BADIIYLIK – ADABIYOTNING ASOSIY XUSUSIYATI
Inson muayyan zamon va makonda yashaydi. Zamon va
makondagi har bir narsa-hodisa kishilarga ta’sir ko‘rsatadi.
Kishilar kecha-kunduzni, osmonda bulut paydo bo‘lib, qor,
yomg‘ir yog‘ishini beixtiyor kuzatishadi. Irmoqlarning jildirab
oqishi, dengizning shiddat bilan to‘lqinlanishi yoki turnalarning
arg‘imchoq solib uchishi, qushlarning sayrashidan mutaassir
bo‘lishadi. Baliqlarning gala-gala bo‘lib suzishi, hayvonlarning
o‘yiniga qarab zavqlanishadi. Chunki borliqdagi har qanday
harakat, o‘zgarish jarayoni ularning ongida aks etadi va turli
hissiyotlar qo‘zg‘aydi. Butun borliq odam uchun yaratilgani
bois har bir kishi borliqni ko‘rgisi, tomosha qilgisi keladi.
Odam ovqatga, boshqa narsalarga to‘yadi. Ammo uning ko‘rish,
kuzatish, tomosha qilish istagi hech qachon to‘xtamaydi. Odam
ishlayotganida, kim bilandir suhbatlashib o‘tirganida yoki bemor
bo‘lib, o‘rnidan qo‘zg‘almay yotganida ham ko‘p narsalarni
tasavvur qiladi, kechmish-kechirmishlarini xayolida turli
shaklga solib, ko‘rib turgan manzarasini o‘zicha o‘zgartirib, unga
yangilik kiritadi. Insonning borliqqa bunday munosabati uning
tabiatan ijodkor ekani, u yaratuvchi, olamni o‘zgartiruvchi etib
bino qilinganini bildiradi. Boshqa jonzotlar tabiatdagi mavjud
narsalarni iste’mol qilish bilangina qanoatlansa, odamlar yerga
ekin ekib, yangi nav, zotlar yaratishadi, tabiat ne’matlarini asrab
saqlashadi. Bu ham kishilarning borliqni mavjud holda qabul
qilish bilan kifoyalanmasdan, unga faol ta’sir ko‘rsatishidan
dalolat beradi.
San’at va adabiyotning badiiyligi inson tabiatining ana shu
xususiyati – ijodkorligi bilan bog‘lanadi. “Badiiy” arabcha so‘z
bo‘lib, “o‘ylab topish, biror bir narsani o‘zgartirish, yangilik
yaratish, ijod qilish” ma’nosini bildiradi. U “bad’un”, “bade’a”
so‘zidan olingan. Badiiylik san’atning barcha turlari uchun
xosdir. So‘z san’ati – adabiyot asosida ham badiiylik turadi.
Adabiyot asarlarida hayot hodisalari o‘z ko‘rinishida emas,
88
89
balki o‘zgartirilgan, boyitilgan holda aks ettiriladi. Shoir, adiblar
ko‘rgan-kechirgan, eshitgan, xayolan tasavvur etgan voqealarini
o‘zlarining hissiyot, kechinmalari bilan boyitishadi. Shuning
uchun odatdagi voqealar ham she’r, hikoya, qissa, roman,
dramalarda quvontiradigan yoki g‘azablantiradigan tarzda
ko‘rinadi. Hayotda “O‘tkan kunlar” romani qahramonlari Otabek
va Kumushning qismatidan chigalroq, fojeiyroq taqdirlar ko‘p.
“O‘g‘ri” hikoyasi qahramoni Qobil boboning holatiga, u yoki
bu tarzda, hamma tushadi. Ammo bu voqealar Abdulla Qodiriy
va Abdulla Qahhor asarlarida tasvirlangan darajada boshqalarni
hayajonlantirmaydi. Chunki “O‘tkan kunlar” romani va “O‘g‘ri”
hikoyasida hayot hodisalari umumlashtirib, bo‘rttirib obrazlar
asosida gavdalantiriladi. Abdulla Qahhorning hikoyasida Egam-
berdi paxtafurushning nomi eslatilgani e’tiborga olinmasa,
Qobil bobodan boshqa biror bir qahramonning ismi aytilmaydi.
Hikoyada ellikboshi, amin, tilmoch, pristavning Qobil boboga
munosabati, u bilan qanday muomala qilishgani ko‘rsatiladi.
Ellikboshi, amin, tilmoch, pristav ho‘kizini o‘g‘ri urgani uchun
najot so‘rab, murojaat qilgan Qobil boboni tamagirlik qilib
talashadi. Abdulla Qahhor ellikboshi, amin, tilmoch, pristavning
xatti-harakatlari orqali aksariyat amaldorlarning poraxo‘rligiga
ishora qiladi. Yozuvchi shu maqsadda ellikboshi, amin, tilmoch,
pristavga “Eshmat” yoki “Toshmat” deb ism qo‘ymaydi. Qobil
boboning xotiniga ism qo‘ymaslik orqali esa jamiyatda xotin-
qizlarning haq-huquqsizligi, ular Qobil bobodan ham bechora,
rahm-shafqatga muhtoj ekanligini ta’kidlaydi. Adib ayrim
qahramonlariga ism qo‘ymaslik orqali ham hayot hodisalarini
umumlashtirishga erishadi. Hikoyaning asosiy qahramoniga
“Qobil bobo” deb ism qo‘yish bilan esa ajdodlarimiz azaldan
amaldorlar qarshisida titrab-qaltirab, mute bo‘lib turgani,
mansabdorlar qanchalik xo‘rlab tahqirlamasin, aslo e’tiroz
bildirmagani, o‘z haq-huquqlari uchun kurashmay, mo‘min,
qobil bo‘lib kelganiga ishora qiladi. Bu adabiyotning asl
asarlarining har bir unsurida, hatto, qahramonlarning ismi yoki
ularning nomsizligida ham badiiylik mujassamligini bildiradi.
“Badiiy obraz” adabiyotshunoslikda keng qo‘llanadigan
terminlardan biridir. “Badiiy” arabcha so‘z bo‘lsa, “obraz”
slavyan tillariga xos so‘zdir. Maks Fasmerning “Rus tilining
etimologik lug‘ati”da “obraz” “rzit” so‘zidan yasalgani qayd
qilinsa, Vladimir Dalning “Rus tilining izohli lug‘ati”da “obraz”
“razit” so‘zidan hosil bo‘lgani ta’kidlanadi. “Rzit”, “obrezat”
so‘zlari “kesmoq, qirqmoq, yo‘nmoq, chizmoq” ma’nosini
bildirsa, “razit”, “obrazit” so‘zlari “paydo qilmoq, biror narsaning
shaklini yaratmoq” ma’nosini anglatadi. Bundan “obraz” so‘zi
asosida “razit”, “obrazit” fe’li turishi ayonlashadi.
Quyosh, oy nuri ta’sirida odamning, umuman, barcha
moddiy narsalarning soyasi paydo bo‘ladi. Oynada, suv sathida
dov-daraxtlar, uylar, tog‘lar, bulutlar aksi ko‘rinadi. Soya, aksda
narsalarning tashqi ko‘rinishi o‘z holida gavdalanadi. Bu ham
o‘ziga xos obrazdir. Ammo soya, aks badiiy obraz emas. Soya,
aks narsa-buyumlarning oddiy tashqi ko‘rinishi, xolos. Narsa-
buyumlarning tashqi ko‘rinishi ularning moddiy obrazidir.
Moddiy obraz – soya, aks narsa-buyumlarning shakliga aynan
mos keladi. Badiiy obraz esa narsa-buyumlarning tashqi ko‘-
rinishi bilan bir qatorda, ularning ichki mohiyatini ham o‘zida
mujassamlashtiradi. Moddiy obraz hodisalar to‘g‘risida mu-
ayyan tushuncha, tasavvur beradi, ya’ni u aqlga ta’sir etadi.
Masalan, soyasining ko‘rinishiga qarab, uning qanday narsa-
buyum ekanligini bilib olish mumkin. Moddiy obraz bitta
narsa-buyumning aksi, soyasidir. Badiiy obraz esa ko‘p narsa-
buyumning umumlashtirilgan qiyofasidir. Chunki badiiy obraz
moddiy obraz singari hodisalarning jo‘n nusxasi emas, balki
ularning muayyan maqsadga muvofiq o‘zgartirilgan, histuyg‘u
va aql-tafakkur bilan boyitilgan ko‘rinishidir.
Terri Iglton: “Agar “adabiyot nazariyasi” degan narsa bor
bo‘lsa, o‘z-o‘zidan ayonki, “adabiyot” degan narsa ham mavjud
va uni “adabiyot nazariyasi” yoritadi. Shu bois gapni “adabiyot
nima?” degan savoldan boshlash kerak”, deydi va “adabiyot”
deganda nima tushunilgani xususida mulohaza bildiradi. Ingliz
90
91
adabiyotshunosining qayd etishicha, “adabiyot” deganda ha-
yotda kechmagan, to‘qilgan, o‘ylab topilgan voqealarning
yozma ifodasi nazarda tutiladi. Shuning uchun “XVII asr Angliya
adabiyoti”ga Shekspir, Vebster, Marvel va Milton asarlari kiradi.
Shuningdek, u Frensis Bekon shtudiyalari, Jon Donning diniy
pandnasihatlari, Benyanning ma’rifiy tarjimai holi, ser Tomas
Braunning barcha bitiklarini ham qamrab oladi. Agar istalsa,
unga Gobbsning “Leviafan”i va Klarendonning “Qo‘zg‘olon
tarixi”ni qo‘shish mumkin” deydi. (Terri Iglton. Теория литера-
туры. – M: Территория будущего. 2010. 19bet).
Badiiy asarlarda so‘z hayot voqeligini aks ettirish uchun
material, vosita vazifasini bajaradi. Adib, shoir voqelikning
muayyan ko‘rinishi, kishilarning holat, harakat, kechinmalarini
aniq va ta’sirchan ifodalaydigan so‘zlar topadi. Ushbu so‘zlar
kishilarning ongiga ta’sir etib, ularda hayotning muayyan voqe-
ligi, insoniy kechinma, tuyg‘ulari to‘g‘risida tasavvur uyg‘otadi.
Shu bois o‘quvchi, tomoshabin so‘zlar vositasida tasvirlangan
inson obraziga, uning kechmish-kechirmishlariga befarq, loqayd
qaray olmaydi. Kishilarning ongi, tuyg‘ulariga ta’sir etib, ularni
turli holatga soladigan qahramonlar obrazi, tabiat ko‘rinishlari
turli badiiy tasvir vositalari sifatida qo‘llanadigan so‘zlar orqali
ifodalanadi.
Shuning uchun “obraz – san’at hodisasi, so‘z esa til birligi”
deyiladi. Bu ularning teng tushuncha emasligini bildiradi. So‘z
o‘zicha obraz bo‘lolmaydi. So‘z harakat, holat, manzarani aniq va
yorqin gavdalantirib, muayyan g‘oyani ta’sirchan ifodalaganida
obraz darajasiga ko‘tariladi. So‘z narsa-hodisalarni bir-biriga
qiyoslab, taqqoslab taqdim etganida, u o‘xshatish, sifatlash,
jon lantirish kabi chiroyli badiiy tasvir vositalari sifatida qo‘l-
langanida xabar, ma’lumot berish doirasidan chiqib, qalb hodi-
sasiga aylanadi.
Obraz san’at asaridagi inson tasviri sanalsa, obrazlilik
san’atning umumiy xususiyati, hayotni aks ettirishning spetsifik
shakli va usuli bo‘lib, adabiy ijodning umumiy xususiyatlarini:
adabiy qahramon, badiiy til, tabiat, predmet, hayvonot dunyosi
tasviri va hokazolarni qamrab oladi. Demak, obrazlilik – keng
ma’noda, badiiy obraz – tor ma’noda qo‘llaniladi. Biroq “obraz”
atamasining o‘zi ham ikki ma’noda, ya’ni keng va tor ma’nolarda
ishlatiladi. “Obraz” atamasi, keng ma’noda qo‘llanganda, ob-
raz tushunchasi doirasiga inson tasviridan tashqari, peyzaj, de-
tallar, buyumlar, predmetlar, jismlar, hayvonot dunyosi, asar
tilidagi tasvir vositalari va hokazolar kiritiladi. “Obraz” atamasi,
tor ma’noda qo‘llanganda esa faqat inson hayotining badiiy
manzaralari nazarda tutiladi.
D.Quronov, Z.Mamajonov, M.Sheraliyevaning “Adabiyotshu -
noslik lug‘ati”da: “Badiiy obraz – adabiyot va san’atning fikrlash
shakli, olam va odamni badiiy idrok etish vositasi, badiiyatning
umumiy kategoriyasi. Lug‘aviy ma’nosida har qanday aksni
bildiruvchi “obraz” so‘zi turli fan sohalarida (falsafa, psixologiya)
muayyan terminologik ma’noda qo‘llanadi. Jumladan, estetika
va adabiyotshunoslikda u “badiiy obraz” ma’nosida tushuniladi.
Badiiy obraz deganda, borliq (undagi inson, narsa, hodisa va
h.k.)ning san’atkor ko‘zi bilan ko‘rilgan va ideal asosida ijodiy
qayta ishlangan aksi tushuniladi. Albatta, bu aksda borliqning
ko‘plab tanish izlari bor, biroq endi u biz bilgan borliqning ayni
o‘zi emas, balki undan shartlilik asosida ajralgan yangi mavjud-
lik – badiiy borliqdir. Xuddi shu hol badiiy obrazni obyektiv va
subyektiv ibtidolar birligiga aylantiradi. Ya’ni bir tomondan,
borliqning aksi sifatida badiiy obraz makon va zamonda mavjud
bo‘lgan konkret narsadek his etiladi. Ikkinchi tomondan, u
tushuncha, tasavvur, faraz va sh.k. tafakkur unsurlariga xos
xususiyatlarga ega: ijodkor badiiy obraz vositasida fikrlaydi,
borliqni oddiygina aks ettirmasdan, uni ijodiy qayta yaratadi.
Shunga ko‘ra, badiiy obrazning vujudga kelishini quyidagicha
sxemada ko‘rsatish mumkin: borliqning hislar orqali ongda
akslanishi – tafakkur kuchi bilan o‘z ma’naviy-ruhiy ehtiyojlariga
mos ijodiy qayta ishlash va umumlashtirish – konkret his eti-
ladigan tarzda (badiiy obraz shaklida) ifodalash. Konkret his
92
93
etiladigan tarzda ifodalangan badiiy obraz qator spetsifik
xususiyatlarga ega. Avvalo, badiiy obraz individuallashtirilgan
umumlashma sifatida namoyon bo‘ladi. Voqelikdagi har bir
narsa-hodisada turga xos umumiy xususiyatlar bilan uning
o‘zigagina xos xususiyatlar mujassamdir. Narsa-hodisaning
umumiy xususiyatlariga tayanuvchi abstrakt tafakkurdan farqli
o‘laroq, obrazli tafakkur uning individual xususiyatlariga
tayangan holda fikrlaydi. Deylik, fan umuman odam haqida (ma
salan, biolog umuman odamning fiziologik xususiyatlari haqida)
so‘z yuritishi mumkin, biroq san’at hech vaqt umuman odam
obrazini yarata olmaydi. Shu ma’noda konkretlilik – badiiy
obrazning muhim spetsifik xususiyatidir. Misol uchun,
A.Oripovning “Ayol” she’ridagi ayol obrazi o‘zida katta badiiy
umumlashmani tashiydi va shu bilan birga u o‘quvchi tasavvurida
konkret bir inson sifatida gavdalanadi. San’at konkret narsa-
hodisaning individual xususiyatlarini bo‘rttirish orqali umum-
lashtirishga erishadi. Masalan, A.Qahhor “O‘g‘ri” hikoyasida
amin haqida: “og‘zini ochmasdan qattiq kekirdi, keyin baq-
baqasini osiltirib kuldi” , “chinchalog‘ini ikkinchi bo‘g‘inigacha
burniga tiqib kuldi” qabilidagi individual belgilarni bo‘rttiradi.
Shu individual belgilarni bo‘rttirish bilan adib zamona amal-
dorlariga xos umumiy xususiyatni – qo‘l ostidagi fuqaro taqdiriga
befarqlikni ko‘rsatadi. Ya’ni individuallashtirish hisobiga, bir
tomondan, amin obrazi ko‘z oldimizda konkret inson sifatida
gavdalanadi, ikkinchi tomondan, obraz badiiy umumlashmalilik
kasb etadi. Shu tariqa badiiy obrazda bir-biriga zid ikki jihat
(individuallik va umumiylik) uygun birikadi. Shunga o‘xshash,
badiiy obraz o‘zida aql bilan hisni ham birlashtiradi, shu bois uni
ratsional va emotsional birlik sifatida tushuniladi. Badiiy ob-
razdagi ratsional jihat shuki, uning yordamida ijodkor o‘zini
qiynagan muammolarni badiiy idrok etadi. Masalan, “Kecha”
romanidagi qator obrazlar yordamida Cho‘lpon Turkistonning
tarixiy taraqqiyoti masalalari, yurtining ertasi bilan bog‘liq
muammolarni badiiy tadqiq etadi, obrazlar tizimi vositasida bu
boradagi fikrqarashlarini shakllantiradi va o‘zi anglagan haqi
qatni badiiy konsepsiya (tugal bir qarash, tizim holidagi badiiy
xulosa) tarzida ifoda etadi. Ayni paytda, asardagi obrazlarda
adibning hissiy munosabati ham o‘z aksini topgan. Hissiy
munosabat badiiy konsepsiyani shakllantirishda, asar mazmuni-
ning o‘quvchiga yetkazilishida muhim ahamiyat kasb etadi. Har
bir konkret obrazning hissiy tonalligi turlicha bo‘lib, bu, birinchi
galda, ijodiy niyat bilan bog‘liqdir. “Kecha”ning boshlanishi-
dayoq Cho‘lpon Zebiga bir turli, Razzoq so‘figa yana bir turli,
Akbaraliga esa boshqa bir turli munosabatda bo‘ladi. Voqealar
rivoji davomida hissiy munosabatda ham ma’lum o‘zgarishlar
kuzatiladi. Jumladan, asar boshlanishidagi Zebiga shaydolik
to‘la mehr susayib (adib xarakter mohiyatini xolis idrok etadi),
Razzoq so‘fi yoki Akbaraliga nisbatan mazaxli nafrat qisman
achinishga (adib ularning taqdiridagi fojelikni kashf etadi)
aylanib boradi. Ya’ni xarakter mohiyatiga kirilgani sari hissiy
munosabatda o‘zgarish yuzaga keladi. Hissiy munosabatdagi
o‘zgarish o‘qish jarayonida kitobxonga ham o‘tadi va ayni shu
narsa uni asar mazmunini adib istagandek tushunishiga yo‘nal-
tiradi. Demak, badiiy obrazdagi ratsional va emotsional jihatlar
uyg‘unligi badiiy konsepsiyaning shakllantirilishida ham, ifoda-
lanishida ham birdek muhim ekan. Badiiy obrazning muhim
xususiyatlaridan yana biri uning ko‘p ma’noliligi bo‘lib, bu
uning metaforikligi va sotsiativligi bilan belgilanadi. Badiiy
obrazga xos “metaforiklik”ni “o‘xshashlik” bilangina bog‘lab
qo‘ymaslik lozim. Ya’ni “metaforiklik” deganda, badiiy obraz-
ning bir narsa mohiyatini boshqa bir narsa orqali ochishga
intilishi, san’atga xos fikrlash yo‘sini tushuniladi. Chinakam
san’atkor nigohi mohiyatga qaratiladi, u narsa-hodisalar orasidagi
tashqi o‘xshashlikka emas, nigohimizdan yashirin ichki o‘x-
shashligiga tayanib fikrlaydi. U biz kutmagan ichki o‘xshashlikni
kashf etadi, natijada o‘sha biz bilgan narsa-hodisa ko‘z oldimizda
butkul yangicha bir tarzda gavdalanadi, o‘zining bizga noayon
qirralarini namoyon qiladi. Masalan, shoir (X.Davron) rangtasvir
94
95
san’ati haqida yozadi: “Musavvir bo‘lmoq ersang, Tilingni
sug‘urib ol Va yaradan to‘kilgan qon rangiga quloq sol”. Albatta,
rangtasvirda ranglar “gapirishi” hammaga ma’lum, biroq ayni
shu fikrni “gapirayotgan qon rangi” obrazi orqali berilgani –
kashfiyot, metaforik fikrlash natijasi va xuddi shu narsa bizni
hayratga soladi, shuurimizda muqim o‘rnashadi. Mohiyatga
qaragan san’atkor qobig‘iga o‘ralib yashayotgan odam bilan
sassiq ko‘lmakdagi tilla baliqcha yoxud o‘zida cheksiz kuch-
qudrat sezgani holda maqsadsiz yashayotgan odam bilan
bemaqsad uchib yurgan burgut orasida (A.Oripov), turg‘unlikning
biqiq muhitida yashayotgan ziyoli bilan bir izdan beto‘xtov
yurayotgan tramvay (A.A’zam) yoki qatag‘on sharoitida ijod
qilayotgan shoir bilan vahshiy qoyalar orasida quyoshga oppoq
gul uzatgancha nafis chayqalayotgan na’matak (Oybek) orasida
o‘xshashliklar topadi, birining mohiyatini ikkinchisi orqali ochib
beradi. Keltirilgan misollar obrazli tafakkurda yuksak darajadagi
assotsiativlik bo‘lishini ko‘rsatadi. Ma’lumki, assotsiativlik
umuman inson tafakkuriga xos, tashqi olam ta’sirida ongimizda
biror narsaning aksi paydo bo‘lishi hamono u bilan bog‘liq
assotsiatsiyalar ham uyg‘onadi. Masalan, “qish” deyilishi bilan
xayolimizda assotsiativ tarzda “qor”, “sovuq”, “po‘stin”, “chana”
kabi u bilan bog‘liq tushunchalar ham uyg‘onadi. Ob razli
tafakkur yuksak darajada assotsiativ sanalishiga sabab shuki,
reallikda ko‘rilgan bir narsa san’atkor xayolida butunlay boshqa
bir narsani, u bilan mutlaqo aloqasi bo‘lmagan narsani uyg‘otishi
mumkin. Shu bois ham san’atkor yuqoridagicha o‘xshashliklarni
topadi va badiiy obrazda aks ettiradiki, natijada obraz yuksak
darajadagi assotsiativlik kasb etadi, shu asosda u ko‘p ma’nolilik
xususiyatiga ega bo‘ladi. Buni, ayniqsa, assotsiativlik darajasi
yuqori bo‘lgan ramziy obrazlar misolida yaqqol ko‘rishimiz
mumkin. Masalan, Oybekning “ Na’matak” she’ridagi tabiat
manzarasini badiiy obraz deb olsak, tabiiyki, uning birinchi
ma’nosi tabiat manzarasining o‘zi. Holbuki, o‘z vaqtida shoir
assotsiativ ravishda shu manzarada istibdod tuzumi sharoitidagi
ijodkor taqdirini ko‘rgan va shu ma’noni ifodalagan. Shu bilan
birga, obrazning ma’no ko‘lami shular bilangina cheklanmaydi:
o‘quvchi o‘z hayotiy tajribasi, she’rni o‘qish paytidagi ruhiy
holati bilan bog‘liq ravishda unda tamom boshqa mazmunni, o‘z
mazmunini ham topishi mumkin. Ko‘p ma’nolilik, nafaqat, ram-
ziy, balki tom ma’nodagi realistik obrazlarga ham xos, faqat
bunda ko‘p ma’nolilikning yuzaga kelish mexanizmi o‘zgacha,
u badiiy obrazning yaxshi ma’nodagi notugalligi bilan bog‘liqdir.
San’atkor ifodalamoqchi bo‘lgan fikr badiiy obrazda tugal
aytilmaydi (ya’ni kitobxon og‘ziga chaynab solib qo‘yil maydi),
badiiy obrazning ayrim chizgilari punktir (uzuq-uzuq chiziqlar)
bilan tortiladi. Ya’ni san’atkor badiiy obrazda ma’lum imko-
niyatlar yaratadi-da, ularni ro‘yobga chiqarishni o‘quvchiga
qoldiradi. Bu xil imkoniyatlar, ayniqsa, “obyektiv tasvir” yo‘si-
nidan borilgan, yozuvchi xolis kuzatuvchi mavqeyida turgan
asarlarda kuchli namoyon bo‘ladi. Garchi asarda tasvirlangan
narsa bitta bo‘lsa-da, o‘quvchilar (ijodiy tasavvur imkoniyati,
xarakteri, dunyoqarashi va b.ga ko‘ra) turlicha bo‘lgani uchun
konkret badiiy obraz ularning ongida turlicha akslanadi, turli
xulosalarga olib keladi. Shu bois ham o‘quvchilar tasavvurida
minglab Otabeg-u Kumushlar, Qobil bobo-yu Saidalar, Zebi-yu
Miryoqublar yashaydi. Badiiy obrazga xos shu xususiyat tufayli
ham asarni turli davrlarda turlicha tushunish, uning zamiridan
yangi-yangi ma’nolarni ochish imkoni yaratiladiki, ayni shu
narsa chinakam san’at asarini boqiylikka daxldor etadi” deyiladi.
Badiiy obraz – obrazlilik tushunchasining bir qismi bo‘lib,
uning o‘ziga xos xususiyatlari real voqelikka va fikrlash ja
rayoniga munosabatda aniq bilinadi. Ma’lumki, san’at va ada-
biyotda hayot obrazlar vositasida aks ettiriladi. San’atkor hayotni
kuzatadi, kuzatib, diqqatini jalb etgan voqealarni tafakkur ola-
midan o‘tkazadi, ularni qayta tashkil qilib, yana jonli hayot
shaklida yaratadi. G‘oyaviy-badiiy yetuk asarlardagi kishilar
obrazi orqali biz muayyan davr ijtimoiy hayoti to‘g‘risida keng
va konkret ma’lumot olamiz. “Obraz” deganda inson hayotining
badiiy manzaralari tushuniladi.
96
97
Ingliz adabiyotshunosining qayd etishicha, XVII asr fran-
suz adabiyoti Kornel va Rasin asarlari bilan bir qatorda,
Laroshfukoning maksimalari, Bossyuening motam nutqlari,
Bualoning poeziya to‘g‘risidagi traktati, de Sevinening qiziga
maktublari, Dekart va Paskalning falsafaga oid asarlaridan iborat.
XIX asr ingliz adabiyotiga esa odatda, Lem (lekin Bentamning
emas), Makoley (lekin Marksning emas), Mill (lekin Darvinning
ham, Gerbert Spenserning ham emas) asarlarini kiritishadi
(o‘sha manba. 20-bet). Igltonning ushbu so‘zlaridan adabiyot
to‘g‘risidagi tushuncha, tasavvur subyektiv hodisa ekani, “Bu
asar adabiyotga tegishli, mana bu asar esa adabiyotga taalluqli
emas” deyish kishilarning shaxsiy istak-xohishi, dunyoqarashi
bilan bog‘liqligi anglashiladi. Terri Igltonning ta’kidlashicha,
shu bilan bog‘liq holda, adabiyot aslida nima ekani, obraz,
badiiylik qanday bo‘lishining mezoni, o‘lchovi hanuzgacha aniq
emas (o‘sha manba. 20-bet).
Adabiy asar qahramoni hayotdagi kishilarga juda o‘xshab ket-
sa-da, u biror odamning aynan o‘zi emas. Obraz badiiy asarlarda
umumlashtirish asosida yuzaga keladi. Asarda tasvirlangan bir-
gina obrazda yuzlab-minglab kishilarga xos xususiyat va belgilar
mujassamlashadi. Ayni chog‘da har bir san’atkor ijodkor alohida
bir kishining o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rsatish orqali inson
obrazini konkretlashtirib, unga jonlilik, hayotiylik, tabiiylik
baxsh etadi va shu asosda emotsionallikka erishib, o‘quvchining
hissiyotiga ta’sir qiladi, uni ishontiradi. Obrazlarning rang-
barangligi, estetik boyligi, ko‘p qirraligi bevosita hayot voqeligi
bilan bog‘liqdir. Obrazlarning rang-barangligi konkret tarixiy
sharoitdagi kishilar xarakterini haqqoniy tasvirlash natijasida
yuzaga keladi. Bu – muayyan hayotiy voqelikni qahramonning
ichki kechinmalari, o‘y-mushohadalari, xatti-harakatlari, qi liq-
odatlari, muomala-munosabatlari orqali badiiy ifodalash de-
makdir. Ijodkor qahramonlari qiyofasini yaratayotganida har bir
obrazning o‘ziga xos xulq-atvorini ko‘rsatishga intiladi. Chunki
adabiy asar qahramoni faqat umumlashma sifatlarga emas, balki
hayotdagi kishilardek o‘ziga xos fe’l-atvorga ham ega bo‘lish
kerak.
Prototip adabiy qahramon obrazini yaratishga asos sifatida
tanlab olingan real insondir. Ammo adabiy qahramon hayotdagi
odamning aynan o‘zi emas. Adabiy qahramon insonning ijodkor
tomonidan muayyan badiiy niyat bilan yaratilgan obrazidir.
Tarixiy mavzudagi asarlarda ham, zamonaviy hayot haqidagi
asarlarda ham adabiy qahramonlar obrazini yaratishda hayotdagi
kimlardir asos qilib olinadi. Yozuvchi asarini yozish chog‘ida,
undagi personajlarning qiyofasi, xatti-harakati, kechinmalarini
qalamga olayotganida o‘zi ko‘rgan, tanigan kishilarni xayolan
tasavvur qiladi, ko‘rib-kechirgan, guvohi bo‘lgan, eshitgan
voqealarni bir-biri bilan uyg‘unlashtirib, badiiy to‘qimalar
hosil qiladi. Badiiy to‘qima ijodkorning ijodiy tasavvuri va
xayoli mahsuli bo‘lib, hayotda aniq asosi va to‘liq o‘xshashi
bo‘lmagan badiiy obrazlar, hayotiy holatlar, voqealar va shu
kabilarni yaratishdir. Antik davrdan to XVII – XVIII asrgacha
“badiiy to‘qima – ijodning asosi, eng asosiy sharti, poeziya
(badiiy adabiyot)ning belgilovchi xususiyati” deyilgan. Badiiy
to‘qimadan xoli, hayot voqealari o‘z ko‘rinishida, jo‘n bayon
qilingan bitiklar “badiiy asar” sanalmagan. Badiiy to‘qima –
hayot voqeligining qayta yaratilishi, ijod qilinishi. Badiiy to‘qima
muammoning ildizlariga e’tibor qaratish, uni yuzaga keltirgan
muhitni tahlil qilish, kishilararo munosabatlarni, personajlarning
ruhiyatidagi ziddiyatli jarayonlarni anglash va ularni ta’sirchan
tarzda yoritishdir. F.Dostoyevskiy “Jinoyat va jazo” romanida
Raskolnikovning qotilga aylanishi sabablarini, uning jinoyatni
amalga oshirganidan keyingi holatlarini o‘zining xayol-tasavvuri
orqali san’atkorona mahorat bilan tasvirlaydi. Odil Yoqubov
“Ulug‘bek xazinasi” romanida temuriy hukmdorning fojiasi
ildizi, asosini xayol-tasavvuridagi badiiy to‘qima yordamida
yoritib, tarixiy haqiqatni solnomalar, tarixiy manbalarda qayd
etilganidan ko‘ra ta’sirchan tarzda ko‘rsatadi.
98
99
Badiiy to‘qima hayotiy fakt bilan qo‘shilgan, uyg‘unlash-
ganida chinakam umumlashma – badiiy obraz vujudga keladi.
Badiiy to‘qima ijodkorning hayotga faol munosabati natijasida
paydo bo‘ladi. Yozuvchi badiiy to‘qima yordamida kishilarning
hayotda namoyon etadigan ijobiy yoki salbiy xususiyatlarini
va ko‘pchilikdan pinhon tutadigan sifatlari, xohish-istak, in-
tilishlarini ham tasvirlaydi va hayot hodisalarini o‘z ijodiy
maqsadiga muvofiq o‘zgartirib ko‘rsatadi.
Igltonning ta’kidlashicha, “adabiyot – xayol-tasavvur, uy-
dirma, to‘qima” degan qarash keng yoyilgan. “Adabiyot – ha-
yotiy voqealarning aks ettirilishi” yoki “adabiyot – hayotda yuz
ber magan, o‘ylab to‘qib chiqarilgan voqealarning gavdalan-
tirilishi” degan qarashlar uning mohiyatini ifodalamaydi. “Ta-
rixiy haqiqatning yoritilishi” va “badiiy haqiqatning ifoda-
lanishi” xususida bahslashish orqali ham adabiyot nima
ekan ligini bilib bo‘lmaydi. Iglton ham adabiyotning asosi badiiy
obraz, obrazlilikda ekaniga e’tibor qaratadi. Bunday qarash esa
adabiyotshunosligimizda allaqachon qaror topgan. Ingliz tan-
qidchisi adabiyotning asosida tildan – so‘zlardan aniq maqsad
asosida maxsus foydalanish turadi, deydi hamda rus olimi Roman
Yakobsonning “adabiyot – til ustidan tashkiliy zo‘rlik o‘tkazish”
degan fikrini keltirib: “Adabiyot maishiy turmushdagi nutqdan
muntazam tarzda uzoqlashib, kundalik muomalada qo‘llanadigan
tilni o‘zgartirib boyitadi” deb ta’kidlaydi. Umuman, ingliz olimi
badiiy obraz va obrazlilik avvalo tildan foydalanish, so‘zlarni
qo‘llash, ishlatish bilan bog‘liqligini qayd etadi (o‘sha manba.
20-bet).
Badiiy obraz – murakkab estetik kategoriya bo‘lib, unda
ijodkor hayot hodisalari va inson qalbidagi turli o‘zgarish va
kechinmalarni o‘z dunyoqarashi, maqsadi va estetik ideali asosida
aks ettiradi. Gul, daraxt, bulut o‘zicha badiiy obraz emas. Ular
ijodkor e’tibor qaratganidagina badiiy obrazga aylanadi. Badiiy
obraz asosida borliqdagi narsa-buyumlarlar, hayot hodisalari
turadi. Ijodkor ularga “ishlov” berib, ta’sirchan shaklga soladi.
Badiiylik asosida obraz va obrazlilik turadi. Obrazlilik
hayot hodisalarini obrazlar orqali gavdalantirishdir. Kishilar
bir-birlariga “sizga baxtdan taxt tilayman”, “hamisha gulday
ochilib yuring”, “hayotingiz doimo shirin bo‘lsin” deya tilaklar
bildirishadi. Ayni ezgu tilaklar ham obrazli fikrdir. Odamlar
nimadandir ta’sirlanib, hissiyotga berilib ketishganida beixtiyor
obrazli fikr aytishadi. Bu ularning hissiyotlari to‘lqinlanganidan
kelib chiqadi.
Obrazli fikr kishilarning diqqatini darhol jalb etadi. U
odamning ongiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri emas, hissiyotlari orqali
ta’sir qiladi. Shuning uchun ham obraz oddiy fikr, xabardan ko‘ra
ko‘proq e’tiborni tortadi. Boshqalar e’tiborini o‘ziga qaratish esa
odamni olamdagi jamiki narsadan ko‘ra ko‘proq lazzatlantiradi.
Kishilar turli o‘xshatishlar topib, ovozini har xil ohangga solib
gapirishi va uni tinglashayotgani, ma’qullashganida behad
mamnun bo‘lib yayrashi, e’tiroz bildirib, fikrini inkor etib, gapini
to‘xtatib qo‘yishganida esa ranjib qolishi shundan dalolat beradi.
Har bir hodisaning tub mohiyatini belgilaydigan o‘ziga xos
asosi bo‘ladi. Ana shu negiz uni boshqa narsa-hodisalardan
farqlantirib turadi. Tarix, geografiya, fizika, kimyo, matematika,
biologiya singari fanlar o‘rtasida muayyan bog‘lanishlar bo‘lsa-
da, ular orasida jiddiy tafovutlar ham mavjud. Bu farqlar, avvalo,
ularning tarkibiy qismlaridan kelib chiqadi. Masalan, biologiya
fanining botanika tarmog‘ida o‘simliklar dunyosi tekshirilsa,
zoologiya yo‘nalishida hayvonot olami o‘rganiladi. Shu singari
adabiyotshunoslikning adabiyot tarixi qismida so‘z san’ati tarixi,
adabiyot nazariyasi qismida adabiyotdagi o‘zgarishlar, yo‘nalish,
tamoyillar, nazariy masalalar, adabiy tanqid qismida esa joriy
adabiyot hodisalari, adabiy jarayon muammolari tadqiq etiladi.
Folklorshunoslikda ertak, doston, qo‘shiq, maqol singari xalq
og‘zaki adabiyoti namunalari, matnshunoslikda adabiy-badiiy
asarlar matni tahlil qilinadi. Bu adabiyotshunoslikning o‘rganish
manbasi badiiy adabiyot asarlari ekanligini bildiradi. Ana shu
manbaning o‘ziga xos bosh xususiyati badiiylikdir. Badiiylik
100
101
esa, avvalo, borliq hodisalarini jonlantirish, ularga insonga xos
xususiyatlarni ko‘chirishdir. Badiiylik ijodkorning o‘z fikrini
o‘quvchiga xuddi o‘zi his qilgan, idrok etgan darajada tushuntira
olishdir. Badiiylikning yuksak ko‘rinishi obrazlarda namoyon
bo‘ladi. Ijodkorning iqtidori, uning san’atkor sifatidagi mahorati
u yaratgan badiiy obrazda aks etadi.
Obraz faqat san’atga xos hodisa emas. Ilm-fanda ham obraz
mavjud. Unda obraz muayyan fikr, g‘oyani isbotlash, tasdiqlash
uchun xizmat qiladi. Ilm-fandagi obraz voqea-hodisaning
shunchaki surati, ko‘rinishi, nusxasini bildiradi. San’at va
adabiyotdagi obraz esa voqea-hodisalarning oddiy nusxa yoki
surati emas, balki ularning “chizib, yo‘nib, o‘yib yasalgan”,
ya’ni ta’sirchan shaklga solingan holatidir.
San’at va adabiyotdagi obraz ijodkorning aql-tafakkuri,
qalb quvvati bilan boyitilgani bois ilm-fandagi obrazdan ko‘ra
ta’sirchanroq bo‘ladi. Chunki haykaltarosh oddiy xarsang tosh,
yog‘ochni chizib, yo‘nib, o‘yib shakl beradi, ya’ni obraz yaratadi.
Musavvir borliq hodisalarining dabdurustdan sezish, payqash
mushkul bo‘lgan qirralarini ta’sirchan bo‘yoq, rang, chizgilar
vositasida xuddi jonliday, harakatlanayotganday namoyon
etishga intiladi. Shoir, yozuvchi esa so‘z vositasida voqelikning
yorqin manzarasini yaratishga harakat qilib, kishilarni turli
vaziyatlarda so‘zlatadi. Ularning holat, ko‘rinishlaridagi eng
e’tiborli jihatlarni gavdalantirib, ko‘nglida kechayotgan o‘y,
xayolidagi manzaralarni aks ettiradi.
She’r mutolaa qilganida, qo‘shiq eshitganida hamma ha-
yajonlanadi. Bunday paytlarda har bir kishining qalbida ajib hislar
paydo bo‘lib, unda boshqalarga yaxshilik qilish istagi uyg‘onadi.
She’riyatning, umuman, san’at va adabiyotning ahamiyati, avva-
lo, shu bilan belgilanadi. Ular hissiyotlarimizni ma’lum yo‘lga
solib, qalbimizda olamga va odamlarga nisbatan hamnafaslik,
hamdardlik hissini ulg‘aytiradi. Bizni hayotsevarlikka, shukro-
nalikka undaydi. Bundan qalbimiz quvvat olib, ruhimiz tozaradi.
Shunda ajdodlarimiz, notanish zamondoshlarimiz bilan ma’nan,
ruhan yaqinligimizni his qilamiz. Chunki asl she’rlarda So‘z
odatdagidek aloqa, axborot vositasi emas, qalb hodisasiga ayla-
nadi. Shu bois Navoiy: ”Ko‘ngil durji ichra guhar so‘zdurur,
/ Bashar gulshanida samar so‘zdurur”, deydi. She’r, qo‘shiq
kishilarga boshqa barcha narsadan ko‘proq ta’sir etadi. Odamlar
ularni o‘qigani, eshitganida hayotning mohiyati, o‘zining holatini
beixtiyor idrok eta boshlaydi. Bunday chog‘larda har bir odam
tushuntirib, sharhlab bo‘lmaydigan holatga tushadi. Chunki
o‘shanda kishilar bir lahza bo‘lsa-da, ilohiyat bilan bog‘lanadi.
Shuning uchun insoniyat hamisha she’r, qo‘shiqqa ehtiyoj sezib
yashaydi. Odamlar quvonganida ham, qayg‘uga botganida ham
uni qo‘msaydi, unga intiladi. She’r, qo‘shiq kishiga doimo
allaqanday taskin, tasalli beradi.
Hayot davom etarkan, unda axborot oqimi hech qachon
to‘xtamaydi. Xabarlar daryo to‘lqinlari misol birining ustiga
navbatdagisi kelib tushaveradi va aksariyat yangiliklar sanoqli
soatda eskirib, ahamiyati, qadrini yo‘qotadi. Shiddati tez zamo-
namizning har bir kuni ham shundan dalolat beradi. Lekin necha
asr o‘tsa-da, Navoiyning “Meni men istagan o‘z suhbatig‘a arju-
mand etmas,/ Meni istar kishining suhbatin ko‘nglim pisand
etmas./ Ne bahra topqomen andinki, mendan istagay bahra,/ Chu
ulkim, bahrai andin tilarmen bahramand etmas” degan baytlarida
har birimizning dilimizdagi haqiqat aytilganday tuyuladi. Yoki
Boburning: “ Har kimki vafo qilsa, vafo topqusidir,/ Har kimki jafo
qilsa, jafo topqusidir./ Yaxshi kishi ko‘rmagay yomonlik hargiz,/
Har kimki yomon bo‘lsa, jazo topqusidur” degan ruboiysidan
axborot asri odamlari ham tasalli olib, ko‘ngli yorishadi. Bu
esa So‘z she’rda zamonlar osha qalblarni bog‘lovchi vositaga
aylanishini bildiradi. Mumtoz va zamonaviy adabiyot namunalari
So‘zning ana shu xususiyati bois e’tiborni tortadi. So‘zda mana
sifat mavjudligi tufayli Cho‘lponning: “Tiriksan, o‘lmagansan, /
Sen-da odam, sen-da insonsan! / Kishan kiyma, bo‘yin egma, /
Ki, sen ham hur tug‘ilg‘onsan!” satrlari har bir kishining qalbida
g‘urur hissini uyg‘otadi. Oybekning: “Bir o‘lkaki, tuprog‘ida
102
103
oltin gullaydi, / Bir o‘lkaki, qishlarida shivirlar bahor, / Bir
o‘lkaki, sal ko‘rmasa quyosh sog‘inar” satrlari vatanga muhabbat
hissini jo‘shtiradi. G‘afur G‘ulomning: “Har lahza zamonlar
umridek uzun, / Asrlar taqdiri lahzalarda hal./ Umrdan o‘tajak
har lahza uchun/ Qudratli qo‘l bilan qo‘yaylik haykal” misralari
esa hammamizni hayotsevarlikka undaydi. Hamid Olimjonning:
“Bunda gulning eng asllari,/ Baxmal gilam, alvon poyondoz,/
Tabiatning bor fasllari: / Bahor va yoz qarshimda peshvoz”
degan satrlari har birimizning ko‘nglimizda aks-sado beradi.
Chunki ushbu she’rlarda so‘zlar odatdagidan boshqacha ta’sir
quvvatini namoyon etadi.
Shoir ilhomi jo‘shganida o‘zini to‘lqinlantirgan tuyg‘u
va kechinmalarni So‘zga soladi. Shu bois she’r boshqalarni
kutilmagan kayfiyat, holatga tushiradi. Chunki asl she’rda,
mahorat bilan yaratilgan kuy, qo‘shiqda So‘z qalblarni qalblarga
bog‘lab, ruhlarni ruhlarga tutashtiradi. Shunda barchaning
bir-biri bilan yaqinligi, hamnafasligi yuzaga keladi. Afsuski
uni na ushlab, na ko‘rib bo‘ladi. Bir tomchi suvda daryoning
ulug‘vorligi, qudrati ko‘rinmaganiday so‘zlar ham alohida
holida faqat bitta ma’noni anglatadi. Lekin ular chinakam she’r,
qo‘shiqqa aylanganida daryodek ulug‘vorlik, qudrat kasb etadi.
Daryoning bu sifatlari ko‘zga yaqqol tashlanadi. So‘zning ayni
xususiyatlari esa faqat qalbda aks etadi. Daryo goh to‘lib-toshib
oqadi, goh sayozlashadi, goh qurib qoladi. Chinakam she’r, qo‘-
shiq, umuman, asl san’at asarlarining mazmuni esa vaqt o‘tgan
sari teranlashib, qadri ortib boradi. Rudakiy, Firdavsiy, Hofiz,
Navoiy kabi ulug‘ shoirlar asarlari bugun ham hammani hayratga
solayotgani shundan dalolat beradi. Quyosh, oyning nurlarini
bir joyga jamlab bo‘lmaganidek, asl she’r, qo‘shiqlarning ta’-
sirchanligi sirini izohlashga aql ojizlik qiladi. Chunki ularda
So‘z qalb hodisasiga aylanib, tuyg‘ularni tiniqlashtirib, ruhni
butun borliq bilan bog‘laydi. Lekin she’r, qo‘shiqning jozibasi,
sehrini har kim o‘zicha his qiladi. Minglab, millionlab odamlar
asl she’r, qo‘shiqlardan bahramand bo‘lsa-da, ammo bundan
ularning sifatiga – ma’nosiga zarracha putur yetmaydi. Aksincha
asl san’at asarlari, jumladan, she’r, qo‘shiqlar vaqt o‘tgan sari
ulug‘vorlashib, jozibador bo‘lib boraveradi. Ajdodlar yaratib
qoldirgan she’r, qo‘shiqlar doimo kishilarni ruhlantiradi. Chunki
ulardagi so‘z va ohang barcha zamonda kishilarning tuyg‘ularini
ulg‘aytiradi. Odam esa olam go‘zalliklarini tuyg‘ulari orqali
his qiladi. Kishilarning tuyg‘usi qanchalik o‘ssa, ular olam
go‘zalligini shunchalik kuchli his etadi. Qalb go‘zallik hissiga
to‘lganida esa kishida ezgulikka intilish istagi kuchayadi.
Asl she’r, qo‘shiq, hikoya, qissa ijodkorning qalbida jo‘sh
urgan his-tuyg‘udan tug‘iladi. Umuman, chinakam san’at
asari hissiyot zaminida vujudga keladi. Shu bois ular odamlar
diqqatini darhol jalb etadi. She’r, qo‘shiq, doston, drama
kishilarni siyosatdan, fandan ko‘ra tezroq hamjihat qiladi.
“Shashmaqom” hech kimni befarq qoldirmasligi, Betxoven,
Motsart musiqasini o‘zbeklar ham, yaponlar ham ishtiyoq bilan
tinglashi, ajdodlarimizning masnaviyxonlik, bedilxonlik qilib
bahra olishgani buni tasdiqlaydi.
Chinakam she’rda, qissa, hikoya, roman sahifalarida
ko‘ngildan yalt etib o‘tgan oniy tuyg‘ular, unda kechgan zavq-
shavq tug‘yonlari, chuqur mushohada hosilasi bo‘lgan fikrlar
ifodalanadi. Ya’ni asl adabiy-badiiy asarning ohangi, ma’no-
mazmuni ijodkorning qalb hujayralaridan o‘sib chiqadi. Asqad
Muxtor: “Bolalar hovliqib yangi yil kutadi, / Menga esa yil
kuzatish – g‘am. / Qilt etib uzilgan bitta yaproq ham / Naq
qalbimga tegib o‘tadi” deya nozik kuzatish, qarshilantirish
asosida kutilmagan fikr bildirsa, Abdulla Oripov: “Tingla,
bu abadiy sado bo‘ladi,/ Gadoning dushmani gado bo‘ladi./
Ikkovi bir-birin yegunicha to/ O‘rtada bu dunyo ado bo‘ladi”
deb hayot kurashdan iborat ekanini to‘g‘ridan-to‘g‘ri aytadi.
Ijodkorning qalbida fikr yetilib, histuyg‘u bilan uyg‘unlashsa,
u she’rda, hikoya, qissa. dramada ta’sirchan shaklga tushib,
munosib ohangini topsa, undagi so‘zlar erigan temir tomchisi
kabi boshqalar qalbini o‘rtab yuboradi. Chunki shoir, adib o‘z
104
105
asarida qalbini ochib, unda uyg‘ongan turfa tuyg‘ularini taqdim
etadi va ayni hissiyotlar boshqalar ko‘ngliga ko‘chib, aks-sado
beradi. Albatta, she’rdan, kuy, qo‘shiq, qissa, hikoya, romandan
umuman, san’at asarlaridan har kim didi darajasida ta’sirlanadi.
Odamlarni qavm-qarindoshlik, vatandoshlik, dindoshlik,
zamondoshlik kabi rishtalar bog‘lab turadi. Bundan tashqari,
kishilar orasida ruhiy bog‘lanish ham mavjudki, u zamondoshlik,
vatandoshlik, millatdoshlik kabi tushunchalardan kengroq miq-
yosni qamrab oladi. Yer yuzidagi barcha odamlarning Olimpiya
o‘yinlarini zavqlanib tomosha qilishi yoki “Navro‘z” tantanalari,
“Sharq taronalari” festivalida yangragan kuy, qo‘shiqlar turli
millat kishilarini birday hayajonga solishi shundan dalolat
beradi. San’at hamisha odamlarni zamoni va makoni, irqi va tili,
dinidan qat’i nazar, ma’nan va ruhan hamjihat etadi. Kishilar bir-
birining, ajdodlari va zamondoshlarining qalbini kuy-qo‘shiq,
she’r-u doston, me’moriy inshootlar, tasviriy va amaliy san’at
asarlari orqali ko‘proq his qiladi. Chunki ularda turli tuyg‘u,
hissiyotlar ifodalanadi. Ularga vaqt, til, din singarilar chegara,
to‘siq bo‘lolmaydi. Tuyg‘u, hissiyot odamzod o‘ylab topgan
mantiq mezonlariga sig‘maydi. Hofiz, Navoiy, Bedil, Gyote
she’rlarining zamonlar va makonlar oshib o‘tayotgani chinakam
san’at asari sarhad bilmasligidan guvohlik beradi.
Barcha fanlar birlashganida ham kuy, qo‘shiq va she’r sin-
gari odamlar e’tiborini tortolmaydi. San’at va adabiyot fandagi
ko‘p danko‘p kashfiyotlarga turtki beradi. O‘tgan asrning buyuk
kashfiyotlaridan biri – nisbiylik nazariyasi muallifi Albert
Eynshteyn unga fizika, matematika fani yutuqlaridan ko‘ra Fyodor
Dostoyevskiy asarlari ko‘proq ta’sir ko‘rsatganini ta’kidlaydi.
Donishmandlarning bu kabi e’tiroflari insonning aqltafakkuri
uning hissiyotlaridan oziqlanishini bildiradi. Aslida ham odam
narsahodisalar o‘rtasidagi o‘xshashlik, muvofiqlik, bog‘liqlikni
ichki hissiyotlari vositasida sezadi. Ichki hissiyotlarimiz har
birimizni bo‘lg‘usi voqealardan ogoh ham etadi. Afsuski, ak-
sariyat hollarda, uning ishoratlarini e’tiborsiz qoldiramiz. Hodisa
ro‘y berganidan keyingina xayolimiz chekkasidan yilt etib o‘t-
gan ishoratlarni esga olamiz. Chinakam she’r, qo‘shiqdagi so‘z
va ohang, roman, qissa, tragediyalardagi mulohaza, musho ha-
dalar ko‘nglimizda to‘ng‘ib, harakatsiz qolgan tuyg‘u, kechin-
malarni qo‘zg‘atib, ularga quvvat beradi. O‘shanda biz avval
anglamagan haqiqatlarimizni idrok eta boshlaymiz. Shu bois be-
ixtiyor kuy, qo‘shiq, she’r, qissa, dostonlarning ta’siriga berilib,
boshqa tashvish, muammolarimizni bir zum bo‘lsa-da, unutamiz.
Chunki ulardagi So‘z va ohang qalbimizni muayyan muddat
turmushning mayda-chuyda tashvish, g‘urbatlaridan xalos etadi.
So‘z she’r, doston, roman, qissa, drama, komediyalarda
kun
dalik muloqotda sezilmaydigan sir-sehrini oshkor etadi
hamda har bir kishi, istasa-istamasa, uning ta’siriga tushadi.
Badiiy asarlardagi so‘zlar, mulohaza, mushohadalar odamlarni
ruhlantirishi ham, tushkunlikka solib qo‘yishi ham mumkin.
Shuning uchun adabiyot barcha zamonlarda eng qudratli tash-
viqot vositasi sanaladi. Adabiyot qanday maqsadga yo‘naltirilsa,
shunga mos g‘oyalarni ifodalaydi va ular ijtimoiy hayotda
o‘zining ta’sir kuchini namoyon qiladi. Ya’ni kishilarning
ko‘nglidagi yashirin istak-xohishlarni uyg‘otib, ularni faoliyatga
undaydi. Shu bois badiiy asarlarga katta-yu kichik doimo
ehtiyoj sezadi. Bu ham so‘zning ilohiyligini, unda g‘aroyib
sifat-u xususiyatlar yashirin ekanligini bildiradi. Badiiy asarlar
qalb va borliq orasida faqat ichki hissiyotlar bilan anglash
mumkin bo‘lgan nihoyatda nozik tutashuvlardan darak beradi.
Shu bois she’r, qo‘shiq, doston, drama, qissa, roman ta’siriga
tushganida tevarak-atrof odamga odatdagidan boshqacha tuyula
boshlaydi. U bu paytda xursand bo‘lsa ham, iztirobga tushsa
ham beixtiyor samoga qaraydi. Chunonchi o‘simliklar, dov-
daraxtlar ham osmonga intilib o‘sadi. Jonzotlar ham shodligi,
qayg‘usini osmonga qarab, ovoz chiqarib izhor etadi. Otlar, itlar,
mushuklar, hatto, qushlarda ham shunday holat kuzatiladi. Ulug‘
adib Chingiz Aytmatov bejiz o‘z asarlarida bo‘ri, qoplon ilojsiz
qolganida osmonga qarab nola qilganini tasvirlamagan. Nabotot,
106
107
hayvonot olamining quvonch-qayg‘usini samoga qarab ma’lum
qilishi sarhadsiz kenglikda barchani boshqarib turuvchi ilohiy
qudrat borligiga yaqqol dalolat emasmi!
Asl she’r, qo‘shiqda, roman, qissa, hikoya, doston, dramada
so‘zlar ichki ohanglar asosida bir-biri bilan tutashib, ta’sirchanlik
kasb etadi va qalbni bepoyon kengliklarga qarab tortadi. Odam
bu paytda o‘zini allaqanday ulg‘ayganday his etadi. Chunki
o‘shanda uning ruhi butun borliq bilan uyg‘unlashadi. Bu lah-
zalarda har bir kishi olam benihoya mukammal yaratilgani,
har bir narsada Ollohning cheksiz qudrati namoyon ekanligini
ich-ichidan anglay boshlaydi. Iste’dodli ijodkorlar ana shu
haqiqatni barcha idrok etishini istaydi. Ular shu bois So‘zning
sehri, jozibasini boshqalardan chuqur his etib, unga hammadan
ko‘ra ko‘proq e’tiqod qiladi. Mavlono Jaloliddin Rumiy: “Har
bir narsaning asli – so‘z. Sening so‘zdan xabaring yo‘q va
uni mensimaysan. So‘z amal daraxtining mevasidir. Chunki u
amaldan tug‘iladi. Ulug‘ Tangri olamni so‘z bilan yaratdi va
“Bo‘l “ deyishi bilan u ham bo‘la qoldi” deydi.
Har bir odam – chinakam mo‘jiza. Chunki har bir kishining
qalbi uning o‘ziga va boshqalarga noayon sir-jumboqlarga
to‘la. Qalbga faqat so‘z va ohang yo‘l topa oladi. So‘z she’r va
qo‘shiq shakliga kirganida, hikoya, qissa, roman, doston, drama,
tragediyaga aylanganida qalb unga “eshik”larini keng ochib
qo‘yadi. O‘shanda uni bosib yotgan zulmat pardalari ko‘tarilib,
har qanday kishi halim, muloyim, samimiy bo‘lib qoladi.
Bunday paytda qahri qattiq battol ham o‘zicha gunohlarini tan
olib, afsuslanadi. Boshqalarga ozgina bo‘lsa-da, yaxshilik qilish,
muruvvat ko‘rsatishni ko‘nglidan o‘tkazadi. Ko‘ngli yorishgan
kezda har bir odam o‘zida, albatta, shunday o‘zgarishni his
qiladi. Chunki qalbni poklaydigan so‘z va ohang ruh olamidan
keladi. Shuning uchun Mavlono Jaloliddin Rumiy: “Tan – bu
ko‘ngil soyasining soyasi,/ Dilga hech yetgaymu qurbi poyasi”
deydi. Ko‘pchilik tananing o‘ng tomonida joylashgan yurakni
“ko‘ngil” deydi. Yurak haqiqatan har qanday tirik jonzot uchun
hayot manbayi sanaladi. Yurak faoliyati to‘xtasa, odam ham,
boshqa jonzotlar ham, albatta, halok bo‘ladi. Turkiycha “ko‘ngil”,
arabcha “qalb”, forscha “dil” so‘zlari shu bois yurakka nisbat
beriladi. Aslida yurak ham xuddi o‘pka, jigar, buyrak singari
bir parcha et. Yurak moddiy narsa bo‘lgani bois uni ko‘rish,
ushlash mumkin. Qalb, dil, ko‘ngil esa bunday emas. Insondagi
eng muhim ushbu unsurni na ko‘rib, na ushlab bo‘ladi. Lekin
hamma uning borligi, mavjudligini, ikki barmoq orasidan ham
o‘ziga yaqinligini hamisha his qiladi.
“Qalb”, “dil”, “ko‘ngil” tushunchalari insonning o‘ziga
ham, boshqalarga ham ko‘rinmaydigan, faqat sezish, his qilish
mumkin bo‘lgan sirli xilqatni ifodalaydi. Bu g‘aroyib jumboq
kishini turli kayfiyat va holatga soladi. Quyosh, oyning nuri,
olov, elektr energiyasi atrofni yoritib, isitib, hayot bag‘ishlagani
singari qalbda kechadigan his-tuyg‘ular ham kishiga o‘z ta’sirini
o‘tkazadi. Shu bois odam kayfiyati tushganida o‘zini allaqanday
zulmat ichida qolganday his qiladi. O‘sha paytda unga hayot
ma’nosiz tuyuladi. Uni hech narsa qiziqtirmay qo‘yadi. Kayfiyati
chog‘ bo‘lganida aksincha holat ro‘y beradi. She’r, qo‘shiq, kuy,
umuman, san’at esa kishilardagi ezgu his-tuyg‘ularni uyg‘otib,
ularning ruhini quvvatlantiradi. Shunda borliq, hayot ma’no kasb
etib, har bir odamda yashashga intilish hissi paydo bo‘lib, unda
turli orzu-istaklar tug‘iladi. Ruhi ko‘tarilib, qalbida hissiyotlar
to‘lqinlanganda odam beixtiyor she’r o‘qigisi, qo‘shiq aytgisi
keladi.
Albatta, aksariyat she’r, qo‘shiqlar, doston, qissa, roman,
dra malar ishq-muhabbatga bag‘ishlanadi. Chunki ayni tuy g‘u
insonning jismi va ruhini uyg‘unlashtiradi. Mumtoz adabiyoti-
mizdagi ishq-muhabbat haqidagi she’r, qo‘shiq, dostonlarda
Yaratuvchining go‘zal yaratig‘i – sohibjamol qiz, vafodor ayol,
jasur o‘g‘lonlar ta’riflanib, uning vositasida Allohga hamdu
sano, shukrona izhor etiladi. Rudakiy, Hofiz Sheroziy, Navoiy
g‘azallarida, zamonaviy shoirlarning she’rlarida yor timsolida
Ollohga muhabbat, Unga intilish ifodalanadi. Shu bois ayni
108
109
mavzudagi she’r, qo‘shiqlar, dostonlar hamisha barchani qi-
ziqtiradi. Qalb boshqa mavzudagi doston, qo‘shiq, she’rlardan
ko‘ra ishq-muhabbat mavzusidagi she’r, qo‘shiq, doston, qissa,
roman, dramalardan ko‘proq ta’sirlanadi. Chunki So‘z va ohang
ushbu mavzuda bo‘lakcha ma’no va jarang kasb etadi. Ularda
insonning asl maqsadi – ilohga intilishi yaqqol ifodalanadi. Shu
bois bu mavzudagi So‘z ohanraboga aylanib, odamlarni maftun
etadi. Navoiyning: “So‘z guhariga erur oncha sharaf / Kim, bo‘la
olmas anga gavhar sadaf. / To‘rt sadaf gavharining durji ul, / Yetti
falak axtarining burji ul” misralari ishq-muhabbat vasf etilgan
she’r, doston va qo‘shiqlardagi So‘z to‘g‘risida aytilganday
tuyuladi. Sharq shoirlari qadimda g‘azalni Ollohga muhabbat,
odamlarga mehr izhor etishning eng ajoyib shakli deb bilishgan.
Jumladan, Fuzuliy: ”G‘azaldur safobaxsh ahli nazar, / G‘azaldur
guli bo‘stoni hunar” degan.
Odamzod azaldan so‘zning siriga yetishga intilgan. Yozuv
uning ana shu izlanishlari zamirida vujudga kelgan. Insoniyat
aynan yozuv – so‘zni shakl solish orqali taraqqiyot yo‘liga
kirgan. G‘ildirak ham, koinot kemalari ham, kompyuter ham
aslida yozuv tufayli kashf etilgan. Radio, telefon, televizor,
mikrofon, diktafon ham so‘zni bir-biriga yetkazish maqsadida
yaratilgan. So‘zni ta’sirchan etish niyatidagi izlanishlar natijasida
video va boshqa uskunalar ixtiro qilingan. Kishilarning So‘z
sirlarini ochishga intilishi aslida nay, doira, dutor singari sozlarni
yasashdan boshlangan. Hozirgi sahna tomoshalari, turli filmlar,
kliplar ham insoniyatning So‘z sehri, jozibasidan bahramand
bo‘lish yo‘lidagi izlanishi hech qachon to‘xtamasligini bildi-
radi. Chunki she’r, qo‘shiq, doston, qissa, roman, dramalarda So‘z
odatdagi aloqa vositasi emas, balki turli zamon va makondagi
qalblarni tutashtiruvchi ilohiy omilga aylanib, kishilarni ham-
jihat qiladi. Adabiyotda badiiy obraz o‘zida ana shunday sifat-
xususiyatlarni mujassam etgan so‘z vositasida yaratiladi. Ma’-
lumki, adabiy asarda (umuman, san’atning barcha turlarida)
tasvirlangan inson, narsa-buyum, hodisalarning barchasi obraz
deb yuritiladi. Chunki ularning har biri hodisaning ma’lum bir
qirrasi, jihatini bo‘rttirib ko‘rsatib, voqelikni to‘la tasavvur etish
imkonini beradi.
San’at va adabiyotda “obraz” deyilganda, birinchi navbatda,
inson nazarda tutiladi. Yozuvchi, shoir, rassom, haykaltarosh
inson obraziri o‘zining hayotiy kuzatishlari, tajribasi, xayoli
quvvati bilan yaratadi. Obraz so‘zining o‘zagi “raz” (chiziq)
bo‘lib, undan “razit”(chizmoq, yo‘nmoq, o‘ymoq), undan
“obrazit”(chizib, o‘yib, yo‘nib shakl yasamoq) paydo bo‘lgan.
Ana shu “obrazit” so‘zidan “obraz” atamasi vujudga kelgan.
Bu so‘z “umuman olingan tasvir” ma’nosini bildiradi. Obraz
ham umumlashgan, ham individuallashgan xususiyatni o‘zida
gavdalantirgan hodisadir. Badiiy obraz esa ijodiy-ruhiy faoliyat
mahsuli sifatida yaratilgan asarning san’atga mansubligini
belgilovchi muhim xususiyatdir. Obrazlilik badiiylikning bi-
rinchi sharti bo‘lib, u voqelikni badiiy obrazlar orqali idrok
etish, badiiy obrazlar vositasida fikrlash demakdir. Ijodkor hayot
voqeligini va kishilar obrazini o‘z holicha emas, balki muayyan
estetik ideal asosida aks ettiradi. Estetik ideal (yunoncha
idea so‘zidan – tasavvur, tushuncha) esa estetika, jumladan,
adabiyoshunoslikning muhim ilmiy kategoriyalaridan biri bo‘lib,
u go‘zallik, estetik mukammallikning yuksak darajasi haqidagi
muayyan timsoliy tasavvurlar majmuidir. “Badiiy obraz”
deganda, borliq hodisalarining ijodkor ko‘zi bilan ko‘rilgan va
uning ideali asosida ijodiy qayta ishlangan aksi nazarda tutila-
di. Badiiy obrazlar ijodkor estetik ideali bilan munosabatiga
ko‘ra: ijobiy va salbiy obrazlar; ijodiy metodga ko‘ra; realistik,
romantik va boshqa; yaratilish usuliga ko‘ra: fantastik, grotesk
va boshqa; xarakter xususiyati va estetik belgisiga ko‘ra: tragik,
satirik, yumoristik obrazlarga ajratiladi. Adabiyotshunoslikda
individual obraz, xarakter, tip terminlari ham qo‘llaniladi.
Individual obraz deganda o‘ziga xos fe’l-atvori, gap-so‘zlari,
xarakter xususiyatlari bilan namoyon bo‘luvchi personaj nazarda
tutiladi. Xarakter esa muayyan davr va muhit kishilariga xos eng
110
111
muhim umumiy xususiyatlarni o‘zida mujassam etgan adabiy
qahramon obrazidir. Muayyan ijtimoiy-tarixiy sharoit, davr va
muhitga xos muhim xarakterli xususiyatlarni o‘zida namoyon
etgan obraz esa tip deb yuritiladi.
Inson va uning hayotini tasvirlash vositasi So‘z nihoyatda
murakkab, ko‘p qirrali, ma’nolarga boy hodisa bo‘lib, tilshu-
noslikda so‘z to‘g‘risida 400 ga yaqin ta’rif mavjud. So‘zning
ma’no doirasi o‘zgaruvchan bo‘lib, u goh torayib, goh kengayib
boradi. So‘zning haqiqiy ma’nosi nutq jarayonida – og‘zaki yoki
yozma ifoda qilinganida oydinlashadi. Ayni bir so‘z bir paytning
o‘zida ham ijobiy, ham salbiy ma’no ifodalashi mumkin. So‘z-
ning mana shunday tovlanishlarini tushunish, anglash ja-
rayonida kishining hayot haqidagi tasavvuri oydinlashib, borliq
to‘g‘risidagi bilimi ortib boradi. So‘z o‘xshatish, sifatlash,
jonlantirish, mubolag‘a singari badiiy san’atlar “libos”iga o‘ralib,
hayot haqida muayyan hikmatni o‘zida mujassamlashtirganida
beixtiyor ong-u shuurimizga ta’sir etib, ko‘ngilga yaqin, yorug‘
xotiralarni uyg‘otadi. Kishini boshqalarga hamdard, hamfikr
etib qo‘yadi. So‘z qalb hodisasiga aylanganida kishida shunday
holat, kayfiyat yuzaga keladi.
Ingliz adabiyotshunosi Iglton har qanday asar emas, hayot
voqeligi badiiy obraz vositasida gavdalantirilgan asargina badiiy
asar sanaladi, deydi. Hayot voqeligining aksi bo‘lgan badiiy
obraz esa turmushdagi hodisalarning shunchaki aksi emas, balki
muayyan ideal asosida ijodiy qayta ishlangan ko‘rinishi bo‘lib,
u o‘zida konkretlilik va umumiylikni ifodalaydi. Masalan,
A.Qahhorning “O‘g‘ri” hikoyasidagi Qobil bobo, “Bemor” hi-
koyasidagi Sotiboldi, “Anor” hikoyasidagi Turobjon obrazi aniq
bir kishi bo‘lishi barobarida, o‘zida ko‘plab odamlarning ahvoli,
taqdirini mujassamlashtiradi. Iglton badiiy obrazning ana shu
jihatini e’tiborga olib: “Don Kixot” bosh qahramon to‘g‘risida
yozilmagan. Ushbu asarda adabiy qahramon har yoqqa sochilib
yotgan voqealarni bir joyga jamlab naql qilish vositasi, xolos”
deydi (o‘sha manba. 22-bet).
Ingliz adabiyotshunosi Terri Iglton: “Agar shoir mening
sevgilim qizil gulga o‘xshaydi, desa, biz bunga ishonamiz.
Shoirning ehtirosga to‘la bu kabi so‘zlarini eshitganimizda,
o‘qiganimizda biz unga hech qanday e’tiroz bildirmaymiz.
Chunki shoirning o‘z ma’shuqasini qizil gulga qiyoslashi g‘alati
tuyulmaydi, hech kimni ajablantirmaydi. She’rda so‘zlarning
muayyan tartib bilan jarangdor musiqiylik hosil qilishi hech
qanday e’tiroz bildirishga o‘rin qoldirmaydi. Negaki shoir
qandaydir ayolni ta’riflash orqali muhabbat tuyg‘usini madh
etadi. Shoirning so‘zlari, umuman, adabiyot biologiya darsligi
yoki sut sotuvchining qaydlari singari biror bir ahamiyatga ega
bo‘lmasa-da, biz uni xush qabul qilamiz. Chunki unga ehtiyojimiz
bor”, deydi (Iglton T. Теория литературы: Введение. 27bet).
Badiiy obraz, obrazlilik, obraz turlari va ularning ahamiyati
xususida so‘z yuritganda, albatta, ulardan biror amaliy naf
bormi, degan savolga ham javob berishga to‘g‘ri keladi.
Chunki qadimda ham, bizning zamonamizda ham hamma
nar sa, jumladan, adabiyot ham avvalo amaliy ahamiyatiga
ko‘ra baholanadi. Ta’kidlash joizki, badiiy asarning hech bir
jihati kishilarga bevosita amaliy naf keltirmaydi. Lekin badiiy
asarning barcha unsurlari (syujet, o‘xshatish, jonlantirish kabi
badiiy tasvir vositalari, muallif nutqi, qahramonlarning bir-
biri bilan muloqoti, o‘z-o‘zi bilan ichki munozarasi va boshqa)
o‘zaro birlashib, hayot hodisalarining muayyan jihatlarini id-
rok etishimizga, bilib olishimizga bevosita ko‘maklashadi.
Eng asosiysi, badiiy asarlar tuyg‘ularimizni tiniqlashtirib, ha-
yotni o‘rganishga, o‘zimizni anglashga rag‘batlantiradi. Shu
bois Terri Iglton: “Men Robert Byornsning she’rlarini xuddi
yapon bog‘bonini XVIII asrda Britaniyada qizil gullar o‘sgan-
o‘smagani qiziqtirgani kabi o‘qishim mumkin. Bu adabiyotni
mutolaa qilish emas, deb e’tiroz bildirish mumkin. Ammo men
Oruellning essesini badiiy asar sifati mutolaa qilaman. Chunki
unda Ispaniyadagi fuqarolar urushi to‘g‘risida qandaydir mav-
hum odamlar hayotini yoritish orqali fikr bildiradi. Universitetda
112
113
adabiyot sifatida o‘rganiladigan juda ko‘p asarlar adabiyot
sifatida mutolаa qilish uchun yaratilgan. Albatta, ular orasida
bu qolipga moslab yaratilmagani ham ancha. Asar matni o‘z
hayotini tarixiy yoki falsafiy hodisa sifatida boshlashi, keyin
u adabiy asarga aylanishi mumkin. So‘ngra esa bor-yo‘g‘i
arxeologik qadriyat bo‘lib qoladi. Ayrim matnlar adabiy bo‘lib
tug‘iladi, ba’zilari adabiy matn darajasiga ko‘tariladi, uchinchi
bir xilining esa asosida adabiylik bo‘ladi. Shu bois tug‘ilish,
paydo bo‘lishdan ko‘ra qanday tarbiyalanish muhim ahamiyat
kasb etadi. Sizning kelib chiqishingiz emas, balki odamlarning
sizga munosabati muhimdir. Agar ular sizni adabiyotga daxldor
deb qaror qilishgan bo‘lsa, demak, hech shubhasiz, siz shunga
munosibsiz”, deydi (о‘sha manba. 27bet).
Inson san’at va adabiyotning asosiy tasvir obyektidir. Shu
bois asosiy qahramonlari hayvonlar bo‘lgan masallarda ham
odamlarning harakat-holatlari ko‘rsatiladi. “Badiiy obraz”
deyilganda ijodkor qo‘llagan ifodalar, ko‘chma ma’no beruvchi
so‘z, iboralar ham tushuniladi. Masalan, Abdulla Oripovning:
Saraton chog‘i bu – zarra shamol yo‘q,
Tutlar kovagida mudrar g‘urraklar.
Nogahon falakka urgan kabi do‘q,
So‘zsiz qotib turar bo‘ychan teraklar.
Osmon lov-lov yonar oftob qo‘ridan,
Ufqda sarobdan otashin baldoq.
Chinqirib yuborar kunning zo‘ridan
Qaygadir berkinib olgan chirildoq
satrlarida yozning avji issiq kunlari manzarasi chizilgan. Bu
manzarada saratonning jazirama kunlaridagi O‘zbekiston zamini
tabiati ko‘rsatilgan. Issiqdan lohas bo‘lib, tutlar kovagidan pa-
noh topib mudrayotgan g‘urraklar, osmonga bo‘y cho‘zgancha
qimir etmay turgan teraklar – janub saratonining aniq qiyofasi.
Issiqning zo‘ridan osmon ham xuddi oftob qo‘rida qolganday
yonmoqda. Ufq oftobdan olovli baldoq – sirg‘a taqib olgan.
Qaygadir yashirinib olgan chirildoqlar harorat balandligiga toqat
qilolmay chinqirib yubormoqda, deyish orqali shoir xayolda
saraton paytini namoyon qiladi. Xayolda daf’atan paydo bo‘lib,
ko‘ngilda ajoyib umidlar uyg‘otadigan bu rangin manzaralar
so‘zlarning mahorat bilan qo‘llangani tufayli vujudga kelgan.
Obraz ijodkorning ongi va tuyg‘ularini boshqa kishilarning
ongi va tuyg‘ulari bilan bog‘laydi. Lirik asarlarda ijodkor o‘z-
o‘ziga bevosita munosabatidan kelib chiqib, obraz yaratsa,
roman, qissa, hikoyalarda yozuvchi o‘ziga yoki boshqalarga
bevosita munosabatidan kelib chiqib obraz hosil qiladi. Drama
turidagi asarlarda esa obraz muallifning boshqalarga bevosita
munosabatidan yuzaga keladi.
“Badiiy obraz” termini, yuqorida qayd etilganidek, asarda
qo‘llangan badiiy vositalar (o‘xshatish, sifatlash, mubolag‘a
kabi)ga nisbatan ham ishlatiladi. Shuningdek, asarda muayyan
davrga xos voqelik qabariq, ta’sirchan holda gavdalantirilganida
ham “bu asarda davrning o‘ziga xos obrazi yaratilgan”
deyiladi. Bundan anglashiladiki, badiiy obrazning ikki muhim
xususiyati mavjud. Birinchidan, obrazda hodisalarning muhim
xususiyatlari umumlashtiriladi. Ikkinchidan, unda muayyan
aniqlik (yakka hodisa, alohida bir odam) aks etadi. Demak,
obraz ham umumlashgan, ham individuallashgan xususiyatni
o‘zida gavdalantirgan hodisadir. Ayon bo‘ladiki, badiiy obraz
borliq hodisalarining shunchaki nusxasi emas, balki ijodkorning
ijodiy mehnati mahsulidir.
Badiiy asarning ta’sirchan, jozibali chiqishini ta’minlash
uchun har bir ijodkor, albatta, badiiy to‘qimadan foydalanadi.
Badiiy to‘qima obrazning ichki-tashqi qiyofasi, maqsad, inti-
lishlarini namoyon etuvchi voqealarni o‘ylab topishdir. Badiiy
to‘qima obrazning qiyofasini yorqin ettirganidek, asardagi vo-
qea larning qiziqarliligini ta’minlaydi. Chunki badiiy to‘qima
ijodkorga mavjud voqelikni aslidagidan ko‘ra keskinroq, shid-
datliroq, qiziqarliroq ko‘rsatish imkonini beradi.
114
115
Badiiy to‘qima yolg‘on, uydirma bo‘lsa-da, u o‘quvchini
ishontirishi, ta’sirlantirishi, o‘ylantirishi kerak. Badiiy to‘qima
hayotning odatdagi mantig‘iga muvofiq kelishkelmasligidan
qat’i nazar, qahramon qiyofasini yorqinlashtirsa, o‘quvchining
tasavvuriga qandaydir yangiliklar olib kirsa, bu – ijodkorning
yutug‘idir. Barcha san’at asarlarini barkamol qilgan hodisa,
avvalo, badiiy to‘qimadir. Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar”i
ham, Abdulla Qahhorning “O‘g‘ri”, “Bemor”i ham, Abdulla
Oripovning she’rlari ham badiiy to‘qima asosida yaratilgan.
Ularda badiiy to‘qima asosida hayotning ta’sirchan manzaralarini
ko‘rsatilgan.
Badiiy to‘qimadan foydalanib, ta’sirchan asosida ta’sirchan
badiiy obraz yaratadigan ijodkor muayyan maqsad asosida
ish tutadi. U qahramonlari qiyofasi, fe’l-atvorini ham, davr
hodisalarini ham o‘zining maqsadiga muvofiq ko‘rsatishga harakat
qiladi. Ijodkor hodisalarni gavdalantirishda xolis turganday
ko‘rinsa-da, u, albatta, nimalarnidir yoqlaydi, nimalarnidir inkor
etadi. Uning bunday munosabati ochiq-oshkora yoki yashirin,
parda langan tarzda ifodalanadi. Sho‘ro mafkurasi hukmron
davrda badiiy asarlardagi qahramonlar keskin tarzda ijobiy
va salbiyga ajratilgan. Qahramonlarni bu tarzda ikki guruhga
ajratishning asosiy sababi sho‘ro adabiyotida kishilarga ijtimoiy-
sinfiy nuqtayi nazardan qaralgani, odamlar mulkdor, mulkdor
emasligiga qarab, boylar va kambag‘allarga bo‘lib qo‘yilganida
edi. Boylar ezuvchilar, ya’ni ekspluatatorlar deyilardi. Ular
boshqalar meh nati evaziga boylik orttiruvchi, kishilarni ezuvchi
deb la’natlanardi hamda aksariyat adabiy asarlarda boylar salbiy
qahramon sifatida ko‘rsatilardi. Kambag‘allar esa xo‘rlangan,
haqoratlangan kishilar sifatida gavdalantirilar va ular ijobiy
qahramon deb ardoqlanardi.
Aslida boy va kambag‘al odamlar hamisha, hamma mam-
lakatda hamisha bo‘lgan. Chunki har bir inson o‘z rizq-u na-
sibasi va xattiharakatiga muvofiq yashaydi. Birov aqlliroq,
tad birkorroq, kimdir bo‘sh-bayov, kamharakat, yalqov bo‘ladi.
Uquvliroq, harakatchanroq odam durustroq daromad topadi,
farovon yashaydi. Landovur esa kam mehnat qilgani uchun
nochor kun kechiradi. Kishilarning aql-tafakkuri, aqliy va
jismoniy mehnatga uquv, layoqati bir-biridan farq qiladi. Shuning
uchun odamlarning moddiy turmush darajasini hech qachon
bir xil qilib tenglashtirib bo‘lmaydi. Zo‘rlik, tazyiq o‘tkazish
yo‘li bilan tenglashtirish joriy qilinsa, kishilarda boqimandalik
kayfiyati kuchayadi, taraqqiyot keskin tarzda sustlashadi.
Kun va tun, oq va qora rang mavjud bo‘lgani singari kishilar
orasida ham yaxshilar va yomonlar bor. Buni inkor etish mumkin
emas. Masalan, bosqinchilik bilan shug‘ullangan, ashaddiy
qotilni yaxshi odam deb bo‘lmaydi. Yoki ayyor, makkor,
tovlamachi, qallobni halol mehnat qilib yashaydigan imon-
e’tiqodli, vijdonli odam bilan tenglashtirish adolatsizlikdir.
Shunday ekan, ba diiy asar qahramonlarini ijobiy va salbiyga
ajratish noo‘rin, deya keskin hukm chiqarish ham noto‘g‘ri.
Chunki hayotning o‘zida yaxshi va yomon odamlar bor ekan,
badiiy asarda ham salbiy va ijobiy qahramonlar bo‘lishi tabiiy.
Jumladan, Alisher Navoiy yoki Fyodor Dostoyevskiy asarlarida
ham xuddi shunday qahramonlar mavjud. Biroq qahramonlarni
atayin salbiy yoki ijobiy xususiyatlar yig‘indisi sifatida ko‘rsatish
maqbul emas. Chunki har qanday badaxloq kimsaning ham
qandaydir fazilati va har qanaqa yaxshi kishining ham ojiz jihatlari
bo‘ladi. Bu – biri kam dunyo deb atalgan olamning yozilmagan
abadiy qonuniyati. Shunday ekan, badiiy asar qahramonlarining
ham farishtasifat yoki ta’viya taxlit tarzda ko‘rsatilishi mantiqqa
to‘g‘ri kelmaydi. Adabiyotning mohiyati insonshunoslik ekan,
adabiy asar qahramonlarining tabiati ham hayot kishilari fe’l-
atvoriga muvofiq kelishi kerak.
Darslik va qo‘llanmalarda adabiyotda inson obrazini gav-
dalantirishda: realistik obrazlar, romantik obrazlar, xayoliy-
fantastik obrazlar, majoziy-ramziy obrazlar majudligi qayd
qilinadi.
Xarakter-xususiyatlari, xatti-harakatlari hayotdagi kishilarga
mos keladigan obrazlar realistik obrazlar, deb yuritiladi. Abdulla
116
117
Qahhorning “O‘g‘ri”, “Bemor”, “Sinchalak” asarlaridagi qah-
ramonlar realistik obrazlardir. Muqimiyning “Tanobchilar” sati-
rasidagi Sultonali, Hakimjon obrazlari ham realistik obrazlardir.
Chunki real hayotning o‘zida Qobil bobo, amin, ellikboshi,
Sotiboldi, Qalandarov, Saida va “Tanobchilar” qahramonlari
singari kishilar mavjud. Ularning fe’l-atvori, xatti-harakati ayni
shu asarlarda ko‘rsatilganiga muvofiq keladi.
Romantik obrazlar ijodkorlarning orzu-xayollarini ifoda
etgan kishilar timsolidir. Ularda shoir, adiblarning orzu-
umidlari, jamiyat to‘g‘risidagi, kishilar haqidagi niyatlari aks
etadi. Alisher Navoiy “Farhod va Shirin” dostonida Farhod
obrazida o‘zining komil inson haqidagi idealini gavdalantiradi.
Qadimgi yunon afsonalaridagi Prometey ham, o‘zbek xalq
qahramonlik eposidagi Alpomish ham, qirg‘izlarning afsonaviy
Manasi ham, Firdavsiy “Shohnoma”sidagi Rustam ham, Navoiy
“Xamsa”sidagi Iskandar ham idealdir. Ular ajdodlarimizning
“kumir”idir. Ideal, “kumir”lar shuning uchun ham zarurki, ular
kishilarda hayotga intilish, harakat qilish, faolroq bo‘lish hissini
uyg‘otadi. Odamlarni muayyan maqsadga erishish uchun dadil
harakat qilishga rag‘batlantiradi. Ideal obrazlar hamma zamonda
ham barchani havaslantiradi. Chunki ularning intilishlarida
kishilarning orzulari ifodalanadi. Ideal romantik obrazlarning
ayrim xattiharakatlari hayotga muvofiq kelmaydi. Masalan,
Alisher Navoiy Farhodni fazilatlar jamuljami sifatida ko‘rsatadi.
Farhod uchun turli kasb-hunarlarni o‘rganish asosiy muddao
emas. Ammo u tog‘-u toshlar orasida mashaqqat bilan ariq
qaziyotganlarini ko‘rganida:
Hunarni asrabon netgumdir oxir,
Olib tuproqqamu ketgumdir oxir
deb ishga tushib ketadi. Chunki u qiynalib azob chekayotganlarga
befarq bo‘lolmaydi. Farhod faqat o‘zini o‘ylaydigan, xudbin,
manfaatparast emas. Farhod – boshqalar manfaatini o‘z
manfaatidan hamisha ustun qo‘yadigan asl inson.
Xayoliy-fantastik obrazlar romantik obrazlarga o‘xshaydi.
Bu obrazlarda ham ijodkorlarning hayotga ideal munosabati,
dunyoqarashi ifodalanadi. Xalq dostonlari, ertaklaridagi qahra-
monlarni xayoliy-fantastik obrazlardir. Masalan, Alpomish–
o‘tda yonmas, suvda cho‘kmas qahramon. Uni dushmanlari
makr-u hiyla bilan zindonga solganlarida ham o‘ldirisholmaydi.
Xayoliy-fantastik obrazlar yozma adabiyotda ham mavjud.
Fantastik asarlardagi obrazlar kishilarning tasavvurini boyitadi.
Fantastika aslida ertaklardan boshlangan. Bu jarayon uzoq
davom etgan. Fantast yozuvchilarning asarlarini, katta-yu kichik
sevib tomosha qiladigan “Qirol sher”, “Bo‘ri va quyon” singari
multfilmlarni, ma’lum ma’noda, “zamonaviy ertaklar” deyish
mumkin. Gerbert Uells, Ayzek Azimov singari fantast adiblar
asarlari juda mashhur. Hojiakbar Shayxov, Tohir Malik kabi
o‘zbek yozuvchilari ham qator e’tiborli fantastik asarlar yaratgan.
Majoziy-ramziy obrazlar muayyan narsa-hodisalar qiyo-
fasini umumlashtirib ifodalovchi obrazlar bo‘lib, ular azaldan
adabiyotda keng qo‘llanadi. Chunki ular hodisalarning ta’sir-
chanligini oshiradi. Masalan, “yulduz” so‘zini eshitganimizda
tasavvurimizda beixtiyor besh yoki olti qirrali shakl jonlanadi.
Vaholanki, osmondagi yulduzlarning hech biri bunday shaklda
emas. Ularning har biri o‘ziga xos shaklga ega. Ammo ular
tasavvurimizga besh qirrali shaklda o‘rnashib qolgan. Shuning
uchun davlatlarning gerbi, bayrog‘i, orden, medal, nishonlarida
yulduz besh qirrali shaklda tasvirlangan. Quyosh, oyning asl
ko‘rinishi ham biz ko‘nikkan shakldan butunlay boshqacha.
Lekin qachondir kimdir chizgan shaklga yulduz, quyosh, oyning
ramzi deb qarashga o‘rganganmiz. Adabiyotdagi ramz, timsol,
majoz ham obrazli fikrlash asosida vujudga keladi. “Obrazlilik”
deganda badiiy obrazni shakllantiradigan o‘xshatish, sifatlash,
jonlantirish, mubolag‘a singari badiiy tasvir vositalari, obrazli
iboralarning qo‘llanishi, ular asosida hayot hodisalari va inson
obrazining gavdalantirilishi nazarda tutiladi. Gul, bulbul, parvona,
sham sevgi-muhabbat, ishq timsoli, Majnun, Farhod, Xusrav,
118
119
Bahrom – oshiq timsoli, Hotam – saxovat, muruvvat timsoli,
No‘shiravon – adolat timsoli, Rustam – kuch-qudrat timsolidir.
Gerb, bayroq, madhiya esa davlat ramzlaridir. Bundan timsol
hamda ramz bir-biridan farqli tushuncha ekanligi ayonlashadi.
Ramzlar ko‘proq ijtimoiy hayot bilan bog‘liq bo‘lib, ular
muayyan maqsadga qaratilgan, ataylab o‘ylab topilgan maxsus
belgilardir. Yo‘l belgilari, shaharlardagi oshxona, mehmonxona,
turli muassasalar joyini ko‘rsatuvchi xos belgilar esa timsol
emas, ramzdir. Ramz maxsus qabul qilingan, shartli mazmunga
ega tushunchadir. Masalan, “kabutar – tinchlik ramzi” deyiladi.
Ammo bu kabutarlar boshqa jonzotlar singari bir-biri bilan
urishmaydi, degan ma’noni anglatmaydi. Arslon kuch-qudrat
ramzi, deyiladi hamda u ayrim davlatlarning gerbi, bayrog‘ida
tasvirlanadi. Ammo fil arslondan katta va kuchlidir. Harflar ham
tovushlarning yozuvdagi ramzidir. Shu bois ayni bir tovush arab,
kirill, lotin, xitoy, hind yozuvida boshqa-boshqa belgi orqali
ifoda qilinadi. Ramz shartli belgi bo‘lgani bois vaqt o‘tishi bilan
o‘zgaradi. Bu ko‘proq ijtimoiy tuzum, mafkura o‘zgarishi bilan
bog‘lanadi. Davlatlarning gerb, bayrog‘i, madhiyasi o‘zgarishi
bunga misoldir. Tabiiy asosga ega ekanligi bois gul, bulbul
kabi ishq-muhabbat timsollari o‘zining ma’no-mazmunini
o‘zgartirmasdan saqlab keladi. Ayni bitta ramz turli xalqlarda bir-
biridan farqli ma’noni anglatadi. Masalan, yaponlar uchun tulki
pokizalik, ozodalik, ma’sumalik ramzi sanalsa, turkiy xalqlar
uchun u ayyorlik, firibgarlik, aldamchilikni bildiradi. Ertak,
dostonlarda uzum, olma, mayiz, ro‘mol kabi narsa-predmetlar,
ranglar, ayrim samoviy jismlar, tabiat hodisalari, jang qurollari
nimagadir ishora qiluvchi, ogoh etuvchi belgi – ramz hisoblanib,
ular muayyan fikrmaqsadni ifodalovchi maxsus ko‘rsatkich
vazifasini bajaradi.
Allegorik, ya’ni kinoyaviy obrazlar ham majoziy obrazlarning
bir ko‘rinishidir. Masal, ertaklarning asosiy qahramonlari –
hayvonlar, jonivorlar allegorik obrazlardir. Ularda ayrim odam-
larning fe’l-atvoridagi kamchilik, illatlar ko‘rsatiladi. Kabutar
tinchlik, beg‘uborlik, anor hayotning bardavomligi, oila osoyish-
taligi ramzi sifatida talqin etiladi. Ayrim xalqlar maymun, boy-
qushga donolik ramzi deb qaraydi. Hamzaning “Toshbaqa bilan
chayon”, A.Krilovning “Bo‘ri bilan qo‘zichoq” masallarida
odamlarning fe’l-atvorlariga ishora qilinadi. Shunday ekan, ro-
mantik, realistik, xayoliy-fantastik, majoziy-ramziy ob
razlarni
“qahramonlar” deb atash ham mumkin. “Obraz” va “qahramon”
istilohlari ayni o‘rinda bir-biriga teng keladi. Obraz-qahramon
o‘z-o‘zidan xarakter tushunchasi bilan bog‘lanadi.
Xarakter o‘z xatti-harakatlari, maqsad, intilishlari, o‘y-ke-
chinmalari, dunyoqarashi, fe’l-atvori bilan alohida ajralib
turadigan to‘laqonli obrazdir. Shuning uchun har qanday obraz
badiiy xarakter bo‘la olmaydi. Asardagi yetakchi qahramon
har jihatdan faol bo‘lsa, o‘zining barcha jihatlari bilan yorqin
ko‘rinib tursagina, u badiiy xarakter bo‘la oladi. Shuning
uchun yirik asarlarda ham bitta-ikkita badiiy xarakter ko‘rinadi.
M.Sholoxovning to‘rt kitobdan iborat “Tinch Don” romani
syujeti voqealarida yuzlab qahramon ishtirok etadi. Biroq
ular orasida Grigoriy Melexov va Aksinya obrazlarigina ba-
diiy xarakterdir. Abdulla Qahhorning “O‘g‘ri” hikoyasida
ham bir necha qahramon bor. Biroq ulardan faqat Qobil bobo
obra zinigina badiiy xarakter deyish mumkin. Qobil boboning
xotini, ellikboshi, amin, tilmoch, pristav esa voqealarning
oddiy ishtirokchilaridir. Badiiy asardagi bunday kishilar obrazi
personajlar deb ataladi. Har qanday qahramon badiiy xarakter
sanalmagani singari har qanday personaj ham badiiy xarakter
bo‘lolmaydi. Demak, badiiy xarakter asarning yorqin qiyofasi,
o‘ziga xos “pasport”idir. Ammo asar “sahna”sidagi barcha
ishtirokchilar, jumladan, badiiy xarakter darajasiga ko‘tarilgan
qahramonlar ham, ijobiy, salbiy qahramonlar ham personajdir.
Har bir odam tanish-u notanish kishilar qurshovida yashaydi.
Lekin ularning hammasi emas, ba’zi birlarigina ko‘nglimizga
yaqin turadi. Bizning hayotimiz, faoliyatimiz ko‘p jihatdan ularga
bog‘liq holda kechadi. Xuddi shu singari badiiy asar “sahna”sida
120
121
ham asosiy qahramonlar va oddiy ishtirokchilar harakat qiladi.
Badiiy xarakter darajasiga ko‘tarilgan yorqin qahramonning
hayoti, faoliyati, o‘y-kechinmalari asarda turli darajada mavqe
tutgan personajlar bilan bevosita bog‘liq holda kechadi.
Dostları ilə paylaş: |