolda 
saraton paytini namoyon qiladi. Xayolda daf’atan paydo bo‘lib, 
ko‘ngilda ajoyib umidlar uyg‘otadigan bu rangin manzaralar 
so‘zlarning mahorat bilan qo‘llangani tufayli vujudga kelgan.
Obraz ijodkorning ongi va tuyg‘ularini boshqa kishilarning 
ongi va tuyg‘ulari bilan bog‘laydi. Lirik asarlarda ijodkor o‘z-
o‘ziga bevosita munosabatidan kelib chiqib, obraz yaratsa, 
roman, qissa, hikoyalarda yozuvchi o‘ziga yoki boshqalarga 
bevosita munosabatidan kelib chiqib obraz hosil qiladi. Drama 
turidagi asarlarda esa obraz muallifning boshqalarga bevosita 
munosabatidan yuzaga keladi. 
“Badiiy obraz” termini, yuqorida qayd etilganidek, asarda 
qo‘llangan badiiy vositalar (o‘xshatish, sifatlash, mubolag‘a 
kabi)ga nisbatan ham ishlatiladi. Shuningdek, asarda muayyan 
davrga xos voqelik qabariq, ta’sirchan holda gavdalantirilganida 
ham “bu asarda davrning o‘ziga xos obrazi yaratilgan” 
deyiladi. Bundan anglashiladiki, badiiy obrazning ikki muhim 
xususiyati mavjud. Birinchidan, obrazda hodisalarning muhim 
xususiyatlari umumlashtiriladi. Ikkinchidan, unda muayyan 
aniqlik (yakka hodisa, alohida bir odam) aks etadi. Demak, 
obraz ham umumlashgan, ham individuallashgan xususiyatni 
o‘zida gavdalantirgan hodisadir. Ayon bo‘ladiki, badiiy obraz 
borliq hodisalarining shunchaki nusxasi emas, balki ijodkorning
ijodiy mehnati mahsulidir. 
Badiiy asarning ta’sirchan, jozibali chiqishini ta’minlash 
uchun har bir ijodkor, albatta, badiiy to‘qimadan foydalanadi. 
Badiiy to‘qima obrazning ichki-tashqi qiyofasi, maqsad, inti-
lishlarini namoyon etuvchi voqealarni o‘ylab topishdir. Badiiy 
to‘qima obrazning qiyofasini yorqin ettirganidek, asardagi vo-
qea larning qiziqarliligini ta’minlaydi. Chunki badiiy to‘qima 
ijodkorga mavjud voqelikni aslidagidan ko‘ra keskinroq, shid-
datliroq, qiziqarliroq ko‘rsatish imkonini beradi.


114
115
Badiiy to‘qima yolg‘on, uydirma bo‘lsa-da, u o‘quvchini 
ishontirishi, ta’sirlantirishi, o‘ylantirishi kerak. Badiiy to‘qima 
hayotning odatdagi mantig‘iga muvofiq kelish­kelmasligidan 
qat’i nazar, qahramon qiyofasini yorqinlashtirsa, o‘quvchining 
tasavvuriga qandaydir yangiliklar olib kirsa, bu – ijodkorning 
yutug‘idir. Barcha san’at asarlarini barkamol qilgan hodisa, 
avvalo, badiiy to‘qimadir. Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar”i 
ham, Abdulla Qahhorning “O‘g‘ri”, “Bemor”i ham, Abdulla 
Oripovning she’rlari ham badiiy to‘qima asosida yaratilgan. 
Ularda badiiy to‘qima asosida hayotning ta’sirchan manzaralarini 
ko‘rsatilgan.
Badiiy to‘qimadan foydalanib, ta’sirchan asosida ta’sirchan 
badiiy obraz yaratadigan ijodkor muayyan maqsad asosida 
ish tutadi. U qahramonlari qiyofasi, fe’l-atvorini ham, davr 
hodisalarini ham o‘zining maqsadiga muvofiq ko‘rsatishga harakat 
qiladi. Ijodkor hodisalarni gavdalantirishda xolis turganday 
ko‘rinsa-da, u, albatta, nimalarnidir yoqlaydi, nimalarnidir inkor 
etadi. Uning bunday munosabati ochiq-oshkora yoki yashirin, 
parda langan tarzda ifodalanadi. Sho‘ro mafkurasi hukmron 
davrda badiiy asarlardagi qahramonlar keskin tarzda ijobiy 
va salbiyga ajratilgan. Qahramonlarni bu tarzda ikki guruhga 
ajratishning asosiy sababi sho‘ro adabiyotida kishilarga ijtimoiy-
sinfiy nuqtayi nazardan qaralgani, odamlar mulkdor, mulkdor 
emasligiga qarab, boylar va kambag‘allarga bo‘lib qo‘yilganida 
edi. Boylar ezuvchilar, ya’ni ekspluatatorlar deyilardi. Ular 
boshqalar meh nati evaziga boylik orttiruvchi, kishilarni ezuvchi 
deb la’natlanardi hamda aksariyat adabiy asarlarda boylar salbiy 
qahramon sifatida ko‘rsatilardi. Kambag‘allar esa xo‘rlangan, 
haqoratlangan kishilar sifatida gavdalantirilar va ular ijobiy 
qahramon deb ardoqlanardi.
Aslida boy va kambag‘al odamlar hamisha, hamma mam-
lakatda hamisha bo‘lgan. Chunki har bir inson o‘z rizq-u na-
sibasi va xatti­harakatiga muvofiq yashaydi. Birov aqlliroq, 
tad birkorroq, kimdir bo‘sh-bayov, kamharakat, yalqov bo‘ladi. 
Uquvliroq, harakatchanroq odam durustroq daromad topadi, 
farovon yashaydi. Landovur esa kam mehnat qilgani uchun 
nochor kun kechiradi. Kishilarning aql-tafakkuri, aqliy va 
jismoniy mehnatga uquv, layoqati bir-biridan farq qiladi. Shuning 
uchun odamlarning moddiy turmush darajasini hech qachon 
bir xil qilib tenglashtirib bo‘lmaydi. Zo‘rlik, tazyiq o‘tkazish 
yo‘li bilan tenglashtirish joriy qilinsa, kishilarda boqimandalik 
kayfiyati kuchayadi, taraqqiyot keskin tarzda sustlashadi.
Kun va tun, oq va qora rang mavjud bo‘lgani singari kishilar 
orasida ham yaxshilar va yomonlar bor. Buni inkor etish mumkin 
emas. Masalan, bosqinchilik bilan shug‘ullangan, ashaddiy 
qotilni yaxshi odam deb bo‘lmaydi. Yoki ayyor, makkor, 
tovlamachi, qallobni halol mehnat qilib yashaydigan imon-
e’tiqodli, vijdonli odam bilan tenglashtirish adolatsizlikdir. 
Shunday ekan, ba diiy asar qahramonlarini ijobiy va salbiyga 
ajratish noo‘rin, deya keskin hukm chiqarish ham noto‘g‘ri. 
Chunki hayotning o‘zida yaxshi va yomon odamlar bor ekan, 
badiiy asarda ham salbiy va ijobiy qahramonlar bo‘lishi tabiiy. 
Jumladan, Alisher Navoiy yoki Fyodor Dostoyevskiy asarlarida 
ham xuddi shunday qahramonlar mavjud. Biroq qahramonlarni 
atayin salbiy yoki ijobiy xususiyatlar yig‘indisi sifatida ko‘rsatish 
maqbul emas. Chunki har qanday badaxloq kimsaning ham 
qandaydir fazilati va har qanaqa yaxshi kishining ham ojiz jihatlari 
bo‘ladi. Bu – biri kam dunyo deb atalgan olamning yozilmagan 
abadiy qonuniyati. Shunday ekan, badiiy asar qahramonlarining 
ham farishtasifat yoki ta’viya taxlit tarzda ko‘rsatilishi mantiqqa 
to‘g‘ri kelmaydi. Adabiyotning mohiyati insonshunoslik ekan, 
adabiy asar qahramonlarining tabiati ham hayot kishilari fe’l-
atvoriga muvofiq kelishi kerak.
Darslik va qo‘llanmalarda adabiyotda inson obrazini gav-
dalantirishda: realistik obrazlar, romantik obrazlar, xayoliy-
fantastik obrazlar, majoziy-ramziy obrazlar majudligi qayd 
qilinadi.
Xarakter-xususiyatlari, xatti-harakatlari hayotdagi kishilarga 
mos keladigan obrazlar realistik obrazlar, deb yuritiladi. Abdulla 


116
117
Qahhorning “O‘g‘ri”, “Bemor”, “Sinchalak” asarlaridagi qah-
ramonlar realistik obrazlardir. Muqimiyning “Tanobchilar” sati-
rasidagi Sultonali, Hakimjon obrazlari ham realistik obrazlardir. 
Chunki real hayotning o‘zida Qobil bobo, amin, ellikboshi, 
Sotiboldi, Qalandarov, Saida va “Tanobchilar” qahramonlari 
singari kishilar mavjud. Ularning fe’l-atvori, xatti-harakati ayni 
shu asarlarda ko‘rsatilganiga muvofiq keladi.
Romantik obrazlar ijodkorlarning orzu-xayollarini ifoda 
etgan kishilar timsolidir. Ularda shoir, adiblarning orzu-
umidlari, jamiyat to‘g‘risidagi, kishilar haqidagi niyatlari aks 
etadi. Alisher Navoiy “Farhod va Shirin” dostonida Farhod 
obrazida o‘zining komil inson haqidagi idealini gavdalantiradi. 
Qadimgi yunon afsonalaridagi Prometey ham, o‘zbek xalq 
qahramonlik eposidagi Alpomish ham, qirg‘izlarning afsonaviy 
Manasi ham, Firdavsiy “Shohnoma”sidagi Rustam ham, Navoiy 
“Xamsa”sidagi Iskandar ham idealdir. Ular ajdodlarimizning 
“kumir”idir. Ideal, “kumir”lar shuning uchun ham zarurki, ular 
kishilarda hayotga intilish, harakat qilish, faolroq bo‘lish hissini 
uyg‘otadi. Odamlarni muayyan maqsadga erishish uchun dadil 
harakat qilishga rag‘batlantiradi. Ideal obrazlar hamma zamonda 
ham barchani havaslantiradi. Chunki ularning intilishlarida 
kishilarning orzulari ifodalanadi. Ideal romantik obrazlarning 
ayrim xatti­harakatlari hayotga muvofiq kelmaydi. Masalan, 
Alisher Navoiy Farhodni fazilatlar jamuljami sifatida ko‘rsatadi. 
Farhod uchun turli kasb-hunarlarni o‘rganish asosiy muddao 
emas. Ammo u tog‘-u toshlar orasida mashaqqat bilan ariq 
qaziyotganlarini ko‘rganida:
Hunarni asrabon netgumdir oxir,
Olib tuproqqamu ketgumdir oxir
deb ishga tushib ketadi. Chunki u qiynalib azob chekayotganlarga 
befarq bo‘lolmaydi. Farhod faqat o‘zini o‘ylaydigan, xudbin, 
manfaatparast emas. Farhod – boshqalar manfaatini o‘z 
manfaatidan hamisha ustun qo‘yadigan asl inson. 
Xayoliy-fantastik obrazlar romantik obrazlarga o‘xshaydi. 
Bu obrazlarda ham ijodkorlarning hayotga ideal munosabati, 
dunyoqarashi ifodalanadi. Xalq dostonlari, ertaklaridagi qahra-
monlarni xayoliy-fantastik obrazlardir. Masalan, Alpomish– 
o‘tda yonmas, suvda cho‘kmas qahramon. Uni dushmanlari 
makr-u hiyla bilan zindonga solganlarida ham o‘ldirisholmaydi. 
Xayoliy-fantastik obrazlar yozma adabiyotda ham mavjud. 
Fantastik asarlardagi obrazlar kishilarning tasavvurini boyitadi. 
Fantastika aslida ertaklardan boshlangan. Bu jarayon uzoq 
davom etgan. Fantast yozuvchilarning asarlarini, katta-yu kichik 
sevib tomosha qiladigan “Qirol sher”, “Bo‘ri va quyon” singari 
multfilmlarni, ma’lum ma’noda, “zamonaviy ertaklar” deyish 
mumkin. Gerbert Uells, Ayzek Azimov singari fantast adiblar 
asarlari juda mashhur. Hojiakbar Shayxov, Tohir Malik kabi 
o‘zbek yozuvchilari ham qator e’tiborli fantastik asarlar yaratgan. 
Majoziy-ramziy obrazlar muayyan narsa-hodisalar qiyo-
fasini umumlashtirib ifodalovchi obrazlar bo‘lib, ular azaldan 
adabiyotda keng qo‘llanadi. Chunki ular hodisalarning ta’sir-
chanligini oshiradi. Masalan, “yulduz” so‘zini eshitganimizda 
tasavvurimizda beixtiyor besh yoki olti qirrali shakl jonlanadi. 
Vaholanki, osmondagi yulduzlarning hech biri bunday shaklda 
emas. Ularning har biri o‘ziga xos shaklga ega. Ammo ular 
tasavvurimizga besh qirrali shaklda o‘rnashib qolgan. Shuning 
uchun davlatlarning gerbi, bayrog‘i, orden, medal, nishonlarida 
yulduz besh qirrali shaklda tasvirlangan. Quyosh, oyning asl 
ko‘rinishi ham biz ko‘nikkan shakldan butunlay boshqacha. 
Lekin qachondir kimdir chizgan shaklga yulduz, quyosh, oyning 
ramzi deb qarashga o‘rganganmiz. Adabiyotdagi ramz, timsol, 
majoz ham obrazli fikrlash asosida vujudga keladi. “Obrazlilik” 
deganda badiiy obrazni shakllantiradigan o‘xshatish, sifatlash, 
jonlantirish, mubolag‘a singari badiiy tasvir vositalari, obrazli 
iboralarning qo‘llanishi, ular asosida hayot hodisalari va inson 
obrazining gavdalantirilishi nazarda tutiladi. Gul, bulbul, parvona, 
sham sevgi-muhabbat, ishq timsoli, Majnun, Farhod, Xusrav, 


118
119
Bahrom – oshiq timsoli, Hotam – saxovat, muruvvat timsoli, 
No‘shiravon – adolat timsoli, Rustam – kuch-qudrat timsolidir. 
Gerb, bayroq, madhiya esa davlat ramzlaridir. Bundan timsol 
hamda ramz bir-biridan farqli tushuncha ekanligi ayonlashadi. 
Ramzlar ko‘proq ijtimoiy hayot bilan bog‘liq bo‘lib, ular 
muayyan maqsadga qaratilgan, ataylab o‘ylab topilgan maxsus 
belgilardir. Yo‘l belgilari, shaharlardagi oshxona, mehmonxona, 
turli muassasalar joyini ko‘rsatuvchi xos belgilar esa timsol 
emas, ramzdir. Ramz maxsus qabul qilingan, shartli mazmunga 
ega tushunchadir. Masalan, “kabutar – tinchlik ramzi” deyiladi. 
Ammo bu kabutarlar boshqa jonzotlar singari bir-biri bilan 
urishmaydi, degan ma’noni anglatmaydi. Arslon kuch-qudrat 
ramzi, deyiladi hamda u ayrim davlatlarning gerbi, bayrog‘ida 
tasvirlanadi. Ammo fil arslondan katta va kuchlidir. Harflar ham 
tovushlarning yozuvdagi ramzidir. Shu bois ayni bir tovush arab, 
kirill, lotin, xitoy, hind yozuvida boshqa-boshqa belgi orqali 
ifoda qilinadi. Ramz shartli belgi bo‘lgani bois vaqt o‘tishi bilan 
o‘zgaradi. Bu ko‘proq ijtimoiy tuzum, mafkura o‘zgarishi bilan 
bog‘lanadi. Davlatlarning gerb, bayrog‘i, madhiyasi o‘zgarishi 
bunga misoldir. Tabiiy asosga ega ekanligi bois gul, bulbul 
kabi ishq-muhabbat timsollari o‘zining ma’no-mazmunini 
o‘zgartirmasdan saqlab keladi. Ayni bitta ramz turli xalqlarda bir-
biridan farqli ma’noni anglatadi. Masalan, yaponlar uchun tulki 
pokizalik, ozodalik, ma’sumalik ramzi sanalsa, turkiy xalqlar 
uchun u ayyorlik, firibgarlik, aldamchilikni bildiradi. Ertak, 
dostonlarda uzum, olma, mayiz, ro‘mol kabi narsa-predmetlar, 
ranglar, ayrim samoviy jismlar, tabiat hodisalari, jang qurollari 
nimagadir ishora qiluvchi, ogoh etuvchi belgi – ramz hisoblanib, 
ular muayyan fikr­maqsadni ifodalovchi maxsus ko‘rsatkich 
vazifasini bajaradi. 
Allegorik, ya’ni kinoyaviy obrazlar ham majoziy obrazlarning 
bir ko‘rinishidir. Masal, ertaklarning asosiy qahramonlari – 
hayvonlar, jonivorlar allegorik obrazlardir. Ularda ayrim odam-
larning fe’l-atvoridagi kamchilik, illatlar ko‘rsatiladi. Kabutar 
tinchlik, beg‘uborlik, anor hayotning bardavomligi, oila osoyish-
taligi ramzi sifatida talqin etiladi. Ayrim xalqlar maymun, boy-
qushga donolik ramzi deb qaraydi. Hamzaning “Toshbaqa bilan 
chayon”, A.Krilovning “Bo‘ri bilan qo‘zichoq” masallarida 
odamlarning fe’l-atvorlariga ishora qilinadi. Shunday ekan, ro-
mantik, realistik, xayoliy-fantastik, majoziy-ramziy ob 
razlarni 
“qahramonlar” deb atash ham mumkin. “Obraz” va “qahramon” 
istilohlari ayni o‘rinda bir-biriga teng keladi. Obraz-qahramon 
o‘z-o‘zidan xarakter tushunchasi bilan bog‘lanadi. 
Xarakter o‘z xatti-harakatlari, maqsad, intilishlari, o‘y-ke-
chinmalari, dunyoqarashi, fe’l-atvori bilan alohida ajralib 
turadigan to‘laqonli obrazdir. Shuning uchun har qanday obraz 
badiiy xarakter bo‘la olmaydi. Asardagi yetakchi qahramon 
har jihatdan faol bo‘lsa, o‘zining barcha jihatlari bilan yorqin 
ko‘rinib tursagina, u badiiy xarakter bo‘la oladi. Shuning 
uchun yirik asarlarda ham bitta-ikkita badiiy xarakter ko‘rinadi. 
M.Sholoxovning to‘rt kitobdan iborat “Tinch Don” romani 
syujeti voqealarida yuzlab qahramon ishtirok etadi. Biroq 
ular orasida Grigoriy Melexov va Aksinya obrazlarigina ba-
diiy xarakterdir. Abdulla Qahhorning “O‘g‘ri” hikoyasida 
ham bir necha qahramon bor. Biroq ulardan faqat Qobil bobo 
obra zinigina badiiy xarakter deyish mumkin. Qobil boboning 
xotini, ellikboshi, amin, tilmoch, pristav esa voqealarning 
oddiy ishtirokchilaridir. Badiiy asardagi bunday kishilar obrazi 
personajlar deb ataladi. Har qanday qahramon badiiy xarakter 
sanalmagani singari har qanday personaj ham badiiy xarakter 
bo‘lolmaydi. Demak, badiiy xarakter asarning yorqin qiyofasi, 
o‘ziga xos “pasport”idir. Ammo asar “sahna”sidagi barcha 
ishtirokchilar, jumladan, badiiy xarakter darajasiga ko‘tarilgan 
qahramonlar ham, ijobiy, salbiy qahramonlar ham personajdir. 
Har bir odam tanish-u notanish kishilar qurshovida yashaydi. 
Lekin ularning hammasi emas, ba’zi birlarigina ko‘nglimizga 
yaqin turadi. Bizning hayotimiz, faoliyatimiz ko‘p jihatdan ularga 
bog‘liq holda kechadi. Xuddi shu singari badiiy asar “sahna”sida 


120
121
ham asosiy qahramonlar va oddiy ishtirokchilar harakat qiladi. 
Badiiy xarakter darajasiga ko‘tarilgan yorqin qahramonning 
hayoti, faoliyati, o‘y-kechinmalari asarda turli darajada mavqe 
tutgan personajlar bilan bevosita bog‘liq holda kechadi.

Yüklə 0,77 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   20




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin