Azərbaycan diLİ VƏ Nİtq məDƏNİYYƏTİ MÖvzu 1 azərbaycan diLİ VƏ Nİtq məDƏNİYYƏTİ FƏNNİNİN Əsaslari azərbaycan dilinin təşəkkülü tarixindən

MÖVZU 20

AİLƏ-MƏİŞƏT ÜSLUBU VƏ EPİSTOLYAR ÜSLUB
Ailə-məişət üslubu. Nitq özünün ən təbii, ən zəruri və stabil təzahüründə məhz məişət üslubunda meydana çıxır. Və o da məlumdur ki, həmin üslub həm bir dilin nə dərəcədə mədəni olduğunu göstərən bir “mətbəx”dir. Əgər orada hər hansı qüsur olacaqsa, o özünü digər funksional üslublarda da bu və ya digər şəkildə biruzə verəcəkdir.

Bir çox dilçilər Azərbaycan ədəbi dilinin funksional üslubları içərisində belə bir üslubun olduğunu qeyd etmir və “üslub” anlayışını daha çox belə izah edirlər:

“... Bədii, elmi və ictimai-siyasi təfəkkür tərzlərinə müvafiq olaraq üç cür də ifadəlilik sistemi yaranır; bunlar da başlıca olaraq aşağıdakı üç üslubun formalaşması üçün əsas təşkil edir:

1. Bədii təfəkkür sistemi-bədii üslub.

2. Elmi təfəkkür sistemi- elmi üslub.

3. İctimai-siyasi təfəkkür sistemi- ictimai-siyasi üslub”.

Azərbaycan dilçiliyində Azərbaycan ədəbi dilinin məişət üslubunun fərqləndirilməsi sonrakı illərlə bağlıdır ki, bu da təsadüfi deyil. Əvvəla, uzun müddət belə bir üslubun, məsələn, bədii, yaxud elmi üslub müqabilində ədəbi-normativ dil hadisəsi kimi, qəbul olunması həmişə müəyyən şübhələr doğurmuşdur. İkincisi isə, keçən əsrin ortalarına qədər Azərbaycan ədəbi dilinin məişət üslubu daha çox ümumxalq dilinin təsiri altında olmuş, dialekt-şivə variantlılığı ilə səciyyələnmişdir.

Əlbəttə, Azərbaycan məişətinin Azərbaycan dilinin nüfuzu tarix boyu güclü olduğunu göstərən faktlar kifayət qədər çoxdur, lakin o da məlumdur ki, bu dil ( nitq) təzahürü uzun əsrlər, əsasən, məhəlli xarakter daşımışdır. Doğrudur, zəngin ədəbi tərcümeyi-halı olan bir xalqın məişət ünsiyyətinin tarixən bütünlüklə məhəlli məzmuna malik olduğunu israrla demək də çətindir. İstər kənd-elat, istərsə də xüsusilə şəhər mühitlərində ədəbi dil normalarına bələd ailələr hər halda az olmamışdır. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, ümumi şəkildə “xalq kitabları” adlanan əlyazmalarının çoxsaylı örnəkləri zəmanəmizə qədər gəlib çıxmışdır ki, onların demək olar ki, hamısı bu və ya digər ailə mühitində tərtib edilmişdir.

Hətta saraylarda rəsmi dillərin ərəbcə, yaxud farsca olduğu dövrlərdə də ziyalı ailələrdə Azərbaycan türkcəsinin ədəbi norma üstünlüyü ilə işlədilməsini güman etmək üçün çoxlu sübutlar mövcuddur.

Bu gün Azərbaycan ədəbi dilinin məişət üslubu və onun xüsusiyyətləri barədə cəsarətlə danışmaq olar. Xüsusilə o baxımdan ki, ölkədə kütləvi savadlılığın təmin olunması, təhsilin, müxtəlif elm sahələrinin, kütləvi informasiya vasitələri şəbəkəsinin və s. inkişafı məişət dilinin həm şifahi, həm də yazılı formasını kifayət qədər əbədiləşdirmiş və ya normativləşdirmişdir. Müşahidələr göstərir ki, məişət üslubu üçün həmişə səciyyəvi olmuş aşağıdakı anomaliyalar, bir qayda olaraq, kəskin ictimai qınaq və ya etirazlarla qarşılanır:

a) dialekt-şivə təsiri altına düşmək;

b) əcnəbi dillərin təsirinə uymaq;

c) şifahi və ya yazılı ədəbi dilin normalarını, üslubi imkanlarını yaxşı bilməmək.

Fikrimizcə, bu sahədə ictimai qınaq və etirazların geniş miqyas alması ədəbi dilin məişət üslubunun formalaşmasında olduğu kimi, təkamülündə də əhəmiyyətli rol oynayan ciddi sosial amildir ki, Azərbaycan cəmiyyətinin get-gedə daha da yüksələn ümumi mədəni səviyyəsindən irəli gəlir.

Məişət üslubunun heç də birtipli ədəbi nitq təzahürü olduğunu güman etmək mümkün düyil. Əgər ədəbi dilin bütün digər funksional üslubları məişət üslubundan nəşət edir və bu üsluba bilavasitə təsir edirsə, deməli, məişət üslubu, mahiyyəti etibarilə, çoxcəhətlidir. Ona görə də məişət üslubunu bu gün ədəbi dilin digər funksional üslublarının mənbəyi saymaq mümkündür.

Yazısında bir şəxs bədii üslubu, ikincisi elmi üslubu təmsil edir, üçüncüsü publisistik üslubun nümayəndəsi ola bilər. Ancaq şifahi nitqdə hər üçü məişət üslubundan istifadə edir. Deməli müxtəlif üslubların nümayəndələri bir məqamda birləşirlər, obrazlı desək, ayrı-ayrı rənglərdən deyil, bir rəngdən, bir rəngin çalarlarından yararlanırlar. Həmin rəng öz çalarları ilə bir bütövlük təşkil edir. Bu bütövlük rənglər sistemi deməkdir. Sistem isə üslub deməkdir.

Məişət üslubu ədəbi dilin ən geniş yayılmış üslubudur. Müəllim elmi-pedoqoji söhbətində məişət üslubundan, təbii, real danışıqdan bəhrələnir. Şagird də öyrəndiyi dərsi kitab cümlələri ilə yox, canlı dildə çatdırmalıdır.

Söz maksimal dərəcədə ədəbi dildəki fonetikası ilə, şəkilçilər səsbəsəs qrammatika kitabında yazıldığı kimi tələffüz edilsə, xəbər həmişə cümlənin sonunda, mübtəda, tamamlıq sintaksisdəki ölçü ilə işlənsə, bu, təbii insan danışığına bənzəməz, süni təsir bağışlar. Bir dili öyrənən əcnəbi öz danışığında ədəbi dilin fonetika, morfologiya və sintaksisinə o dərəcədə dürüst əməl edir ki, onun əcnəbiliyi dərhal hiss olunur.

Biz deyəcəyik: var. O deyəcək: vardır. Biz deyəcəyik: gəlib. O deyəcək: gəlmişdir. Biz deyəcəyik: işdiyillər. O deyəcək: işləyirlər.

Müəllim də, həkim də, alim də , artist də gündəlik ünsiyyət- danışığında ədəbi dildən təbii nitq faktı kimi istifadə etməyi bacarmalıdır. Məişət üslubundan radio-televiziyada da istifadə olunur.

Hər üslubu səciyyələndirən əlamətlər var. Məsələn, elmi üslub terminlərlə, bədii üslub obrazlılıqla tanınır. Məişət üslubunun belə konkret səciyyələndirici dil göstəricisi yoxdur. Əsas əlaməti nitqin sərbəstliyi və təbiiliyidir.

Məlum olduğu kimi, digər funksional üslublarda ( publisistik, bədii, elmi və rəsmi-işgüzar üslublarda) peşəkarlıq, müvafiq nitq texnologiyalarına bələdlik əsas şərt olduğu halda məişət üslubunda bilavasitə belə bir tələb yoxdur, lakin bu, o demək deyil ki, ədəbi dilin məişət üslubundan istifadə tamamilə hazırlıqsız başa gəlir. Artıq qeyd etdik ki, ümumictimai və ya ümummilli səciyyə daşıyan məişət üslubunun ədəbi-mədəni səviyyəsini cəmiyyətin intellektual imkanları müəyyən edir ki, həmin cəmiyyətin hər bir üzvü bu imkanlarla hesablaşmağa məcburdur.

Əgər bir azərbaycanlı hər hansı məclisdə ( toyda, yasda, hətta qohum-əqrəba arasında və s.) danışığının ədəb-ərkanına, cəmiyyətin qəbul etdiyi ümumi nitq-ünsiyyət normalarına uyğun olmasına çalışırsa, yaxud kiməsə yazdığı məktubda orfoqrafiya, dil-üslub xətalarına yol verməməyə, fikrini ifadəli-təsirli bildirməyə cəhd edirsə, deməli, Azərbaycan ədəbi dilinin məişət səviyyəsində ciddi nüfuzu, ümummilli mədəniyyətin üzvi tərkib hissəsi olaraq geniş mənada həyat tərzinə, ünsiyyət münasibətlərinə təsiri vardır.

Və ya əksinə, nitqdə tez-tez dialektizmlərə, yaxud əcnəbi ifadələrə müraciət edən, ədəbi dil normalarını pozan, nitq şəraitini nəzərə almayan ( yeri gəlmişkən, belələrinə xalq arasında “ağzının danışığını, sözünün yerini bilməyən” deyirlər) kimsələr dərhal gülüş hədəfinə çevrilirlər.

Məişət üslubu öz təzahürünü, ilk növbədə, publisistik üslubda o səviyyədə göstərir ki, bu və ya digər mətnin publisistik üsluba, yaxud məişət üslubuna aid olduğunu seçmək çox zaman həm mümkün olmur, həm də buna ehtiyac duyulmur; məsələn:

“Mən Oljasla şəxsən Moskvada Asiya və Afrika ölkələrilə Həmrəylik Komitəsinin iclasında tanış oldum. İkinci və hər ikimizin yaddaşında qalan görüşümüz isə yenə də Moskvada, Yazıçılar Qurultayında oldu. Oljas qurultayda Hesablayıcı Komissiyasının sədri, mən üzvü seçilmişdik. Səsləri hesablayanda, gördüm ki, türk respublikalarından olan nümayəndələrin əleyhinə hər yerdə eyni miqdarda səs verilir, “ermənilərdir”-dedim. Oljas əvvəlcə inanmaq istəmirdi, amma əleyhimizə verilən səslərlə Ermənistan nümayəndələrinin sayını tutuşduranda, tamamilə üst-üstə düşdüyünü gördük və şübhə qalmadı. Bir dənə də olsun istisna yoxdu.

Amma Oljas xalqımıza qardaşlıq hisslərini SSRİ Ali Sovetinin iclaslarında və SSRİ Xalq deputatlarının qurultaylarında daha bariz şəkildə hiss etdim. Oljas türk respublikalarından bəlkə də yeganə nümayəndə idi ki, bizi Qarabağ məsələsində də qeydsiz-şərtsiz dəstəkləyirdi” ( Anar).

Məişət üslubunun publisistik üslubdan sonra ən çox bağlı olduğu funksional üslub, heç şübhəsiz, bədii üslubdur. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, bədii üslub, mahiyyəti etibarilə, məişət dilinin “imitasiyası”, başqa sözlə, “təqlidçisidir”. Və bu “təqlidçilik” özünü əvvəlcə dramda, sonra nəsrdə və nəhayət özünəməxsus şəkildə poeziyada göstərir:

şeirdə:

Sizin qızınızla görüşürük biz,

Gedirik gah yolla, gah kənar izlə.

Bunu mən bilirəm, siz bilmirsiniz,

O gəlir sizin öz icazənizlə.
Tələbə yoldaşı, rəfiqəsi var,

İşi də çox olur, bəzən dərsi də.

Mənəm qızınızın necə deyərlər-

“tələbə yoldaşı”, “rəfiqəsi” də.

Mən başa düşürəm, siz anasınız,

Ürəyə sığışmır adi həyəcan.

O, evə dönüncə nigaransınız,

Evdə olanda da mənəm nigaran.

Bir ömür mənzili uzun, ya qısa...

Məhəbbət, doğmalıq- hansı qədimdir?

O sizin adicə qızınızdısa,

O mənim yeganə səadətimdir.

Siz də heyransınız, mən də bir qıza,

Kimin qapısından o girməlidir?

Dünya elədir ki, biri tapırsa,

Biri... təbiidir, itirməlidir.

Duruluq rəmzidir sizin qızınız,

Gözündən oxunur qəlbi, istəyi.

Sizin bu sevdada uduzmağınız,

Sizin borcunuzdur, mənim qismətim.

Sizin adınıza hörmət, ehtiram,

Qadın qarşısında baş əyir aləm.

Mən də baş əyirəm, vidalaşıram-

Qızınız gələcək, mən getməliyəm.

( Nəriman Həsənzadə).
Məişət üslubunun elmi üslubla əlaqəsi özünü elmin məişətə daha yaxın olan sahələrində, məsələn, tibbdə göstərir, rəsmi-işgüzar üslubla əlaqəsi isə işgüzar sənədlərdən və onların dilindən başlayır.